Biyl nauryzda qazaqtyŋ kiız üi mädenietıne de basa nazar audarylyp, qala-audan, auylda aq boz üiler köp tıgıldı. Būl – quanarlyq jaǧdai.
Türkiiadaǧy zılzalada zardap şekken tūrǧyndarǧa kömek retınde Qazaqstannan 100 kiız üi jıberılgenı köpke mälım. Kahramanmaraş qalasynda tıgılgen būl üiler baspanasy qirap, qara suyqta auzyn jylytyp, jyly su ışerde qalqa bolar pana tappai qinalǧan halyqtyŋ jüregıne şuaq, tänıne quat syilady. Äsırese joiqyn sılkınısten jüregı şailyǧyp, şoşynyp qalǧan tūrǧyndarǧa sılkınıske tözımdı, qauıpsız, kez kelgen uaqytta jūrt auystyryp, basqa jerge köşırıp tıguge bolatyn kiız üiımızdıŋ ūnaǧany sonşalyq, köp ötpei türık aǧaiyndar taǧy 100 kiız üige tapsyrys berdı. Ötken jyldyŋ soŋynda qazaqtyŋ kiız üiı soǧys jürıp jatqan Ukraina elınde de tıgılgen bolatyn. Osynyŋ bärın sanaǧa salmaqtasaq, qazaq kiız üiınıŋ qadır-qasietı tıptı biıktep bara jatqany baiqalady.
BAQ betterınen «teŋız jaǧasyndaǧy neşe jüz jyldyq tarihy bar saltanatty sarailary qirandyǧa ainalǧan keibır türık aǧaiyndar endı qazaqtyŋ kiız üiın satyp alǧysy keledı» degen aqparatty oqyǧanda, ertedegı Qytai elınde ötken Bo Sziui-i aqynnyŋ (772-846 jj.) «Kiız üi» degen öleŋı oiymyzǧa oraldy.
«Kiızıne jünı ketken myŋ qoidyŋ,
Şaŋyraǧy qaiyŋynan küngeidıŋ.
Ärı berık, ärı yŋǧaily, ärı äsem,
Dei almaimyn aǧaşyna mın qoidym» dep bastap, soŋy:
«Saltanatty saraiyna
patşa mas,
Sarai barlyq ümıtıŋdı aqtamas.
Kiız üidıŋ qūdıretıne joq talas,
Saraiyŋa bermeimın men baspa-bas!» dep aiaqtalatyn būl öleŋge (audarǧan Nesıpbek Aitūly) kiız üidıŋ bükıl qasietı syiyp tūr desek te bolady.
Säulet önerınıŋ jinamaly jäne jyljymaly ülgısı sanalatyn kiız üi san myŋ jyldyq tarihty bastan keşırdı. Arheologiialyq qazba derekterden kiız üidıŋ qola däuırınde qoldanysqa tüskenı anyqtaldy. Grek tarihşysy Gerodottyŋ zamanymyzdan būrynǧy V ǧasyrda saqtardyŋ kiız üide otyratynyn qaǧazǧa tüsırse, üisın elıne kelın bolyp tüsken Qytaidyŋ Han dinastiiasynyŋ hanşasy Şi-Djunnıŋ:
«Döŋgelek üi, tuyrlyq tam ornyna,
Et jep, airan ışedı as-suyna» dep jyrlaǧany bar. Osyǧan qaraǧanda, zertteuşılerdıŋ kiız üidıŋ jasy «bes myŋ jyldan asyp jyǧylady» degen mejesı de negızsız emes sekıldı.
– Köşpelılerdıŋ san ǧasyrlyq täjıribesı, ömırlık qajettılıgı, oi-örısı, talǧam-tanymy bır ǧana kiız üidıŋ boiyna şoǧyrlanǧandai. Olardyŋ sūlulyq turaly talǧam-tüsınıgı, dünienı sūlulyq zaŋdylyqtarymen igeru mümkındıgı, negızınen, osy kiız üi arqyly körınıs tapty, – dep jazady ataqty ǧalym Aqseleu Seidımbek. Ökınışke qarai, san ǧasyrdyŋ synaǧynan sürınbei ötken kiız üidıŋ soŋǧy kezderı zamannyŋ damuyna, öndırıs-tūrmystaǧy özgerısterge ılese, qoldanys aiasy taryluymen qatar, sän-saltanaty jaǧynan da keteuı ketıŋkırep barady. Kiız üidıŋ tolyq zerttelmeuı, dūrys nasihattalmauy da ony eleusız qaldyrdy. Sosyn da qazırgı taŋda kiız üidıŋ ornyn syrty kiız üige ūqsas düregei üiler basyp barady.
Kiız üimen bailanysty ūmytylyp bara jatqan ataular da az emes. Qoldanyluyna, ülken-kışılıgıne, tıgılu ädısıne bailanysty ataulardy aitpaǧan künnıŋ özınde, kiız üige qatysty balaǧan, şaila, aqtaqyr, jolamai (jolym üi) siiaqty baspanalardyŋ zaty tügılı, atyn da bılmeitın küige jettık. Kiız üi qazaqtyŋ mädeni mūrasy degenımızben, mereke-meiramdarda sän üşın tıgılgenı bolmasa, keŋ-baitaq saharadan da sirep barady. Äsem astanamyzǧa san türlı qūrylystyŋ ülgısın äkelgenımızben, kiız üi formasynda jobalanǧan bır qūrylys joq. Astanadaǧy AQŞ elşılıgı aulasyna kiız üi tıgıp qoiyp, qadırlı qonaqtaryn sol üide qabyldap jatqany da bızdıŋ bilık basyndaǧylar men biznesmenderge oi salatyn türı joq. Qazaqstan «qazaq-qyrǧyz halyqtarynyŋ kiız üi daiyndau jäne tıgu önerın» IýNESKO-nyŋ adamzattyŋ materialdyq emes mädeni mūrasy tızımıne engızdık» dep maqtanǧanmen, kiız üidı ūrpaqqa därıpteu jaǧynan pärmendı jūmystar ıstep jatqan joq. Tızımge engenmen, kiız üi jasaityn şeberlerge ūlt önerınıŋ mūragerı retınde qoldau körsetılmese, erteŋ kiız üi mūrajailarda ǧana qalyp, tūrmysymyzdan tysqary qalmai ma?! Osy rette Türkiiaǧa aparǧan üilerdıŋ de köbınıŋ süiegı temır, jabyndysy şekpennen jasalǧan, ystyq pen suyqqa qamsau bolmaityn düregei üiler. Sondyqtan endıgı jerde dünie jüzı saiahatşylarynyŋ taŋdaiyn qaqtyrǧan qasiettı kiız üidıŋ qazaq halqy üşın qanşalyqty maŋyzy bar ekenın ūrpaq sanasyna sıŋıru airyqşa maŋyzdy. Ol üşın kiız üi jönındegı zertteudı, ügıt-nasihatty küşeitu kerek. Qazırgı sūranys qajetın eskere otyryp, turizmdı damytu tūrǧysynan kiız üidı jaŋaşa paidalanudyŋ jolyn ızdep, kiız üi jasaityn şeberlerge memleket ekonomikalyq jaqtan kömek körsetu qajet.
Qazaq halqynyŋ adamzat mädenietıne qosqan, tūtas älem moiyndaityn ülesterınıŋ bırı jylqyny qolǧa üiretu bolsa, endı bırı doŋǧalaqty arbalar jasap, onyŋ üstıne kiız üi tıkkenı boluǧa tiıs. Tılımızde «küren» dep atalatyn būl üiler bırneşe tarihi filmde körınıs bergenı bolmasa, qazır köp eldıŋ sanasynan öşıp tynǧany ötırık emes. Tıptı «kürendı» moŋǧolǧa täueldeitınder de bar. Şyn mänınde, älemdı bilegen Şyŋǧys han äuletınıŋ maqtanǧan şaǧynda «didar sūlu qyzdardy qazaq küime mıngızıp» degen teŋeudı paidalanǧanyn eskersek, küren de qazaq önerınıŋ tuyndysy ekenıne şübälanbaisyz. Onyŋ üstıne, küren jaily tarihi jazbalar da az emes. Mynau sol sözımızdıŋ jandy dälelı: «Olar tūratyn üiler aǧaş kespekterınen qūrastyrylyp, būtaqtarmen şabaqtalǧan, töbesınde joǧary qarai moinyn sozyp, yqşamdala tüsetın ottyqtıkı siiaqty döŋgelek tütıgı bar arba üstıne ornalastyrylady da, ünemı appaq bolyp jarqyrap tūruy üşın aq jünge aq topyraq, süiek ūntaǧyn qosyp basqan aq kiızben qaptalady eken. Üiler meilınşe keŋ, enı – 30 fut, döŋgelekterınıŋ arasy 20 fut bolǧan. Osyndai üilı arbaǧa 22 ögız jegılgen (Gilom de Rubruk)» (Özbekälı Jänıbekov, «Jolaiyryqta»).
Soŋǧy kezderı taldan üi aǧaş basu mümkındıgımız de azaiyp barady. Orman qorǧau oryndary üi aǧaş tügılı, şyrpy syndyrsaŋ, şyryldatqaly tūr. Qaŋqasyn temırden jasasaŋ auyr. Jyǧyp, tıguge qolaisyz. Az uaqyttan keiın tot basyp, kır-qojalaq bolyp ketetının bylai qoiǧanda, naizaǧai tüsıp, ömırge qauıp töndıretını taǧy bar. Osy tūrǧydan alǧanda, kiız üidıŋ qaŋqasyn äinek talşyqtan jasau jaǧyn da qarastyrǧan dūrys siiaqty. Būǧan mysal bolatyn daiyn täjıribe de bar.
Osydan bırer jyl būryn Qytai qazaqtarynan şyqqan qūrylys injenerı, qazaq kiız üiın zertteuşılerdıŋ bırı Bolat Kärıbai äinek talşyqtan kiız üidıŋ qaŋqasyn jasady. Būl kiız üidıŋ syrttai qaraǧanda baiyrǧy üiden eş parqy joq. Köşı-qonǧa qolaily, jeŋıl, tot baspaidy, neşe jyl ötse de tüsı taimaidy, aumaidy. Onyŋ üstıne, būl üi uyǧynyŋ qalamy joǧy bolmasa, qazaq kiız üiınıŋ barlyq erekşelıkterın negızge alyp jasalǧan. Keregesı jelköz, közdıŋ ölşemı, saǧanaǧy, uyǧynyŋ ūzyndyǧy, alaqany, şaŋyraǧynyŋ toǧyny (şeŋberı), küldıreuışı, tiegı, uyqtyŋ bauyna deiın qazaq kiız üiınıŋ ölşemı boiynşa jobalanǧan. Ärine, bügıngıdei damyǧan zamanda kiız üidıŋ süiegı, sözsız, aǧaştan jasalsyn degen şart ta joq. Qazaqstandyq şeberler de mūny eskeruı kerek.
Qazır qalalarda tıgılıp jürgen kiız üidıŋ köbınıŋ syrtyn aq matamen jauyp qoiatyn boldy. Onyŋ jel tosyp, suyqtan qorǧaityn eşqandai rölı joq. Iаǧni qazır kiız üidıŋ kiızı joq. Sebebı būrynǧydai qozy qyrqyp, jün sabap, küzem basyp, üi jabatyn malşy joq. Osynyŋ äserınen qazaqtyŋ kiız jasau mädenietı de joǧalyp barady. Sondyqtan bızdıŋ el kiız üi men kiız jasau ısıne ūlttyq qūndylyq retınde män berıp, arnauly kiız üi künın atap ötu siiaqty täsıldermen kiız jasau mädenietımızdı qaita jaŋartuy qajet. Būl mäselege bügın memlekettık deŋgeide män bermesek, erteŋ kiız üidı Qyrǧyzstannan importtauǧa mäjbür boluymyz äbden mümkın.
