Kök türıkterınıŋ qaǧandyǧy

(Basy)

Änes SARAI

Şato. «Jaŋa Tannama» bylai dep jaza­dy:­ «Şada Batys Türıktıŋ bır ūlysy. Chuiue ata­sy­nan taraidy. Olar türıktıŋ şyǧys, batys­ ūlystary Üisınnıŋ baiyrǧy qonysyn bölıp bilegende chuiue, chumuldarmen aralas otyrdy… Ilbıs Türık qaǧan (Ükık qaǧandy osylaişa balamalaǧan – Ä.S.) Sūǧat tauynyŋ batysy­na­ or­da tıgıp, ony Bes­ba­lyq­ (terıskei orda) dep­ ata­­ǧan­­da chuiue soǧan qarady. Choŋūt Jinso (Boǧda) tauy­nyŋ oŋ­tüs­tıgın, Barys­­tyŋ şy­ǧy­syn mekendedı. Sol öŋırde Şada (qūm­ töbe) dep atala­tyn bır qūm bar­ edı. Son­­dyq­­tan Şa­da tü­rık­terı dep atal­dy (Qytai­ jyl­na­ma­laryndaǧy qazaq tari­hy­nyŋ derekterı (B.z. 275-840 jyldary). Almaty, 2006. // «Jaŋa Tannama», 218-buma, 143-baian. 222-b.). Qytai jylnamalarynyŋ qazaqşa audarmalarynda jer-su, kısı, taipa attaryn tärjımeleude auajaiyluşylyq köp. Sondyqtan chuiuenıŋ choŋūt dep älıpteluıne män bermegen jön. Sondai-aq chuiuenıŋ qūm töbenı mekendegenıne bailanysty tügeldei şada ataldy deuı de qate. Chuiue, chumul, şatonyŋ qatar jasap, qatar ärekettengenı özge derektemelerden körınıs tabady. Boǧda tauynyŋ oŋtüstıgındegı Qūmtöbe atalmyş qauymdardyŋ Ükık qaǧanmen bırge jasaǧan joryqtarynda uaqytşa aialdaǧan qonysy. Mıne, chuiuenıŋ bır toby osynda qalyp qoiyp, şato atalǧany köŋılge qonady.

Şato äuelde Tibetpen tıze qosysyp, qytai garnizondarynyŋ tynyştyǧyn alǧanmen, ūiǧyr-tibet soǧysy kezınde ūiǧyrlar jaǧyna şyqty. 755 jyldary qytaidyŋ äskeri küşı degende Beitin jäne Ansi basqaqtyqtary qalyp edı. Olar Qytaimen bailanystaryn üzıp alyp, qamaldan tysqa attap şyǧa almas­tai­ hälge jetken-dı. Olarǧa şatolar ǧana qol ūşyn berdı. Barköl maŋynda otyrǧan olar 808 jyly Tibetke qarsy bas köterdı. Ūiǧyr­lar­dyŋ arqa tırek qamqorlyǧynan bas tartyp, 30 myŋ tünımen Qytaiǧa audy. Izderınen qalmai jaǧalasqan tibettıktermen arpalysta şatonyŋ äskerge jaramdy 2000 adamy ǧana qytai şekarasyna jettı. Qytai olardan şekaralyq küzet korpusyn qūrdy. Mıne, osy şatolar «Keiıngı Tan» patşalyǧyn qūryp, 951 jylǧa deiın bilık basynda otyrdy.

Keiın olar bilıkke enıp, jol bermegen qytailarmen arazdasyp, dalalyq aimaqtarǧa ketıp oŋǧyt atandy. Şyŋǧys han kezınde olardyŋ bileuşısı Alaqūs tegın edı. Şyŋǧys han, Alaqūs tegın, naiman Taian han qarym-qatynastary köpşılık oqyrmandarǧa belgılı. Al 1297 jyly Haidu Moŋǧoliiany basyp alǧanda Qūbylai oǧan qarsy Mūhalidıŋ qosynan attandyrdy. Mūhalidıŋ jasaǧynda jalaiyr 2 myŋ, qoŋyrat 3 myŋ, oŋǧyt 10 myŋ edı. Moŋǧoliiany Haidudan azat etken soŋ, oŋǧyttar küzet qosyny retınde Selenga, Kamlanchjude qalyp qoidy. Keiın olar Deştı Qypşaqqa auysty. Oŋǧyttar jappas, älım, qypşaq, uaq arasynda bar. Al olardyŋ basym köpşılıgı Jaǧalbaily jūrtyn qūraǧan siiaqty. Oŋǧyt bileuşısı Alaqūs pen Jaǧalbaily tüpkı maǧynasy bır sinonim sözder.

Qyrǧyz. Qytai jylnamalarynda olar szegu, gegun, sziangun, siasziasy, jiankun nūsqalarynda taŋbalanǧan. Olai bolu sebebı hagias,­ qyrǧyz siiaqty ekı taqtadan qūralyp, bırde bırınıŋ, ekınşıde ekınşısınıŋ aty ataluymen bailanysty. Tonūqūq 711 jyldyŋ qysyndaǧy qyrǧyzǧa joryǧyn «Keiıngı Qyr­ǧyz­ǧa» şabuyl dep ataǧan. «Keiıngı qyrǧyz» bolsa, «aldyŋǧy qyrǧyz» da bolatyny belgılı. Endeşe, «keiıngı qyrǧyz» qyr­ǧyz­dar­ da, «aldyŋǧy qyrǧyz» – hagiastar.
Qyrǧyz – öz aldyna qaǧandyq qūrǧan türık­tıŋ oqşaulanǧan bır būtaǧy. Äuelde Batys Moŋǧoliiadaǧy Qyrǧyz-nūr kölınıŋ ainalasyn mekendep, keiın ǧana Enesei atalǧan Kem özenınıŋ ūzyna boiyna qonystanǧan.

Raşid-ad-din Qyrǧyz elınıŋ Moŋǧoliiamen japsarlasyp, Selengamen kömkerılıp jat­qa­nyn, şyǧysta Angaraǧa tırelıp, tüstıkke naiman jerlerıne synalap enetının habarlaidy (K.d. Osson. Ot Chingishana do Temirlana… Tüsınık -9. 225-b.).

Qytaidyŋ «Tan jarlyǧy» derektemesınde qyrǧyzdy kerǧūr dep jazyp, özderınen jyraq jatqan el turaly Qytaidyŋ baǧzy zaman tüsınıgınen mälımet beredı. Kerǧūr –köşır­me­şılerdıŋ qisyndauy bolsa kerek. Al derektemede qūlaqqa qonymdy jailar joq emes. «Adamdary boişaŋ, aqqūba, kök köz, jiren şaşty bolady. Şaştyŋ qarasyn jamandyqqa joridy. Adamdary erjürek keledı de, körşılerı olardan ölerdei qor­qa­dy. Olardyŋ ädet-ǧūrpy Türıkpen baran­das, tek qalyŋdyq aittyrǧanda qalyŋ­mal ai­dat­paidy. Tumysynan daraqy keledı. Zina­qor­lyq­ty kektemeidı. Küieuı ölgen (äiel) betın temırtekpen jyrtyp, qandy jasyn aǧyzady. Mäiıttı örtep, külın jyl uaǧy bolǧanda kömedı. Tozdan jabyl­ǧan­ aǧaş üilerde tūrady. Keide kökten temır jauady. Olar odan ötkır qylyş, sem­ser­ler soǧady. Aŋǧa şyqqanda bar­ly­­ǧy aǧaş atqa (şaŋǧyǧa) mınedı. Ony­men­ örden de, yldidan da qūstai ūşady (Qytai jyl­na­ma­la­ryn­da­ǧy qazaq tarihynyŋ derekterı (B.z. 275-840 jyldary). Almaty, 2006. «Taŋ jarlyǧy», 100-buma, 251-b.).

713-714 jyldary jazylǧan Änsi basqaǧy Gäi Jiaiunnyŋ «Batys öŋır jazbalarynda»: «Gegündıkter jiren şaş, kök köz keledı. (Būl eldegı qara şaş, qara közdıler Li Liŋnen taraidy (Kezınde ǧūndarǧa tıze bükken Hannyŋ äskerbasy, ony ǧūndar «sol qanat hany» degen lauazymmen qyrǧyzǧa otyrǧyzǧan. – Ä.S.). Olardy halyq bas jasauyldyŋ ūrpaǧy dep sanaidy. Mūnyŋ belgılı sebebı de bar. Olar qazır ǧyrǧyz atalyp jür. Būl da terıskei reilerdegı (köşpelılerdegı) būrynnan bar at. Paqyryŋyz memleket tarihyna negızdele otyryp, telenıŋ atalaryn baiandaǧanda: «Übırdıŋ batysynda, Agnidıŋ sol­tüstıgınde, Aqtaular töŋıregınde qybyt, oǧyz, ǧūrǧūrlar tūrady» degen edı. Mūndaǧy qybyt­tar, oǧyzdar (ūiǧyr), keiın qūiǧyr atal­dy, al ǧūrǧūr (ǧyrǧyz) edı degen sözge negız­del­sek (kerǧūr da) telenıŋ bır atasy ma dep oilaimyn. Būryn qūiǧyrlar osylai delınetın. Soŋyra onyŋ ǧyrqyz bolyp ata­luy terıskei reilerdıŋ tılderındegı baiau söilenuge bailanysty bolsa kerek. Olar keide qyrqyz dep te aitylady. Būl tez­ söi­le­nu­den bolǧan. Tılmäştan sūrasam, ǧyrǧyz sary bas, qyzyl jüzdıler degen maǧyna deidı. Qūiǧyrlar da osylai deidı. Qazırgı elşı­ler­dıŋ aituynşa būl at būryn­nan bar eken. Kımdıkı ras ekenın bıle almadym» (Sonda, 251-252-b.). Būl, älbette, tarihşynyŋ sözı emes, estıgenın estıgen küide qalyptaǧan basqaqtyŋ sözı. Onyŋ kuägerlık etuınşe qyrǧyzdyŋ syrt poşymdary bır-bırıne säikes emes ekı türı bar: bırı – «jiren şaşy, kök köz qyrǧyzdar», ekınşısı – «qara şaş, qara köz qyrǧyzdar». Basqaqtyŋ olardy oǧyzǧa jatqyzuyna da män bergen jön. Al eŋ maŋyzdysy – olardyŋ Aqtaular maŋynan körınuı – qyrǧyzdardyŋ oŋtüstık şebın mejeleuge qol ūşyn beredı. Demek, olardyŋ qonystary Eneseidegı qystaqtarynan bastap, Altai tauynyŋ asu-belderı arqyly Aqtaularǧa ılıgıp jatqan.

«Sin Tan şu» jylnamasy özınen būrynǧy bıraz mälımettı jinaqtap basyn qosady: «Jerınıŋ oŋtüstık jaǧy Tanman tauyna (Tannu tau jotalary bolsa kerek – Ä.S.) deiın sozylyp jatady. Jerı jazda jauyn-şaşyndy bolyp keledı de, qysta qalyŋ qar basyp jatady. Adamdary denelı, ūzyn boily bop keledı, şaşy jiren, öŋı aqqūba, közı jasyl tüstı bolady… Erkekterı az, äielderı köp bolady. Qūlaqtaryna syrǧa taǧady. Adamdary alkeude, ojar bolyp keledı, erlerı özınıŋ erlıgınıŋ nyşany retınde qolyna taŋba basady, äielder jaǧy küieuge şyqqandyǧynyŋ belgısı retınde moinyna taŋba saldyrady. Aralas tūra beredı, zinaqorlau keledı… Aua raiy asa suyq bolady, aǧyny qatty dariialardyŋ özı jartylai qatyp qalady. Dändı daqyldardan qonaq, sök, arpa, bidai, sūly siiaqty daqyldardy egedı, diırmenmen ūn tartady, nauryz aiynda egıp, qyrküiekte oryp alady, ony astyq retınde paidalanady jäne şarap aşytady. Bıraq jemıs-jidek pen kökönıs bolmaidy. Tört tülık maldyŋ ışınde jylqylary erekşe süiektı bolady, jylqylardyŋ eŋ jaqsysyn taŋdap, aiǧyr qoiady. Osy tülıkterdıŋ ışınde siyr tülıgın köbırek asyraidy, bai adamdarda siyrdyŋ basy bırneşe myŋǧa deiın jetedı… Altyn, temır, qalaiy kenderı bar, salt boiynşa temırdı är joly kün jauǧan kezde alady. Olar ony sziaşa dep ataidy. Odan jasalǧan qarular aqlesker ötkır bolady, olar būl qarudy türıkterge satyp beredı. Soǧysta negızınen sadaqpen atysady, tu ūstanady. Atty sarbazdar aiaǧynyŋ basyna deiın qalqalap tūratyn aǧaş qalqandar ūstaidy, oq pen qylyştan saqtanu üşın jauyryndaryna döŋgelek qalqan ornatyp qoiady» (QTTQD. «Sin Tan şu», 217-sziuan, «Hueigu (Hueihe) baiany». 374-385-b.).

«Olardyŋ bileuşısı Aje dep atalady. Aje sözı keiın kele äulet atyna ainalyp ketken. Elde ülken bır tu bolady, är rudyŋ tula­ry­nyŋ tüsı negızınen qyzyl tüstı bola­dy, tuǧa är ru özderınıŋ ru taŋbasyn salady. Kiımnıŋ eŋ qūndysy retınde būlǧyn terısınen tıgılgen kiımder baǧalanady. Aje qys künderı būlǧyn börık, jaz künderı altyn tüime qadalǧan, qaiyrmaly şoşaq qalpaq kiedı, nökerlerı bastaryna aq kiız qalpaq kiedı jäne belıne kıse taqqandy ūnatady. Kedei-kembaǧal adamdar terı kiımder kiedı, bastaryna qalpaq kimeidı. Äielderı torǧyn, şūǧa jäne jıbek matalardan kiım kiedı. Būl matalardy Ansi, Beitin, Daşi qatarly jerlerden satyp alady. Ajenıŋ ordasy Sinşan tauynda. Ordanyŋ ainalasy aǧaştan salynǧan qorǧanmen qorşalady, ordasy kiızben jabylyp, ol «midişi» dep atalady. Basqa ūlyqtar kışıgırım üilerde tūrady… Ūlyqtary szaisian, dudu, chjişi, chjanşi, sziansziun, dagan degen alty därejege bölınedı. Jetı szaisian, üş dudu, on chjanşi taǧaiyndalyp, olardyŋ barlyǧy soǧys ısıne jauapty bolady… Halqy negı­zı­nen et jep, qymyz ışedı, toqaş-nan sekıldı taǧamdardy aje ǧana jeitın boldy. Muzykalyq aspaptardan sybyzǧy, dauylpaz, syrnai qatarly aspaptar bar. Bura talastyru, arystan oinatu jäne at üstı önerı, arqan tartu oiyn-sauyǧyn ötkızedı. Su jäne şöp täŋırlerıne siynady… Baqsylaryn «gan» (qam) dep ataidy. Qalyŋmalǧa qoi jäne jylqy beredı, bailary qalyŋmaldyŋ sanyn jüzge, myŋǧa jetkızedı. Ölgen adamǧa bet jyrtyp jylamaidy, ölgen adamnyŋ mäiıtın üş ainalyp jylaidy, odan soŋ mäiıttı örtep, süiek külın jinap alady da, arada bır jyl ötken soŋ jerleidı, osydan keiın joqtau aitu, jylap-syqtau siiaqty jol-josyndar toqtatylady. Qysta bölmelı üilerde tūrady, üilerınıŋ töbesın aǧaş qabyqtarymen jabady. Olardyŋ jazulary men tılı hueihelermen ūqsas. Zaŋdary asa qataŋ bolady, soǧys kezınde qorqaqtyq tanytyp maidannan qaşqandardyŋ, elşılık mındetın tyŋǧylyqty atqarmaǧandardyŋ, memleket ısterı turaly ösek-aiaŋ tara­tu­şy­lardyŋ basy alynady. Balasy ūrlyq ıstep basy kesıletın bolsa, balanyŋ kesılgen basyn äkesınıŋ moinyna ılıp qoiady da, būl bas qaşan ölgenşe onyŋ moinynda ılulı jüredı» (Sonda, 385-386-b.).

648 jyly tele taipalary audandastyru şarasyna ılıkkende, qyrǧyz jerınde Szianguan duduy qūryldy. Sol jyly qyrǧyz bileuşısı Tan patşasyna qol tapsyruǧa kelıp, «tai sanǧūn», «gengun tūtūǧy» degen şen alady. Osymen Qyrǧyz-Qytai qarym-qatynasy 120 jylǧa üzıledı. Derektemenıŋ qyrǧyz Tan imperiiasynyŋ bodany boldy dep oi sabaqtauy külkılı bop körınedı.

Orys ǧalymdary qyrǧyzdar ūzaq jyl meken etken Minusin oipaty men japsarlas ölkelerdı arheologiialyq tūrǧydan zertteuge köp eŋbek sıŋırdı. Qyrǧyz elınıŋ ızı b.z.b. II myŋjyldyqtardan üzılmei jalǧasyp kele jatqanyna senımdı jädıgerlıkter bar. Arheologtar Taştyq mädeni oşaǧyn qyrǧyzdardyŋ ejelgı däuırımen, Tiuhtia mädeni oşaǧyn «ūly qyrǧyz» kezeŋımen (IÜ-H ǧ.ǧ.), Askiz mädeni oşaǧyn qyrǧyz jūrtynyŋ ydyrau zamanymen (H-HIÜ ǧ.ǧ.) bailanystyrady. Arheologiialyq jädı­ger­lık­ter negızınde qalyptasqan būl ǧyly­mi­ jıkteuler – qyrǧyzdardyŋ ötken-ket­ke­nın tereŋırek tüsınuge septesedı (S.P.Nes­te­rov. Kon v kultah tiurkoiazychnyh plemen Sen­tral­­noi Azii v epohu srednevekovia. Novosibirsk, 1990. 60-65-b.).

Qyrǧyzdar Bırınşı Türık qaǧandyǧyna Mūqan qaǧan kezınde baǧyndy. Ekınşı Türık qaǧan­dy­ǧynyŋ bırınşı qaǧany Elterıs Qūtlyq zamanynda Qyrǧyz elı türıkterge baǧynyşty boldy. 711 jyly olar Türkeş, Qytaimen üştık odaq qūryp, aldaǧy köktemde Türıktı syrttan basqaly otyrǧanyn bılıp, Tonūqūq at ombylaǧan qalyŋ qarǧa qaramai Qyrǧyzǧa şabuyl jasap, qaǧanyn öltırdı. Onyŋ balbalyn Kültegın keşenıne tıktı. Alaida, türıkterdıŋ qaǧan­dy elderdı özgelerden artyq qoiyp, olarǧa qaǧan taǧaiyndauǧa rūqsat etıp otyrǧan. Olar Qyrǧyzǧa, Türkeşke, Tuguhunǧa, Qidanǧa «qaǧan berdı».

Qyrǧyzdyŋ sarbazy da, astyndaǧy aty da sauytty 80 myŋ äskerı boldy. İısı türıktegı eŋ joiqyn äsker osylarda edı. Olar bodan el retınde Türıktıŋ jaugerşılık joryqtarynyŋ belortasynda bolyp, Türık qaǧandyqtarynyŋ ırgesın keŋeitıp, abyroiyn asyruǧa üles qosty. Özderı özendı jaǧalai auyl-auyl bop tyǧyz otyryp, otyryqşylyq tūrmysty qūnttady, jylqy ösırdı, asyl tūqymdy jyl­qy­lary şymqai aq tüstı bop keldı, qoi men siyr da negızgı tülıkterdıŋ qataryna jatty. Egınşılıkpen ainalysqandary turaly da derek bar. Altaiǧa sūǧyna enıp, köşterı Moŋ­ǧol Altaiyna deiın keldı. Olar Altaidaǧy qonys­ta­ryna airyqşa män berdı. Jailauda otyryp, Besbalyq bazaryna keruen jügırtıp, qysqy kerek-jaraqtaryn alyp, qystaularyna ūzaudy daǧdy ettı. Qyrǧyzda türık jazuy keŋ qoldanysta boldy. Bıraq olar Orhon keşenderındegıdei kölemdı ūzaq mätınder jazbady. Negızınen qūlpytas ülgısındegı jazular. Altyn köldegı Barys bekke arnalǧan eskertkışte: «Jüirıkterıŋdı almadyŋ. Üş ydys-aiaqty özıŋmen bırge almadyŋ» dese, Ter-apa eskertkışınde: «Men jetı börını öltır­dım. Barys pen būǧyny öltırgen joq­pyn» dep qysqa tūjyrady. Būl jazular negı­zın­de qyrǧyz tarihy turaly bailam jasau qiyn. Enesei jazularynyŋ kemşılıgı osynda.

758 jäne 795 jyly Ūiǧyr qaǧandyǧy Qyrǧyzǧa ekı ret küirete soqqy berdı. Būl jeŋılıstıŋ esesın qyrǧyzdar 840 jyly ǧana qaitardy. Ūiǧyr qaǧandyǧyn Moŋǧol dalasynan tügeldei bostyrdy. Batys ölkege qaşqan ūiǧyrlardyŋ bır tobyn ökşelei quyp, qyrǧyzdyŋ alǧy şepterı Tan-şanǧa ılıktı. Qyrǧyzdardyŋ jaŋa otanynan körınuınıŋ basy osy kezeŋge jatady.

Tele. Türıktıŋ bır qanaty tele – Euraziia jotasyna keŋ jaiylǧan öte ülken el. Edıl-Jaiyqtan bır jaǧy Moŋǧoliiaǧa, ekınşı jaǧy Joŋǧariiaǧa deiın üzdık-sozdyq sozylǧan 42 taipaly äleuettı jūrt. Qytai tarihşylary Türık qūramyndaǧy atalmyş qauymdy gaoche, tele dep ekıge bölıp qaraidy. Olardyŋ paiym­dau­yn­şa: gaoche-dinlin tektes te, tele – ǧūn tektes. Gaoche – Şyǧys Türkıstan taipalary, tele negızınen Orhon, Selenga, Toly özenderıne şoǧyrlanǧan ūlystar. Osy oraida tarihi oiymyzdyŋ közdıŋ qaraşyǧyndai jädıgerlıgı Orhon jazbalaryna nazar salsaq, olar gaoche, tele degenderdı bılmeidı, Moŋǧoliia özen­derın jailaǧandardy toǧyz oǧyz, al şyǧys Türkıstanǧa qonystanǧandardy batys oǧyz dep atap, ara-tūra jalpylama türde oǧyz dep söileidı. Būl jerde türık tarihşylary Qytai jylnamalarymen syrttai talasty pıkır örbıtetın siiaqty. Qaisysynykı dūrys? Türıkter özderımen ömır boiy bırge jasasqan eldıŋ tegın bılmedı deuge auyz barmaidy. Asyly,­ teleler negızınen Ǧūn ışınde, oǧyz tektes bolsa kerek.

«Gaocheler – ejelgı chidilerdıŋ ūrpaq­ta­ry,­ olardyŋ äuelgı atauy «dili» bolǧan. Sol­tüstıkte olardy «chile» dep atasa, sialar (qytailar – Ä.S) olardy «gaoche din­lin­der («biık arbaly dinlindar») dep ataǧan» (Qazaqstan tarihy turaly qytai derektemelerı. Tom IÜ. Almaty, 2006. «Veşu», 103-sziuan, «Gaoche baiany». 23-b.).

Mätındegı «chidi» – «qyzyl di», iaki «qyzyl dinlin» degendı bıldıredı. Täŋırqūt Maudun zamanynda Ǧūnnyŋ terıstıgınde – Kuznesk Ala­tauy­nan Baiqal aralyǧynda sozylyp jatqan. Ǧalymdar olardy kök köz, sary şaş evro­poid tektı näsıl dep bıledı. Evropoidtık näsıl keŋ ūǧym, al naqtylau eşbır zertteuşınıŋ qolynan kelmedı. B.d.d. ÜI ǧasyrda Pazyryq, Barel mädeni oşaqtaryn jasaǧan tūrǧyndar üsterıne qyzyl kiım kiıp, qaru-jaraqtaryn, ydys-aiaqtaryn, at-äbzelderın – bärı-bärın qyzyl boiaumen boiaǧan. B.d.d. qazırgı Äzerbaijan Antrapena atanǧanda, olardyŋ basty taipalary qyzyldar edı. Qyzyldar Tubanyŋ Qyzyl qalasyna atyn berdı. Türık älemınde qyzylqūrt, qyzylaiaq, qyzylsiraq, qyzyler, qyzylbas qauymdary boldy. Qyzyldardyŋ şyqqan tegı anyq bolmaǧanmen, keiın oǧyz qauymynyŋ qatarynan tabylǧany anyq. Al osy gaoche – dinlinderdıŋ ekınşı qanaty telelerdı türıkter taǧy da – oǧyz dep tanidy. Şyndyq türık közqarasynda jatuy ǧajap emes. Türıkter Ǧūn imperiiasyn qūrysqan oǧyz qauymy ekenın jäne olardyŋ ūrpaqtary kımder bolǧanyn jaqsy bılgen siiaqty.

Arǧy tegı bır atalmyş qauymdastyqtar tūrmystaǧy etnografiialyq erekşelıkterge bailanysty basqa-basqa atanǧan siiaqty. Būlardyŋ bırı tört doŋǧalaqty arbaǧa – ögız, tüie jegıp köşse, ekınşılerı – biık doŋǧalaqty arbamen köşken. Tört doŋǧalaqty yrduan arba türık tılınde tegırek, telegen, telege atalady, al biık doŋǧalaqty arba – qaŋqa delınedı. Tegıre, telegen, telegeden – tele atauy şyqty, al qaŋqanyŋ qytaişa balama atauy gaoche bop qalyptasty. Qaŋqa, qaŋqaly, gaoche atauyn qaŋlyǧa jaqyndastyrady. Alaida, ekeuınıŋ arasyna tepe-teŋdık belgısın qoiu üşın qosymşa zertteuler qajet.

Qaŋqalylardyŋ taipalary di (dinlin tektıler), iuanhe (ūiǧyr), huliui (ūly ūryq – dulu), sepi (sibi, keiıngı kibi, qybyr, qybyrai), hugu (köge), isiszin (altyn). Afuchjilonyŋ bastauymen 487 jyly Jujannan ketıp, Batys ölkege qonys audarǧan, keiın gaoche – qaŋqaly atalǧan 12 taipa tömengıdei sifuli (?), tulu (dulu), ichjn (ejen), dalian (töleŋgıt), kuhe (köge), dabogan (basaigan), alun (altyn), mo-iun (moiyn, şimoiyn), sifen (syban), fufulo (bögı börı), siiuan (qiian), iuşupei (?). Jylnamanyŋ alǧaşqy joldarynda ırıktelıp qana atalǧan taipa, keiın tolyq tüzılgen. Olardyŋ qai­sy­bır­lerınıŋ türıktık atauyn anyqtau mümkın bolmady. Tarih bel-belesterınde ne ydyrap ūsaqtaludyŋ, ne basqaǧa qosylyp bırıgu saldarynan töl esımderınen köz jazyp qalǧan qauymdar jiı kezdesedı. Al türıktık ataulary anyqtalǧandarynan keiıngı qazaq qauymyna qatysty bıraz jailardyŋ aujaiyn aŋdaimyz.

«Veişu» jylnamasy Batys ölkege etene «Gaoche» baianynda «Bes hu qūrǧan 16 memleketke» (304-439 jj.) jatatyn Huanhe öze­nı­nıŋ ışı-syrtyndaǧy tailarǧa şolu jasap, igılıktı ıs ısteidı. Olar Niuişui öze­nı­nıŋ tūr­ǧyn­da­ry tutulin men seju, İnşan tauynyŋ terıskeiındegı Dunian suynyŋ aŋǧa­ryn­daǧy hetulin men hesi, Chifa, Kuşui özenın jai­la­ǧan houliuilinder, Şansi ölkesındegı Sanchen qalasynyŋ töŋıregın qonystanǧan siuegan, Ninsia – Huei avtonomiialy ölkesınde jasaǧan podolan atty senbi qauymy, Şansi ölkesındegı Bana tauyn mekendegen iuelebeiniler. Būlar kezınde Helian Babanyŋ äkesı Liu Veichenge qaraǧan soŋǧy oŋtüstık ǧūn taipalary. Jylnamalardyŋ mälımdeuınşe: barlyq sany 19 boluy kerek edı. Joǧaryda solardyŋ ırgelılerı ǧana nazarǧa ılıkken. Pinliannıŋ «aralas hulary» negızınen osy rulardan qūralsa kerek. Türık zamanynda olardyŋ hesiden basqasy közge tüspeidı. Öz attaryn joǧaltyp, basqa qauymdastyqqa qosylyp ne qytailanǧan ǧūndar osylar bolsa kerek. Endı qaŋqaly qauymynyŋ qaisybırıne azdy-kemdı anyqtama bere ketelık.

( Jalǧasy bar)