Kökek qaşan qaita keledı?

Qazaqta jyldy on ekı müşel boiynşa atau keŋ etek alǧan. Kültegın eskertkışınde «Kültegın qoi jylynyŋ on jetısı künı ūşty» dep jazyl­ǧanyn eskersek, on ekı müşel boiynşa jyl sanau qazaq halqyna sonau kök türık zamanynan, tıptı odan da ärı däuırlerden jalǧasyp keledı.

Qazaqtyŋ qazırgı ai attary men amal attary özara aralasyp, özge tılden engen ai attarymen de kırıgıp kettı. Mäselen, qazaqtar būryn ejelgı halyq küntızbesınde qyrkü­iek aiyn mizan, qazan aiyn jeldı, qaraşany üştıŋ aiy, jeltoqsandy toqsan dep atasa, qalǧan ailar bırdıŋ aiy, aqpan, toqpan, kökek dep jalǧasqan. Sol kökek aiy qazırgı qazaq tılınde arab tılınen engen säuır sözımen almassa, arab tılınde şılde aiy nemese şılıŋgır ystyq degen ūǧymdy bıldıretın tamyz sözı sarşanyŋ (keide sarşa tamyz dep te qoldanady) ornyn basty.

«Qazaq tılınıŋ tüsındırme sözdıgınde» toqpan sözıne nau­ryz dep anyqtama berılıp, bır jyldaǧy ai esebı retınde otamaly (mausym), sarşa, tamyz, qyrküiek, jeldı (qazan), qaraşa, toqsan (jeltoqsan), qaŋtar, aqpan, toqpan (nauryz, ekıaǧaiyndy), kökek (säuır), mamyr dep anyqtama bergen.

HIII ǧasyrdaǧy türik halyqtaryndaǧy ai attaryn fransuz ǧalymy Lui Bazen bylai tızıptı: hubi (üles), ularu (ūlar), kökegu (kökek), bugu (būǧy), qoşa (qoşqar), öüjin (bäbisek), euri (ūia basar), qūlan juda (jūt), ekü boran aiy (ülken boran).

Demek, qazır bız säuır dep atap jürgen aprel aiyn qazaq būryn kökek aiy dep ataǧan. Būl atau Şoqan Uälihanov pen G.Potaninnıŋ eŋbekterınde kezdesedı. Qazaq halqynyŋ küntızbesın zerttegen orys ǧalymy B.Kuftin aidyŋ kökek atauyn kök-kök degen sözben bailanystyryp qaraǧan, iaǧni kökek sözı «kök älı kök», «ösıp jetılmegen» degen maǧynany bıldıredı dep joramal jasaidy. Būl ǧylymi joramaldyŋ negızı bar, sebebı tılımızde «Kökek aiy – kök ışek, mamyr aiy – mai ışek» degen tämsıl bar. Kökek aiynda jer köktep, mal kökke toiǧanyn meŋzegenı. Kerek deseŋız, būl aidyŋ atyn jyl qūsy – kökektıŋ şaqyruymen bailanystyruǧa da bolady. Sebebı säuır – törtınşı aidyŋ arabşa atauy. Jyldyŋ būl mezgılınde mal töldep, jer busanyp, qytymyr qystyŋ qiynşylyǧy ūmytylyp, jan-januar jadyrap sala beredı. Qazaqtyŋ «Säuır bolmai täuır bolmas, äz kelmei jaz kelmes» dep tämsıldeitını de sodan. Būl arada eskere ketetın bır jait, säuır sözı arab tılınde ai atyn bıldırgenmen, qazaq tılınde amal aty jäne tün, taŋsärı degen ūǧymda qoldanylady (ol menı säuırde oiatty).

1916 jyly nauryz aiyndaǧy «Qazaq» gazetınde jaryq körgen «Qazaqşa ai attary» degen taqyryppen jazǧan maqalasynda Hasenǧali zauza, säuır dep atalatyn ai attarynyŋ qazaqy dästürlı atauy äz aiy, otjaqpas aiy atalǧanyn tılge alady. Mıne, osylardyŋ bärın jinaqtasaq, qazaq halqy ai atyn belgıleude kökek, mamyr, otjaqpas, otamaly syndy 29 türlı, tıptı odan da köp ai atyn qoldanǧanyn baiqaimyz. Bıraq olardyŋ arasyndaǧy keibır attardyŋ naqty qaisysy aidyŋ aty ekenın döp basyp aitu öte qiyn, tıptı jyl basy bolatyn aidyŋ aty otamaly ma, äz ba, kökek pe, arajıgın qazır eşkım ajyrata almaidy. Qysqasy, kökek Keŋes Odaǧy kezınde saiasi maqsatpen säuırge özgerıp ketken. Nege?

Säuır arab tılınde «ögız» degen maǧynany bıldıredı. Jūldyz ailary boiynşa «Torpaq şoqjūldyzynyŋ» atauy bolady. Qazaq tılıne ai aty retınde būl atau 90-jyldary qoldanysqa engen. Osy bır özgerıstıŋ kuäsı bolǧan belgılı jurnalist Marat Toqaşbaidyŋ mynadai estelıgı bar: «1990 jyly 24 aprelde arnaiy zaŋmen Qazaqstanda prezidenttık bilık engızıldı. Tura sol künge Qazaq KSR Joǧarǧy Keŋesınıŋ organy «Halyq keŋesı» gazetınıŋ alǧaşqy sany jaryq köredı. Būryn «aprel» sözı qoldanyla beretın. Kompartiianyŋ qylyşynan qam tamyp tūrsa da jaŋa basylymda ai attarynyŋ qazaqşa berılgenın köŋılı qalap tūr edı sol kezdegılerdıŋ. Alaida bır aptadai ǧana būryn Ortalyq Komitettıŋ aprel plenumy ötken. Ony qalai jazamyz degen jurnalisterdıŋ oiy san-saqqa jügıredı. «KPSS Ortalyq Komitetınıŋ kökek plenumy» deseŋ yŋǧaisyz. Sodan gazettıŋ bas redaktory Sarbas Aqtaev onyŋ jolyn tabady. «Säuır plenumy» deiık dep alǧaş qoldana bastaidy. Odan soŋ osy tırkestegı «säuır» sözı bırtındep barşa basylymǧa auysqan eken. Odan keiın «Ortalyq Komitet» te, «plenum» da joiyldy. Bıraq qazaqşa ai attarynyŋ ışınde közge şyqqan süieldei bop arabşa «säuır» sözı qalyp qoidy».

Osy taqyrypty ındete jazǧan jurnalist Nūrtöre Jüsıp «Aidy aiyrmaǧan – amaldy bılmeidı» degen maqalasynda mynadai derek keltıredı. «Qazırgı qoldanysta jürgen ai ataularynyŋ ışınde saia­si sipatpen «enıp» ketken bır ai bar. Ol – säuır aiy. Būrynǧy qazaq būl aidy «kökek» dep ataǧan. Osy kökek qalaişa säuır boldy? «Egemen Qazaqstan» gazetınde Şerhan Mūrtazanyŋ basşylyǧynda qyzmet ıstep jürgen kezımız. 1990 jyl. Kompartiia bar. «SK»-dan Şeraǧaŋa bır kısı telefon soqty. Şerhan Mūrtaza gazettıŋ kezektı nömırıne «kökek aiy» dep belgılep qoiǧan. Redaktorymyzdyŋ qabaǧy tüiıle tüstı. Telefonnyŋ dauys küşeitkışın ıske qosqan ­Şeraǧa bızge «tyŋdaŋdar» degen işara bıldırdı.

– Sonda kösemımız Leninnıŋ «Aprel tezisterı» degenın «Kökek tezisterı» deimız be? – dedı ar jaqtaǧy kısı dauysyn nyǧarlap.

– Būl erteŋ eldıŋ külkısın tudyrady ǧoi. Kökek emes, säuır bolsyn! Gazetke solai körsetıŋızder… Sonymen, «Egemennıŋ» rettık körsetkışıne «säuır» dep jazyldy. Būdan keiın qanşa uaqyt ötse de, būl atau özgerıske tüsken joq, – dedı ol.

Qazaqstan kompartiiasy OK-nıŋ hatşysy bolyp tūrǧan uaǧynda Özbekälı Jänıbekov: «Sonda Leninnıŋ «Aprel tezisterın» – «Kökek tezisterı» deimız be?» degen uäjdı alǧa tartyp, «kökek» atauyn ysyr­ǧan da, tastaǧan».

Degenmen köpşılık babalardyŋ «Säuır bolmai, täuır bolmaidy» degen sözdı erterekte aitqanyn eske tüsırıp, säuır sözı keşe ǧana qoldanysqa enbegenı jaiynda dälel aitady. Bıraq būl aradaǧy «säuır» atauy, joǧaryda aitqanymyz­dai, ai aty emes, amal atauy ekenın eskergen jön. Säuır amaly ötpei, säurık (üiır­ge endı qosylǧan 3-4 jasar aiǧyr) pışuge de bolmaidy. Sebebı aiaq astynan aua raiy būzylyp, qarly boran soǧuy mümkın. El ışınde osy amaldy «qyryq säurık» dep te ataidy. Qazaq tılındegı «Säuır bolmai, sairan bolmas, Sairan bolmai, airan bolmas», «Säuır bolsa kün kürkırer, Kün kürkırese kök dürkırer», «Säuırdegı jauyn – sauyp tūrǧan sauyn», «Säuır jaqsylyǧyna baqsa alty kün, jaqsylyǧyna baqpasa alpys kün», «Säuır bolmai, täuır bolmas» degen maqal-mätelder – sonyŋ aiǧaǧy.

Täuelsızdık alǧaly 30 jyldan asty. Kökek qaşan keledı?