Ata zaŋymyzdy kündelıktı oqyp üirenu, onyŋ basty qaǧidalarymen mūqiiat tanysu, onyŋ ärbır ärpınıŋ astarynda asa zor män-maǧyna baryn körsetedı. Öitkenı, ärbır azamattyŋ mındetı Ata zaŋdy jäne sonyŋ negızınde qabyldanǧan Qazaqstan Respublikasy zaŋdaryn būljytpai oryndau. 1995 jylǧy Konstitusiia bızdıŋ memleketımızdıŋ tarihyndaǧy tūŋǧyş Ata zaŋ emes. Qazaqstan Respublikasy özınıŋ egemen memleket retınde qalyptasuynda konstitusiialyq-qūqyqtyq damudyŋ bırneşe satylarynan öttı.
Elımızdıŋ Ata zaŋynyŋ qalyptasuyna belsendı türde üles qosyp, ony negızdeu jūmystaryna jetekşılık jasaǧan Qazaqstan Respublikasynyŋ Prezidentı N.Ä.Nazarbaev elımızdıŋ konstitusiiasyna qatysty: «Jalpy tanym täjıribesı jäne sonyŋ ışınde Qazaqstannyŋ memlekettık-qūqyqtyq damuy eldıŋ konstitusiialyq qalyptasu tarihynsyz jaŋa täuelsız memlekettıŋ konstitusionalizm teoriiasy da bolmaityndyǧyn üiretedı» dep jazdy.
Keŋestık zaŋ baptarynyŋ män-maǧynasy sol ömır sürıp otyrǧan kezeŋnıŋ äleumettık-saiasi jaǧdaiymen tyǧyz bailanysty boldy. Täuelsız Qazaqstannyŋ memlekettık-qūqyqtyq damuynda öz aldyna egemendı memleket qūrudy aŋsaǧan alaş ziialylarynyŋ saiasi-qūqyqtyq közqarastarynyŋ maŋyzy öte zor. HH ǧasyrdyŋ basyndaǧy «Alaş» partiiasynyŋ jetekşılerınıŋ konstitusiialyq ideialarynan täuelsız memleket qūrudyŋ negızderın baiqaimyz.
Egemendı Qazaqstan Respublikasynyŋ tūŋǧyş Prezidentı N.Ä.Nazarbaev alaş qairatkerlerınıŋ negızdegen konstitusiialyq jobasynyŋ maŋyzyn atap ötedı: «Är ärpınıŋ demokratizmımen belgılı 1937 jäne 1978 jyldardaǧy Qazaq KSR konstitusiiasynan görı, Alaş Ükımetınıŋ (1917-1919 j.) konstitusiialyq jobasynda konstitusionalizm köbırek ekenın senımdı türde auyz toltyryp aituǧa bolady».
1990-jyldardyŋ basynda Qazaq KSR-ınde, sodan keiın Qazaqstanda 1978 jylǧy Konstitusiiaǧa özgertu engızgen bırneşe zaŋdar qabyldandy.1990 jyldyŋ 20 qaraşasyndaǧy «Memlekettık bilık qūrylymyn jetıldıru turaly» zaŋ boiynşa Konstitusiiaǧa Prezident atqaruşy jäne basqaruşy bilıktıŋ basşysy degen ereje engızıldı, Ministrler keŋesı Ministrler kabinetı bolyp qaita qūryldy. Sonymen qatar memlekettıŋ odan ärı damuyna qajettı bırneşe maŋyzdy zaŋdar qabyldandy. Solardyŋ qatarynda 1991 jylǧy 15 aqpandaǧy «Jergılıktı özın-özı basqaru jäne Qazaq KSR-nyŋ jergılıktı Keŋesınıŋ halyq deputattary turaly» zaŋdy, 1991 jylǧy 10 jeltoqsandaǧy «Qazaq Keŋestık Sosialistık Respublikasynyŋ atyn özgertu turaly» zaŋdy, 1991 jylǧy 20 jeltoqsandaǧy «Qazaqstan Respublikasynyŋ azamattyǧy turaly» konstitusiialyq zaŋdy jäne basqalardy atap ötuge bolady.
1991 jylǧy 16 jeltoqsanda Qazaqstan Respublikasynyŋ Joǧarǧy Keŋesı Qazaqstannyŋ täuelsızdıgın jariialaǧan «Qazaqstan Respublikasynyŋ memlekettık täuelsızdıgı turaly» zaŋdy qabyldady. Būl zaŋda Qazaqstan Respublikasynyŋ täuelsız memleket retınde barlyq aumaǧynda tolyqtai bilıgın jürgızetındıgı, özınıŋ ışkı jäne syrtqy saiasatyn özı anyqtaityndyǧy bekıtıldı. Būrynǧy Qazaq Respublikasynyŋ jer aumaǧy jaŋa täuelsız memlekettıŋ territoriiasy retınde moiyndalyp, onyŋ bölınbeitındıgı jäne qol sūǧuǧa bolmaityndyǧy jariialandy.
Barlyq ūlttardyŋ azamattary endı bırtūtas Qazaqstan halqyn qūrady. Memlekettık bilık qazaq halqynyŋ erkındıgıne negızdeldı. Zaŋ barlyq azamattardyŋ ūltyna, şyǧu tegıne, lauazymyna, tūrǧan jerıne qaramastan erkındık pen qūqyqqa teŋ ie dep jariialandy. Zaŋda Qazaqstan memleketınıŋ qūrylymy aiqyndalyp, alǧaş ret memlekettık bilıktıŋ zaŋ şyǧaruşy, atqaruşy jäne sot bilıgı tarmaqtaryna bölu prinsipı moiyndaldy.
1993 jylǧy 28 qaŋtarda Qazaqstan Respublikasynyŋ Joǧarǧy Keŋesı egemendı täuelsız memlekettıŋ bırınşı Konstitusiiasyn qabyldady. Konstitusiia qūrylymdyq jaǧynan alǧysöz,4 bölım, 21 tarau jäne 131 baptan tūrdy. Konstitusiia täuelsız Qazaqstannyŋ memlekettılıgın nyǧaituda, azamattardyŋ teŋ qūqylary men bostandyǧyn jariialaityn, erkın körsetetın memlekettık jaŋa ūiymdardy qūruda mänı zor boldy. 1993 jylǧy Konstitusiianyŋ negızınde KSRO-nyŋ būrynǧy odaqtas respublikalarynyŋ sol kezeŋdegı jaŋa saiasi jaǧdaiyna basym közqarasty parlamenttık respublikanyŋ ülgısı jatty. Būl Konstitusiia öz uaqytynda qajettı qyzmet atqarǧanymen, memlekettegı köptegen mäselelerdı atap aitqanda, menşık mäselesın, basqaru jüiesıne qatysty mäselelerdı, Joǧarǧy Keŋestıŋ şeksız ökılettıkterge ie boluyn jäne taǧy basqasyn tolyqqandy rettei almady.
Osy oraida, qoǧamdyq ömırdıŋ özı konstitusiiany qaita qarau turaly mäselenı kün tärtıbıne qoidy.Qazaqstan Respublikasy Prezidentı N.Ä.Nazarbaevtyŋ basşylyǧymen jaŋa Konstitusiianyŋ jobasy äzırlenıp, bükıl halyqtyŋ talqylauyna berıldı. Konstitusiia jobasyn talqylau barysynda köptegen ūsynystar, eskertuler aityldy. Olardyŋ eŋ qajettı, qisyndylary eskerıldı. Bükılhalyqtyq dauys berudıŋ (referendumnyŋ) nätijesınde 1995 jyldyŋ 30 tamyzynda Qazaqstan Respublikasynyŋ jaŋa Konstitusiiasy qabyldandy.
Tarihi derekterge süiensek, ūdaiy damyp, jetılıp, özgerıp otyratyn memlekettık qūrylys pen qoǧam ömırı konstitusiianyŋ damuyna äkeledı. Al, konstitusiialyq reforma – qoǧam damuy tūsyndaǧy qajettılık pen būqaranyŋ qūqyqtyq tanym talaby boiynşa ükımet äreketımen jäne saiasi-qūqyqtyq şeşımderdıŋ tızbegımen düniege keletını belgılı. 1998 jylǧy 7 qazanda Qazaqstan Konstitusiiasyna özgerıster men tolyqtyrular engızıldı. Jaŋa özgerıster men tolyqtyrular qos palata qyzmetınıŋ merzımı, deputattardyŋ sailanuy, Ükımet müşelerınıŋ qūzyretı şegınde anaǧūrlym keŋ derbestık beru, äkımderdı sailau tärtıbın bekıtu mäselelerıne qatysty boldy. Qazaqstan saiasi partiialardyŋ proporsionaldy ökılettık negızınde partiialyq tızım boiynşa Mäjılıs sailauyna qatysuyna mümkındık jasady.
Qazaqstandyq qoǧam damuy men memlekettıŋ jaŋa jaǧdaidaǧy negızgı qyrlaryn aiqyndau maqsatynda halyqaralyq täjırbiege süiengen konstitusiialyq reforma jürgızu mäselesı köterıldı.
2007 jylǧy memleketımızdıŋ saiasi jüiesındegı qūqyqtyq reformalar uaqyt talabynan tuyndaǧan özgerıster bolatyn. Prezidenttık basqarudan demokratiialyq sipaty basymyraq parlamenttık jüiege ötu kezeŋı keldı. Konstitusiiaǧa özgerıster men tolyqtyrular engızu turaly zaŋ bilık tarmaqtarynyŋ arasyndaǧy tepe-teŋdık jäne tejemelılıktıŋ tiımdı jüiesın qalyptastyruǧa baǧyttaldy. Bız-dıŋ oiymyzdy adam men azamat qūqylary jönındegı 1789 jylǧy fransuz Deklarasiiasyndaǧy myna bır qaǧida bekıte tüsedı: «Qūqyq kepıldıgı joq jäne bilıktı bölıske salmaǧan qoǧamda konstitusiia bolmaidy».
2007 jylǧy 16 mamyrda parlamenttıŋ qos palatasy Prezident N.Ä.Nazarbaevtyŋ Konstitusiiaǧa özgerıster engızu turaly ūsynysyn qoldap dauys berıp, 2007 jylǧy 21 mamyrda arnaiy zaŋ qabyldandy.
Täuelsız Qazaqstandaǧy saiasi-qūqyqtyq özgerısterdıŋ nätijelı boluyn qamtamasyz etuge, qoǧamdyq jäne memlekettık qūrylystyŋ jaŋa tejemelık ärı tepe-teŋdık jüiesınıŋ qalyptasuyna yqpal etetın konstitusiialyq reformalardyŋ maŋyzy zor.
Konstitusiialyq reforma – memleketımızdı odan ärı demokratiialandyru jolyndaǧy maŋyzdy tarihi kezeŋ. Būl reformalar saiasi-äleumettık damuǧa, ekonomikalyq jaŋaru men jaŋǧyruǧa ülken serpın berdı. Konstitusiianyŋ jaŋa ülgısımen memleketımız ūzaq jyldar alǧa qoiǧan ülken maqsattardy oryndauǧa qadam basty. Konstitusiiamyzǧa engızılgen demokratiialyq özgerısterdıŋ negızgı baǧyttaryn mynalardan köruge bolady. Bırınşıden, bırqatar bilık uäkılettı Parlamentke öttı, iaǧni qūzyrettık mındetter qaita bölındı. Osylaişa Parlamenttıŋ rölı küşeiıp, memlekettık basqaruǧa jaŋa ülgı – prezidenttık-parlamenttık basqaru jüiesı bekıtıldı. Elbasynyŋ deputattyq korpuspen bilık ökılettıgın bölısu küşpen nemese qysymmen emes, Prezidenttıŋ özı qabyldaǧan şeşım boiynşa jüzege asyp otyr.
Jaŋa özgerısterge säikes, Parlament jaŋa ökılettıkke ie boludyŋ arqasynda Ükımet qūramyn jasaqtau, sondai-aq qajet kezınde ükımet müşelerı – ministrlerdı kerı şaqyryp alu jäne atqaruşy bilık organdaryna baqylau jasau qūqyna ie boldy. Zaŋ şyǧaruşy ūiym reformalarǧa tiıstı zaŋnamalyq baza qalyptastyrumen qatar, memlekettık baǧdarlamalardy jüzege asyruǧa da baqylau jasaityn boldy.
Memlekettık bilıktıŋ bıryŋǧai jüiesınde sot bilıgı öte maŋyzdy oryndy alady. Sot bilıgı adamdar men ūiymdardyŋ zaŋdy müddelerı men erkındıkterın, Konstitusiianyŋ, zaŋdardyŋ oryndaluyn qamtamasyz etedı. Sot bilıgı jazalap qana qoimai, eŋ aldymen, adamdardyŋ qūqylary men erkındıkterın qorǧaidy.
Reformaǧa säikes Ädılet bılıktılıgı alqasy taratylyp, Joǧarǧy Sot Keŋesınıŋ rölı küşeitıldı. Är deŋgeidegı sudialardy taǧaiyndau tärtıbı auysyp, endı Joǧarǧy Sot Keŋesı barlyq deŋgeidegı sottardyŋ sudialaryn taǧaiyndauǧa ūsynym jasaidy. Osylaişa respublikadaǧy barlyq sudialar bırdei märtebege ie bolyp, barlyǧy bır tärtıp boiynşa taǧaiyndalady. Joǧarǧy Sot Keŋesı konsultativtık ūiymnan jeke, täuelsız organǧa ainaldy. Konstitusiiadan Joǧarǧy Sot Keŋesınıŋ qūramyn retteitın baptar alynyp tastalyp, būl mäseleler zaŋnyŋ negızınde anyqtalady. Joǧarǧy Sot Keŋesı sottardyŋ täuelsızdıgın qamtamasyz etetın, sottardy konkurstyq negızde ırıkteitın, sot jüiesın jetıldırumen ainalysatyn boldy.
Sonymen qatar konstitusiialyq özgerısterge säikes azamattardyŋ konstitusiialyq qūqylaryn qorǧauǧa kepıldık beretın maŋyzdy mäselenıŋ bırı – sot jüiesıne qamauǧa aluǧa sanksiia beru tetıgı engızıldı. Būl aiyptauşy men qorǧauşynyŋ qatysumen jüzege asyrylady, ärı ädıl şeşım qabyldauǧa jol aşady. Mūny prinsiptık tūrǧyda jaŋaşyl özgerıs deuge bolady.
Ata zaŋnyŋ jaŋa nūsqasy negızınde Qazaqstan ölım jazasyn qoldanbaityn elderdıŋ qataryna qosyldy. Būl – memleket tarapynan qylmystyq saiasatty gumanizasiialauǧa säikes jasap otyrǧan qadamdarynyŋ bırı.
Sot-qūqyqtyq reforma – jetıldıru men damytudy qajet etetın keŋ auqymdy jäne ūzaq merzımdı ürdıs. Sondyqtan reformalardyŋ nätijelerın taldap,onyŋ ışkı mazmūnyn tolyqtyruda köptegen jūmys atqaryldy.
Konstitusiiaǧa engızılgen özgerıster saiasi tūraqtylyq, ūltaralyq tatulyqty jetıldıruge baǧyttaldy.Parlament deputattarynyŋ sany köbeiıp, Qazaqstan halqy Assambleiasyna parlamentten oryn berıluı osynyŋ aiǧaǧy. Bırıkken Ūlttar Ūiymynyŋ būrynǧy Bas hatşysy Kofi Annan Qazaqstan halqy Assambleiasyn «BŪŪ-nyŋ kışı Assambleiasy» dep baǧa bergen. Mūndai institut älemnıŋ bır de bır elınde joq.Mäjılıste būdan būlai 107 deputat oryn alyp, sonyŋ 98-ı partiialyq tızımmen sailanyp, qalǧan 9-y Qazaqstan halqy Assambleiasynyŋ ülesıne tiedı.Būl köp ūltty jäne köp konfessiialy Qazaqstan Respublikasy üşın saliqaly, salmaqty jäne köregendık saiasat.
Jergılıktı özın-özı basqaru azamattardyŋ qūqylary men erkındıkterın qamtamasyz etetın halyq bilıgınıŋ instituty bolyp sanalady. Naqty bır jerdıŋ äleumettık, ekonomikalyq jäne basqa mäselelerınıŋ şeşıluı jergılıktı özın-özı basqarudyŋ damuymen tyǧyz bailanysty.
Mäslihat rölınıŋ artuy, oblys äkımderın mäslihattyŋ kelısımın alyp taǧaiyndauy bızdıŋ saiasi-qūqyqtyq jüiedegı erekşelıktı körsetedı. Mäslihattar äkımderdıŋ aimaqtaǧy ısıne baqylau jasau mümkındıgıne ie boldy.Olar aimaqty damytuǧa qatysty baǧdarlamalardy daiyndauǧa jäne qabyldauǧa, sonymen qatar biudjettıŋ oryndaluyn baqylauǧa qatysady.
Qazırgı taŋda elımızde Ata zaŋymyz ben ūlttyq zaŋdarymyz adamdardyŋ şyǧarmaşylyq, jasampazdyq quatyn küşeitıp, käsıpkerlıkke şabyttandyruda. Būl sözımızge, Qazaqstan Respublikasy ŪǦA akademigı, zaŋ ǧylymdarynyŋ doktory Sūltan Sartaevtyŋ «Bız konstitusiialyq keŋıstıkte ömır sürudemız» degen pıkırı dälel bola alady.
Endı bolaşaqta Qazaqstannyŋ konstitusiialyq damuy men özgeruı ūlttyq memlekettıŋ arqalaǧan mındetterın şeşe alatyn konstitusiialyq prinsiptermen jäne memlekettık-qūqyqtyq instituttarmen tyǧyz bailanysty bolmaq. Elımız müşe bolǧan Keden odaǧynyŋ damuyndaǧy mäselelerdıŋ rölınıŋ maŋyzy arta tüspek. Ūlttyq deŋgeiden joǧary tūratyn ūiymdar qūru kezınde konstitusiialyq zaŋdylyq mäselelerı özektı bolady.
Elbasy Ata Zaŋnyŋ daiyndaluy barysynda saiasi köregendılıkpen: «Men jūmys barysynda qoǧamnyŋ bır ornynda tūrmaitynyn, jaŋa san qily sapalyq deŋgeilerge köterıletının, kez kelgen memlekettık şeşımder men qūjattar da erte me, keş pe, bärıbır uaqyt talabynan qalyp qoiatynyn oiladym. Ondai kepten qoǧam men memleket ömırınde bolyp jatqan şyn özgerısterdı beineleuge tiıstı Konstitusiianyŋ da qaşyp qūtyla almaityndyǧy dausyz. Sondyqtan da kez kelgen eldegı konstitusiialyq prosess Konstitusiianyŋ qabyldanuymen toqtap qalmaidy. Äleumettık-ekonomikalyq jäne saiasi prosesterdıŋ qūqyqtyq kepıldemesı qoǧamdaǧy özgerıster qarqynyna ılesıp qana qoimai, alǧa ozyp otyruǧa tiıstı» dep, aldaǧy uaqytta ırı reformalar men qoǧamdaǧy özgerısterdıŋ bolatynyn, oǧan aldyn ala daiyn bolu kerektıgın däl boljap berdı.
Elımızde kezeŋ-kezeŋmen ötkızılgen konstitusiialyq qaita qūrular memlekettık qūrylymnyŋ tiımdı damuyna, demokratiialyq qaǧidalarǧa süienıp azamattyq qoǧamnyŋ müddelerın qamtamasyz etedı.Qazırgı qazaqstandyq jüie bilıktıŋ qoǧam aldyndaǧy jauapkerşılıgın qamtamasyz etuge baǧyttalǧan.Jalpy, konstitusiialyq reforma Qazaqstandy şynaiy demokratiialandyruǧa qarai jasalǧan naqty qadamdardyŋ bırı boldy dep nyq senımmen aita alamyz.
Jamaladen İBRAGİMOV, Qazaqstan Respublikasy Zaŋ şyǧaru institutynyŋ
jetekşı ǧylymi qyzmetkerı, tarih ǧylymynyŋ kandidaty
