Basty aqparat

Kök türıkterınıŋ qaǧandyǧy

(Basy)

Türıktıŋ äleumettık-saiasi tarihyn büge-şügesıne deiın eşteŋe qaldyrmai tızıp jazǧanmen, memlekettık qūrylymynyŋ taipalyq qūramyn aşpasaq, tüsınık tolyq bolmaq emes. Etnikalyq tarih, sonyŋ ışınde köşpelılerdıŋ etnogenezı – öte kürdelı, qiyn taqyryp. Auyrdan taisaqtap, jeŋıl jolǧa jaltaryp, ony attap ötsek, eŋbektıŋ bır qainauy jetpei, iı qanbaǧandyǧy bop tabylmaq. «Türık-siunnulardyŋ özge bır türı bolatyn»­ (QTTQD. «Chjouşu», 50-sziuan,­ «Tusziue­ baiany». 119 b.), «Türıktıŋ Aşina­ ruy siunnulardyŋ soltüstık bölıgı bolatyn» (QTTQD. «Sin Tan şu», 215-sziuan, «Tusziue baiany». 150 b.) delınse, al gaoche, tele, chile – ǧūndardyŋ täŋırqūtynyŋ qyzynan tuǧan jiender (QTTQD. «Veişu»,­ 103-sziuan, «Gaoche (gaugiui) baiany».­ 23 b.). Şynjan tarihşylary hun, hunnu, siunnu ataularyn zerttei kelıp, atalmyş ataudy «ǧūn» dep qabyldauǧa ūsynys engızgendıkten, bız de «ǧūn» dep jazbaqpyz. Qytai jylnamalary­ türık pen telenıŋ arǧy tegın ǧūnǧa aparyp tıregendıkten, ǧūnnyŋ kımder bolǧanyna toqtam jasap almasaq, paiymymyzda pätua bolmaq emes.

Änes SARAI

Älemdık mädeniettanuşylar jalpy adamzat qauymynyŋ, jekelegen ūlttardyŋ damyp-jetılu jolyndaǧy alǧaşqy örkeniet nyşan­­daryn negızınen tört närsemen: oi-paiymyn tasqa basyp, qaǧazǧa qattai alatyn jazu önerımen; jaratylys syryn tüisınıp, ızgılık şarttaryn ädıpteitın dıni nanymymen; köz körıp, köŋıl toqyǧandy bederlei de bädızdei bıletın beineleu maşyǧymen; aqyr soŋynda, jer şolyp, joryqqa şyǧyp, at tūiaǧymen «tanym kartasyn» syzar soǧys önerımen de bailanystyratyny belgılı.

Mıne, osy tūrǧydan bügıngı qazaq etnosynyŋ arǧy tegı – erte orta ǧasyrlardaǧy türkı taipalarynyŋ alǧaşqy örkeniet ürdısınıŋ bastauynda tūrǧandyǧy turaly būryn eşkım auyz aşpaityn. Tıptı, Alber Kamiu, Jan-Pol Sartr syndy europaäspettık közqarastaǧy «oişyldar» adamzat qauymynyŋ säbi sanaly şaǧynda alysty jaqyndatyp, jaqyndy tabystyrǧan erekşe dinamikaǧa ie qauym – köşpelıler älemıne, küllı türkı näsılıne töbeden qarap, özderı tūrpattaǧan örkenietter öresınen oryn tappai sandalady. Basqasyn bylai qoiǧanda, künı keşege deiın maldanyp kelgen oqulyqtarymyz ben anyqtamalyq ädebietımız qazaq halqyn maldyŋ tısıne erıp, saharanyŋ bır tükpırınde stihiialyq türde bas qosqan tobyr keipınde müştitıp qoidy. Europa «ūiqydaǧy aru» qalpynda jatqanda, ıbır-sıbır tūrǧyndary älı şalbar kimegen şaqta türkı jūrty, ılkı qazaq taipalary megalittık tuyndylaryn bädızdep, ūrpaǧyna – myna bız ben sızge, aitar amanatyn töl ärpımen tasqa qaşap ketıptı. Ol az deseŋız, 4 tomdyq grammatikalyq sözdık şyǧaryp, «Qūdatǧu bılık» atty etikalyq-filosofiialyq traktatty jastana oqyp jatypty…

Būl künderı älem moiyndaǧan örkeniettık-mädeni bastaularymyzdyŋ baǧasyn özımız sezınıp, qadırın jete baǧalai almasaq, eldıgımızdıŋ, memleketşılık mūratymyzdyŋ künı keşegı Qazaq handyǧynan da, orta ǧasyrlardaǧy Aq Orda, Kök Ordalardan da emes, sonau Türık qaǧanatynan tamyr tartyp jatqanyn ǧylymi-tanymdyq tūrǧydan däiektei almasaq, ūlt oiyna, ūrpaq boiyna eşqaşan da eldık pen erlıktıŋ aŋsaryn daryta almasymyz anyq. Öitkenı…

Mıne, ūlttyq tanymymyzdy taŋdaqtardan aryltyp, erte jäne orta ǧasyrlardaǧy türkılerdıŋ, ılkı qazaq taipalarynyŋ äleumettık-saiasi tırlıgıne üŋılıp, etnologiialyq-etnohorondyq qaltarysyna säule tüsırıp jürgen belgılı qalamger, Memlekettık syilyqtyŋ laureaty Änes Saraidyŋ «Ölke» (Almaty) baspasynan jaryqqa şyqqaly jatqan «Kök türıkterınıŋ qaǧanaty» atty kıtabynan üzındı bergendegı maqsatymyz – bardy baǧalap, joqty tügendeu arqyly ūlttyq jadty jaŋǧyrtyp, tarihi sananyŋ kemtıgın toltyru ǧana.

Türık taipalary

Ǧūnnyŋ şyǧu tegı turaly pıkır öte köp jäne bärı de dauly. Saiasi qūrylymnyŋ etnogenezıne – onyŋ qūramyndaǧy taipalardyŋ tegı ǧana anyq jauap beredı, basqa pıkırdıŋ barlyǧy qūr boljam ǧana. «Han kıtaby» jylnamasy olardyŋ negızın qūraǧan Huian,­ Lan, Siuibu taipasy dep bıledı. A.N.Bernştam men V.S.Taskin Huiandı –Būqa dep oqyǧan. Al Lan – ǧylymda köbırek qoldau tauyp jürgen jūpar iıstı «orhideia» gülı emes, Ala taipasynyŋ qy­taişa älıpteluı. Äzırşe anyq­-qanyq pıkır joq Siuibu – qy­tai­şa Töbet şoqjūldyzynyŋ atauy bol­ǧan­dyq­tan äŋgıme «şia­niun­der»­-«tazy itter», iaki küşık (kü­­chü­gür) taipasy turaly dep pai­ym­dau oryndy. Endeşe, ǧūn negı­zı­nen ırgelı üş taipanyŋ odaǧy: Huian-Būqa emes, hu – qu kıjjı – qumandy – lebedinsy qauymy, Lan – Ala, Siuibu – qypşaqtyŋ Küşıgır taipasy. Alyp Qytaidyŋ ūiqysyn şailyqtyryp, tynyştyǧyn ketırgen osy üş tai­pa­lyq odaq.
L.N.Gumilev arheologiialyq derekterge iek artyp, b.d.b. 1200 jyldar şamasynda terıstık Qytaidan Batys Sıbırge eleulı migrasiialyq qozǧalys bolyp, Minusin oipatynan andronovtardy /ugorlardy/ jylystyryp, oryn beruge mäjbür etken auyp keluşıler Qarasuk mäde­ni oşaǧyn qūrǧanyn ataidy (L.Gu­mi­lev. İstoriia naroda hunnu. Kniga­ 1. M.,2002. 35 b.). Keiın osyndai migrasiialyq qozǧalys taǧy da oryn alǧan. Ǧalym ǧūndar Oŋtüstık Sıbırdıŋ aborigenderı men terıstık qytaidan qonys audaruşylardyŋ aralasuynan paida boldy degen oidy sabaqtap, Qytaidyŋ aŋyzdy däuır şejırelerınen dälelder ızdeidı
B.d.b. 1764 jyly Qytai topy­ra­ǧyn­daǧy alǧaşqy örkeniet oşaǧy Sia memleketı joiylyp, ornyna Şan äuletı keledı. Sia äuletınıŋ soŋǧy patşasy Sze-küidıŋ ūly Şun Vei terıstıktegı köşpelılerdıŋ arasyna qaşyp, sonda tūraqtap qalady. Qytai tarihi dästürı Şun Veidı ǧūndardyŋ tüp atasy dep tanidy (Sonda, 20 b.). Jäne Şun Veiden Landardy (Alalardy) taratady. Al, Huian men Siui­bu­ ǧūndardyŋ negızgı jūrty – hu näsı­lınen. Ädıletıne kelgende, Ǧūn mem­le­ke­tınıŋ töl atauy «Hu», şaniu­iler Qytai imperatoryna joldaǧan hattarynda özderın «Hu memleketınıŋ patşasy» ataǧan. B.d.b. 96 jyly taqqa otyrǧan Hulugu täŋırqūt Han saraiyna joldaǧan hatynda: «Oŋtüstıkte Ūly Han bilık jürgızse, soltüstıkte quatty Hu bilık jürgızedı. Hu degenımız saraidaǧy ūsaq-tüiek salttarǧa nazar audara bermeitın Köktıŋ täkappar ūly» (Siuŋnu. Han kıtabynan. Almaty, 1998. 64 b.) dep jazady. Şun Vei qūrdymǧa joǧalǧan Sia memleketı patşasynyŋ soŋǧy jūrnaǧy bolǧanymen, odan Lan taipasy taraidy dep şejırelegenmen, būl qauymnan şaniui şyqpaǧan. Şaniuiler Si Liuandi ruynan qoiylǧan. Ǧūnnyŋ tıregı bolǧan üş taipanyŋ arasynda däreje-orny joǧarysy Huian (Hu) bolǧan. Qytai keŋse aqparattary şaniui tūqymdaryn gun (bek) ataǧanda, Huian taipasy ökılderın van-patşa dep älıptegen. Asyly, ǧūn memleketınıŋ ırgesın qalaǧan huiandar bolsa kerek.
Sia jäne Şan äuletterınıŋ tarihyn şūqşiia zerttegen şetel ǧalymy Lattimor atalmyş­ ekı äulet­ten qalǧan mädeni jūrnaqtar­da­ ūqsastyq joqtyǧyn, kerısınşe, aiyrmaşylyq andalap tūrǧanyn atap körsetıp, Qytai memlekettıgı men örkeniettıgınıŋ anyq taŋbaly bastauy Şannyŋ Sianyŋ jalǧasy emes, bäsekelesı ekenı turaly oi qorytady. Şan jädıgerlıkterı özı­nen būrynǧy Sia äuletı turaly­ läm­ dep auyz aşpaidy, Şan äuletı üşın Sia bolmaǧandai. Osydan kelıp, neşe ǧasyr Ortalyq jazyq memleketınıŋ qainar bastauy delınıp kelgen Sia patşalyǧy Qytaiǧa böten jūrt ekenınıŋ basy aşylyp otyr.
«Hannamanyŋ» qazaqşa audarmasyna tüsınık jazǧan tärjımeşı-ǧalymdar Qytai topyraǧyndaǧy eŋ ejelgı Sia memleketınıŋ baiyrǧy bır atauy «Ǧaǧo» ekenın, iaki, Sia memleketın «ǧaǧo» taipasy qūrǧany turaly Qytai tarihy annal­darynan dälelder keltıredı (Qytai jylnamalaryndaǧy qazaq tarihynyŋ derekterı. Almaty,­ 2006. 1-tom. 234-b.) Mūny eleŋ etkızer jaŋalyq deuge bola­dy.­ Atal­myş etnonim Qytai etno­genezınde kezdespeidı. Türıkte būl atauǧa ūiqas taipa attary bar. Ǧaǧo keiıngı gaoche nemese gaugiui etnonimderımen jūptas, bır qatardaǧy ūǧym dep bailam jasau­­dyŋ­ eşqandai äbestıgı joq. Al ǧaǧo-gaoche-gaugiui – biık doŋǧalaqty ar­balylar, iaki, «qaŋqaly». «Oǧyz­­namada» arbany alǧaş oilap tauyp, «qaŋqaly»-qaŋly atalǧan Barmaqlyq Josyn Bılık degen er turaly aŋyz bar. Arbanyŋ köş­pe­lıler tūrmysyna enuı andronov däuırımen ölşenedı (b.d.b. 2000-1200) Sia memleketınıŋ ejelgı bır aty Ǧago boluy – ǧūndardyŋ etnos bop qalyptasuyna äser etken terıstık Qytaidan ekı lek bop qonys audaruşylar basqa emes, qaŋqaly dep oi sabaqtauymyzǧa mūryndyq boldy.
Türık. «Türık» atauy joiqyn, myqty degen sözden şyqty ma, joq älde 500 üilı Aşina qauymy ırgesıne kep qonystanǧan «Dulyǧaly» taudan şyqty ma, bolmasa Er Toŋǧanyŋ (Afrasiab) tūr taipasy ırgesın qalaǧan Tūran memleketınıŋ jūrnaǧy ma – anyq-qanyǧy äzırşe talasty. Şyndyqqa jaqyndauy Tūran memleketınıŋ ırgesın qalaǧan tūr taipasy turaly qisyndar siiaqty. «Şahnama» Tūrannyŋ şekarasyn küzetıp tūrǧan alyp qara tur – qodas būqany aŋyzdap, auyzǧa alady. Osy sözde, bälkım, şyndyq jatqan şyǧar.
Türıkter oral-altai tılınıŋ qūramdas bır ökılı retınde ejelgı erte zamandarda /B.d.b. 13-15 myŋjyldyqtar/ Oŋtüstık Kaspii,­ Elam, Soltüstık-batys Ündıstan, Auǧan, Orta Aziia atyrabynda ösıp-öngenmen, Altai, Oŋtüstık Sıbırge erte qonystanuy sebeptı atalmyş öŋırdıŋ avtonhondy jūrty qataryna jatady. Kök türık­te­rı­nıŋ jartas suretterı men qaǧan keşen­derındegı müsındeu, bederleu, oiulau önerı men jerleu salttarynda mıŋgır, balbal tastarǧa äuestık dästürı olardyŋ ruhani ūsta­nym­dary men Orta Eniseidegı ejelgı tazmin mädeni oşaǧymen bailanystyruǧa mümkındık beredı. Būiyr özenı aŋǧaryndaǧy Tazmin mädeni oşaǧy b.d.b. üşmyŋynşy jyldyqtyŋ basyna jatady. Evro­poidtar men monǧoloidtardyŋ aralasuynan paida bolǧan «doma­laq­bas» būl qauym – biıktıgı üş metrden kem emes ūstyn tastardan jaratuşynyŋ beinesın qaşaumen erekşelenedı. Erbı temır jol beke­tınen tabylǧan biık şoşaq säukelelı qūdai keskını aibarymen taŋqaldyrmai qoimaidy. Ǧaryş­tyŋ üş qabattyǧyna meŋzeitın «üş bettı» jaratuşy beinesı de osynda. Tazmin jartastary neşe türlı ruhtardy beinelegen­ josa boiauymen salynǧan suret­ter­ge toly. Būqaǧa jegılgen tört doŋǧalaqty arba suretı de tazmin­dık­terdıŋ tūrmysynan habar berıp qana qoimai, türık älemımen jalǧas­ty­ǧynyŋ bır aiǧaǧy siiaqty. Monumentaldy önerge beiım osy qauym­nyŋ ejelgı qoltumalylary Türık qaǧandaryna arnalǧan dıni keşen­derde qaitalanyp tūrǧandai. Osynau ūqsastyqtar türıkterdıŋ b.d.b. üş myŋynşy jyldyŋ basynda ösıp-öngen ūiasy – Tazmin mädeni oşaǧy dep oi qorytuǧa mümkındık beredı.
Al, ǧūn zamanynda türıkter ǧūnnyŋ arasynda emes, syrtynda oqşau otyrdy. Joǧaryda kuägerlıkke tartqan «Chjouşu»­ jylnamasynyŋ: «Türık – siunnu­ler­dıŋ özge bır türı», «Sin Tan şu» jylnamasynyŋ: «Türıktıŋ Aşina ruy siunnulerdıŋ soltüstık bır bölıgı» deulerı tegın emes. Olar ǧūndardyŋ terıstıgınde bolǧan.
Mode b.d.b. 204-203 jyldary özınıŋ terıstıgınde otyrǧan bes taipa eldı baǧyndyrdy. Olar – qan jaǧynan ǧūndarǧa jaqyn huniuiler, Altai syrtyndaǧy kiuşeler, Saiannan joǧary Enisei arqyly Anǧaraǧa deiın qonystanǧan dinlinder, Batys Monǧoliiadaǧy Qyrǧyznor kölınıŋ maŋaiyn qonystanǧan gegun jäne şanliler (saili). Tūra-kelı baiyrǧy tazmindıkterdıŋ jeke taipalarǧa jıktelgenı baiqalady. Osyndaǧy huniuilardy Qytai ǧalymdary «Hungr» dep älıpteidı (Qaraŋyz: Ä.Sarai, Könelıkter. Almaty, 2008. «Qypşaqtar»). Atalmyş qauym keiın Şyǧys Europa, Qara teŋızge ūzap, aqyry Hungriiadan (Vengriiadan) şyqty. Qoŋyrattar sol jūrttyŋ qara orynda qalǧan sılemderı. Kiuşe-qypşaqtar, qytai tarihnamasy olardy tamyry toǧyz taram aǧaşpen bailanystyryp, «sary tüstı, qurai bastaǧan aǧaşty bıldıredı» dep anyqtama beredı (Qaraŋyz: Ä.Sarai, Könelıkter. Almaty, 2008. «Qoŋyrattar»). Şamasy, kiuşe-sary qypşaqtarǧa meŋzeu bolsa kerek. Dinlin – terıstık Saiannan Aŋǧarǧa deiın qonystanǧan öte ırgelı jūrt. Qytai jylnamalary olardy «di», «chile», «tele», «gaoche» dep te ataǧan. Olar «aq diler», «qyzyl diler» bop ekıge bölıngen. Türık zamanyndaǧy teleler ekenınıŋ basy aşyq. Şanli (saili) – türık zamanynda būl qauym Sinli dep hattalǧan. Dūrysy – «Şanli» bolsa kerek. Öitkenı: ǧūndar aspandy şanli dep ataǧan. Ǧūn zamanynda osy Şanli taipasy qatarynda Köge etnikalyq toby auyzǧa alynady. Kök, aspan, köktıŋ ūly, kökten, göklen, köktım aimaq ataularynyŋ barlyǧy osy qauymmen sabaqtasyp jatyr. Baiyrǧy qonystary Kögmen, iaki, batys Saian. Kök türıkterı memleketıne ūiytqy bolǧan Aşina äuletı osy taipadan şyqqan.
Atalmyş qauymdar türık zamanynda Türık qaǧandyqtarynyŋ qatarynan boi körsetuı – ejelgı türıkter osy ūlystar ekenın däiektei tüsedı.
Jujandar küşpen Altaiǧa köşırıp äkelıp, Aşinalarǧa tau qopartyp, temır öndırtkende, Abanbu bastaǧan 17 türık taipasy Aşinalarǧa kep qosyldy. Būl kezde joǧarǧy 5 taipanyŋ bıreuı ǧana – qyrǧyzdar säl syrt jyljyp qonyp, Minusin oipatynda otyr edı. Basqalary bytyrap ketken-dı. Degenmen de, dinlinnıŋ de, sinlidıŋ de Monǧoliiada köşıp jürgen teleler arasynan sılemderı körınedı. Abanbu bastap kelgen 17 taipa negızınen kiuşeler bolsa kerek. Olar baǧzy käsıbi malşylyq pen aŋşylyqty tastap, Altai men Saiannan kenış aşyp, altyn, jez, temır öndırudı meŋgergen kenşıler edı.
Türıkter Altai tauynan qūlap aqqan asau kürkıreme Şüi özennıŋ boiynda, onyŋ Bi men Qatunǧa qiiar aŋǧarynda, qasiettı Sumer (Beluha) tauynyŋ ırgesınde ösıp-önıp, türık jūrty bop qalyptasqany dausyz.
Aşina. Türık qauymy osy taipanyŋ yqpalymen «Kök türıkterı», bolmasa «Täŋır türıkterı», iaki «Aspan türıkterı» atandy. Bıtıktas jazularynda «kök» dep emes, «köök» dep älıptelgen. «Kök» – tüs atauy bolsa, «köök» – aspannyŋ balamasy.
Ǧūn memleketı ydyraǧanda osy Köök qauymynyŋ bır şaǧyn toby Hami aimaǧyndaǧy tohar tıldı kışı iuechji arasyna tap bolyp, solardyŋ tıldık yqpalymen köök taipasy asana atandy. Asana – kööktıŋ kalkalyq audarmasy, ekeuı de aspan degen ūǧym. Qytai jylnamalary asanany – aşina dep jazulary sebeptı – aşina bolyp ǧylymi ainalymǧa endı.
Qaisybır qalamgerler Türık qaǧandyqtarynyŋ töl jūrtynyŋ aty – kök türık, Aşina – bileuşı äulet atauy desedı. Ǧūn arasynda alǧaşqy türıktermen şendestıruge bolatyn kuyi tu – qu tur (qu türık), tu-tūŋ-tur-tong (türık-tonga) taipalary kezıgedı. Al aiyryqşa közge tüskenı – köök taipasy boldy.
Türıktı ūiystyruşy qauymnyŋ aty da Asana, iaki, köök bolǧandyqtan, türık jūrty «köök türık» atanuy aqylǧa şetın emes. Alaida, Bırınşı Türık qaǧandyǧynyŋ türık tılınde jazylǧan jädıgerlıgı bolmaǧandyqtan, olai dep ataldy ma, joq pa – anyǧyn bılmeimız. Būl kezeŋnıŋ jazba aiǧaqtary bop tabylatyn Qytai jazbalary, jylnamalary türıktı «tusziue» nemese «Aşina türıkterı» dep köbırek hattaǧan. Bırınşı Türık qaǧandyǧynyŋ qaǧany Tasparǧa qoiylǧan, soǧdy älıppesımen qaşalǧan mätınde «Aşina qaǧandary» degen tırkes bar. Demek, türık arasynda Aşina atauy qoldanysta bolǧan. Qytai jylnamalary Aşina atauyn äulet maǧynasynda emes, taipa maǧynasynda qoldanady. Bırınşı Türık qaǧandyǧy ydyrap, Tan patşalyǧyna bodan bolǧanda, olardy ru-ru boiynşa jık-jık qyp qonystandyru qolǧa alyndy. Bırınşı Türık qaǧandyǧynyŋ soŋǧy qaǧany Selidıŋ oŋ qanat jūrtynan Şofan uezınde bes duan qūryldy: Şeli, Aşina, Chochjou, Sybi, Baiden. Būlar Iýnchjun tūtūqtyǧyna qarady. Türıkterdıŋ 630 jyly audandastyru mäselesın arnaiy zerttegen japon ǧylymy M.Mori: türık qūramyndaǧy Aşina men Aşade belgılı taipalardyŋ bolǧany basy aşyq dei kele: «hobi,şeli, sunun, chili (chiliue), chjişi, bişi, nula (nulai) atalarynyŋ türıkke jatatyn-jatpaitynyna közım jetpeidı» dep jazady. (A.G.Maliavkin. Tanskie hroniki o gosudarstvah Sentralnoi Azii. Novosibrsk, 1989. 17 b.).
Batys Türık qaǧandyǧynda Aşina tektı qaǧandar taq üşın talasyp jatqanda, Ekınşı Şyǧys Türık qaǧandyǧynyŋ qaǧandary ol ataudy lauazymdyq erekşelıkterıne qosaqtamady. Sebebı: olar Aşina taipasynan emes-tı. Eŋbek bastan-aiaq atalmyş qauymnyŋ tarihyna arnalǧandyqtan, bır aitqandy ekı aityp, äŋgımenı sozu laiyq emes.
Aşade. Aşina atalyq, iaki, qaǧandyq qauym bolǧanda, Aşade – analyq, qatundyq qauym. Aşina qaǧandary negızınen Aşadedan ǧana qalyŋ aldy. Qaǧan qatunynyŋ türıktıŋ ışkı-tysqy tırlıgınde statusy öte joǧary boldy. Ol barlyq keŋesterge, tıptı, äskeri keŋesterge şeşuşı dauyspen qatysyp, şeşım qabyldauǧa yqpal ettı. Törde qaǧannyŋ janynda öz orny boldy, basyna bilık belgısın bıldıretın, memlekettık nyşandarmen bezendırılgen Ūmai-Ananyŋ keskını bederlengen syrǧaly, alqaly säukele kidı. Ol Ūmai-Ananyŋ jerdegı ökılı ıspettı edı. Qaǧannyŋ basqa äielderınde ondai säukele bolmady, sol sebeptı de olar «toqal», iaki, «säukelesız» atandy. Qatun därejesıne qaǧannyŋ arnaiy jarlyǧymen taǧaiyndaldy. Özara qaqtyǧys, töŋkerısterde qaǧan öltıru bolǧanmen, qatun öltıru bolmady. Onyŋ otauyna eşkım tiıspedı, basa-köktep eşkım ene almady. Memlekettık deŋgeide osylai ūlyqtalǧan qatun törkınderı qaǧandyqta mansapty qyzmetterdı qolda ūstady. Aşina ökılderı qaǧan, ūlys bileuşılerı, oŋ, sol qanattyŋ äskerınıŋ qolbasylary-tegın, şad, būiryqtar bolǧanda, Aşade ökılderı köbıne köp uäzırler, elşıler, keŋse qyzmetın jürgızuşıler, qaǧannyŋ, qolbasylardyŋ keŋesşılerı, salyq jinauşylar qyzmetın atqardy. Bılge qaǧan kezınde analyq qanatqa jatatyn Säbek taipasynyŋ ökılı orda būiryǧy därejesıne köterılıp, jienderdıŋ tegın lauazymyn alǧandary boldy. Qaǧandar tegın, şadtardyŋ arasynan ırıkteldı. Qaǧandardyŋ Tan saraiynan qalyŋ alyp, olardy «qatun» därejesıne kötergen kezderı joq emes, bıraq araǧa uaqyt salyp, «Ata joly» degen qara sürleuge qaityp oralyp otyrdy.
Aşade taipasynyŋ ötken-ketken bır kezeŋı «Altyn müiızdı aq būǧy» aŋyzynda körınıs tapqan:
«Türıkterdıŋ ata-babalary İmo-şeli (şeli – sary – Ä.S.) jäne Teŋız ruhy dep ataldy. İmo-şeli tylsymnyŋ syryn meŋgergen jan-dy. Janynda aq būǧysy bar (älde özı aq būǧy keipınde) Teŋız ruhynyŋ qyzy kün batarda ony teŋızge ılestıre ketıp, taŋ atarda kerı şyǧaryp salatyn. Arada ondaǧan jyldar ötkende taipa bolyp, aŋşylyqqa jinaldy. Tünde Teŋız ruhynyŋ qyzy İmony şaqyryp alyp bylai dedı: «Erteŋ ata-babalarymyz jaralǧan üŋgırge barǧandaryŋda odan altyn müiızdı aq būǧy şyǧar. Eger ony atyp jyqsaŋ – mäŋgı bırge bolamyz, mült ketseŋ, qatynasymyz üzıledı».
Taŋ bozarysymen au qūryp aŋşylyqqa kırısse, şynynda da, ata-babalar üŋgırınen altyn müiızdı aq būǧy şyǧady. İmo janyndaǧylardy qaşany bekıtuge jūmsaidy. Aq būǧy qaşadan qarǧymaq bolǧanda, älgıler atyp öltıredı. Aşulanǧan İmo aşi kösemınıŋ basyn şauyp salady. «Ony öltırgen soŋ, aspanǧa qūrban şaluymyz kerek» deidı İmo. Älgı kösemnıŋ ūrpaqtarynan aspanǧa qūrban şalatyn boldy. Türıkter ūly özgerıster aldynda aspanǧa adamnan qūrban şalady. Qūrbandyq aşi taipasynan taŋdaldy. Aşi kösemınıŋ basyn alǧan İmo keş tüse teŋızge keldı. Teŋız ruhynyŋ qyzy büi dedı: «Sen öz qolyŋmen adamnyŋ basyn alyp, qan sasyp tūrsyŋ, osymen qarym-qatynas üzıldı». (S.P.Nesterov. Kon v kultah tiurkoiazynyh plemen Sentralnoi Azii v epohu srednovekovia. Novosibirsk, 1990. 97 b.).
Aŋyz VIII ǧasyrda qūrastyrylyp, «Iýian szaszu» («Iýian qoiyrtpaǧy») jinaǧyna engızılgen. Aŋyzdyŋ nenı meŋzegen, nenı joqqa şyǧaratynyn däl basyp aitu qiyn. Oqiǧa Aşade taipasy babalary üŋgırı töŋıregınde örbidı. Aşi älı aşade atalmaǧan. S.P.Nesterov, Iý.A.Zuevter aşiden aş, az taipasyn köredı (Sonda, 97 b.) Al olardyŋ ata qonysy batys Saian, Orhon eskertkışındegı – Kögmen. Aşi qauymynyŋ ata-baba üŋgırı de osynda bolsa kerek. Iý.A.Zuev aŋyzdaǧy teŋızdı – Zaisan kölı dep bıledı. Paiymdauymyzşa: aşi qauymy sarylarǧa kırıptar bolyp, öz tötemı – Aq būǧydan bas tartqan bır kezeŋı suretteledı. Aşi qauymy İmo jūrtynyŋ ade atalarymen bırıkken soŋ Aşade atalǧan syŋaily. Asyly, būl ade Altai syrtyndaǧy Apanbu basqarǧan türıktıŋ 17 taipasynyŋ bırı bolsa kerek. Olardyŋ törteuı ǧana «börı» tötemdı ekenı Aşina şejıresınen belgılı. Aşadelar ol qatarǧa enbei, arystan älde jolbarys tötemın qabyldaǧan siiaqty. Öitkenı, türık qaǧandary keşenderınde analyq būtaq qūrmetıne arnalǧan arystan, älde jolbarys müsınderı jiı ūşyrasady.
Atalmyş qauymdy aşi-de, aş-ida, aş-ade dep ärtürlı älıpteu kezdesedı. 630 jyly Bırınşı Türık qaǧandyǧy qūlap, Qytai tarapynan onyŋ qaramaǧyndaǧy jūrtty audandastyru qolǧa alynǧanda Aşadelar üşın Ade duany qūryldy. Özge duandar da taipa attaryn aldy. Demek, Aşade qauymy qūramynda Ade taipasy bolǧan jäne duandy Ade atanuy olardyŋ az, aştardan san jaǧynan basym bolǧanyn aŋǧartady.
Aşade qauymy tört taipalyq odaq: aşade, sunun, baian-aşade jäne tat-aşade. Audandastyru jyldary Aşade qauymy berış, sır-enda taipalarymen molyqqany baiqalady.
646 jyly ūiǧyrlardyŋ soqqysynan bet-betıne bytyraǧan sır-endany Tan generaldary endı qaityp es jimastai ǧyp jan-jaqtan tüttı. Li Szi sır-endalardy Otüken jynysynda quyp jetıp, 5 myŋ sarbazdyŋ basyn alyp, 30 myŋ tūtqyndy qolǧa tüsırdı. Tan imperiiasynyŋ jandaişaby Chjişi Syli 648 jyldyŋ 8-şı aiynda Moŋǧol Altaiynda olardyŋ ekınşı tobyn şabuyldap, oisyrata soqqy berdı. Al sol 648 jyldyŋ 8-9-şy ailarynda Aşina Şer sır-enda men olarǧa kömekke kelgen chumi, chuiue taipalaryn küirettı. Sır-endanyŋ tırı qalǧandarynyŋ basyn qosqan Aşade irkını Aşade Şiszian. Olardy ornalastyru üşın Gaolan, Silian duandary qūryldy. (A.G.Maliavkin. İstoricheskaia geografiia Sentr. Azii.Novosibirsk, 1981. Tüsınık 63. 103 b.).
Sonymen, sır-endaǧa qamqor bolyp, tozǧyndaudan saqtap qalǧan Aşade. 681 jyly Tan qosyny köterılıp Aşadelardyŋ basşysy Funian men Venfuǧa şabuyl jasaǧanda olardyŋ ornyn sipap qaldy. Būl kezde türıkterdıŋ oŋtüstık astanasy Heişachende (Qaraqūmda) sır-endanyŋ bır toby otyrǧan, solardy baǧyndyryp qaitty. (QTTQD. «Sin Tan şu» 215-sziuan, «Tusziue baiany. 178 b.) Aşina Şer Moŋǧol Altaiyna quyp tyqqan sır-endalardan basqasy Aşadeǧa kep bas sauǧalaǧanyna köz jetkızemız. Osydan kelıp, Tonūqūqtyŋ amanat sözınıŋ mänı aşylady: «Türık Bılge qaǧan türık sır halqyn, oǧyz halqyn jarylqap otyrar» (Ton., 62 baǧan.)
Berışter turaly 627-641 jyldarǧa jatatyn tömengıdei derek bar: «Ertede Dolosy (Talas) özenınde tūryp, keiın Sichjoudan 1500 li (750 km) terıstıkke qarai bes taipa tūrdy-chuiue, chumi, gusu, gelolu, bişi» (Sonda, Tüsınık-33. 91 b.). Berışterdıŋ Aşade qauymy arasyna keluı 660-663 jyldardyŋ aralyǧyna jatady. Būl kezde Tan men tele qauymdary arasynda keskılesken ūrys jürıp, ūiǧyrlar Bırınşı Ūiǧyr qaǧandyǧyn jariialaǧan-dy. Osy şaiqastar kezınde tört taipa: iuişe, işi, bişi, chiliue qytai şekarasyna auyp kelgen-dı. Sonymen, aşade aş jäne ade qauymdarynyŋ bırıguınen paida bolǧan. Qytai jylnamalarynda dybystyq özgerıske ūşyrap «aş» dep jazylǧan taipa atyn «az» dep oqyǧan jön. Atalmyş qauymdastyqtyŋ qūramyndaǧy az da, ate da b.d.d. V ǧasyrdan Gerodot eŋbegınen belgılı ortaaziialyq saq taipalary. Gerodot olardy iassi, iati, atasi dep taŋbalaǧan. B.d.d. IV ǧasyrda iassi, iatiler sarmattarmen Qarateŋız jaǧalauyna ūzap, Azau, Qoban aŋǧaryna ornyǧyp, «iazyg» degen atpen belgılı boldy. B.d.d II ǧasyrdaǧy Qaŋlynyŋ terıstıgındegı Iаnsai osy iazygter edı. Saryqamys, Uzboi, Maŋǧystaudy qonystanǧan massaget-alandar özderınıŋ batys joryǧynda olardy jaulap alyp, bırşama uaqyt Alan atandyrdy. Jaŋaşa jyl sanauymyzdan keiın olar özderınıŋ Iаnsai atyn qaitaryp aldy. Türıkstanǧa Iаssa atyn beretın, bes nuşibi qataryndaǧy ekı ūlys asiszeler osy qauym. Türık zamanynda olar «az», al Qarahanid zamanynda «azyq» atandy.

( Jalǧasy bar)

Taǧyda

Ūqsas jaŋalyqtar

Pıkır üsteu

Back to top button