Elordanyŋ eskı bölıgı men jaŋa qonysyn jalǧastyratyn köpırden ötseŋız, Aleksandr Baraev atyndaǧy köşe bar. Onşalyqty ūzyn bolmaǧanymen, enı keŋınen tartylǧan būl oramnyŋ boiy qaşan körseŋ de akademiktıŋ tırı kezındegı bastan keşken tırşılıgı sekıldı qym-quyt bolyp, qazandai qainap jatady. Al jaqynda äleumettık jelıden Saryarqa tösınıŋ astyq ölkesıne ainaluy jolynda ölşeusız eŋbek sıŋırgen ataqty ǧalymnyŋ atyn ardaqtau üşın berılgen sol köşenı Joşy hanǧa auystyraiyq degen ūsynysty oqyp, qatty qairan qaldyq.
Sebebı būl, qai tūrǧydan kelgende de, köŋılge qonatyn ūsynys emes. Alyp imperiia ämırşısı Joşy hanǧa Ūly dala törınen ülken köşe tabylar, şyn ızdese. Al aty tyŋ epopeiasy kezınde qazaqtyŋ jerın tozdyrmai, auyspaly egıstı paidalanaiyq dep dabyl qaqqan, bidaidyŋ jaŋa myǧym sorttaryn şyǧarumen tanylǧan, bügınde esımı de, ısı de tarihi baǧasyn alǧan belgılı ǧalymnyŋ aruaǧyn mazalaudyŋ keregı joq. Ärbırden soŋ özınıŋ ǧūmyr jolynda Keŋes Odaǧynyŋ ekı kezeŋdegı ekı bırdei basşysymen ūstasyp, olarǧa jeŋsık bermegen tūlǧanyŋ keiıngı ūrpaqqa ūqtyrar taǧylymy mol. Ol kezınde Nikita Hruşevpen aiqasta auyspaly egıs tanaby tärtıbın janqiiarlyqpen qorǧap şyqsa, Mihail Gorbachevpen egınşılıktıŋ basqa täsılderı turasynda mämılege kele almai, soŋynan sonyŋ saldarynan jantäsılım etken. Respublikamyzdyŋ şejıresınde erekşe orny bar osyndai qarama-qaişylyǧy köp qairatkerdı bügıngı ūrpaq eske alyp otyruy kerek dep oilaimyz.
Qazaq dalasynda jarty ǧasyrdai eŋbek etıp, daŋqy şyqqan Aleksandr İvanovich Baraev 1908 jyly 16 şıldede Peterburgte temırjol jūmysşysynyŋ otbasynda düniege keledı. Tūrmys tauqymetın tartqan köpbalaly otbasy Vologod oblysyna qonys audaryp, äkesı İvan Baraev auyl şaruaşylyǧy kooperativın basqarady, Aleksandr şaruaǧa erte aralasady jäne bükıl ǧūmyryn auyl şaruaşylyǧy salasyna arnaidy. Samara dändı daqyldar institutyn üzdık bıtırgen ol ömırın jer turaly ǧylymǧa arnaidy. Eŋbek jolyn Edıldıŋ orta aǧysy boiyndaǧy Lenin atyndaǧy astyq keŋşarynyŋ bölımşe agronomy boludan bastaidy. Būdan keiın Kuibyşev oblysyndaǧy astyq şaruaşylyǧynyŋ agronomy, Bezenchuk täjıribe stansasynyŋ ǧylymi qyzmetkerı bolady. 1936 jyly Qazaqstandaǧy Oral auylşaruaşylyq täjıribe stansasynyŋ direktorlyǧyna köterıldı. Ol basqarǧan jyldarda stansada qar toqtatu mäselelerı keŋınen zertteldı, topyraq öŋdeu täsılderı synaldy, eroziiaǧa qarsy öŋdeu jūmystarynyŋ bırqatar elementterı taldandy. Al 1953 jyly Baraev Qazaq jer öŋdeu ǧylymi-zertteu institutynyŋ direktory bolyp taǧaiyndaldy.
Qoǧamda Qazaqstandaǧy tyŋ igeru nauqany turaly kereǧar pıkırler jeterlık. Jerımız osyldy, tılımız kesıldı, tyŋ ölkesınde azşylyqqa ainaldyq, ūltqa qauıp töndı degen siiaqty äŋgımeler jiı aitylady. Degenmen tyŋ igeru arqyly elımız älemdegı astyqty derjavalar qatarynan oiyp tūryp oryn aldy. Onyŋ igılıgın älı künge deiın körıp kelemız. Al topyraqty tozdyrmai, astyq tüsımın köbeituge Baraev bastaǧan ǧalymdardyŋ qosqan ülesı orasan. Endeşe akademik Baraev esımı esten şyqpauy tiıs.
1956 jyly KSRO Ükımetınıŋ şeşımımen Aqmola oblysyndaǧy Şortandy täjıribe stansasynyŋ bazasynda, tyŋ jäne tyŋaiǧan jerlerdıŋ naǧyz qainaǧan ortasynda Bükılodaqtyq astyq şaruaşylyǧy ortalyǧy ǧylymi-zertteu instituty (qazır A.Baraev atyndaǧy Qazaq astyq şaruaşylyǧy ǧylymi-öndırıstık ortalyǧy) qūryldy. Ony basqaru bırden Aleksandr Baraevqa tapsyryldy. Mıne, taiaudaǧy ondaǧan jyl ışınde jer öŋdeu jüiesındegı topyraq qorǧaudyŋ negızgı ädısterı osynda jasalyp, auyl şaruaşylyǧy ǧylymyndaǧy jaŋa baǧyt ömırge keldı. Baraevtyŋ jerdı öŋdeudegı negızgı qaǧidattary dändı daqyldardyŋ qysqa merzımdık (3-5 jyl) auyspaly egıs tanabyn meŋgeru, astyq egıletın topyraqty tık tıstı soqamen jyrtyp ötıp, tanapty jelden qorǧau üşın onyŋ betkı jaǧynyŋ 80 paiyzyn sol qalpy qaldyru, alqaptardy ylǧal jinap tūratyndai etıp jyrtu boldy.
Tyŋ jerlerge alǧaş soqa türenı tigen jyldary topyraq älı özınıŋ ūsaq kesektı qūrylymyn joǧalta qoiǧan joq edı, aramşöpter qau etıp köterılıp ülgere almai jatqan, sondyqtan astyqtan alynǧan önım egınşıler qauymyn quandyryp tastaǧan. Alaida būdan keiıngı jyldary jerdı qaiyrma soqamen, tıstı tyrmamen jäne qopsytqyş diskımen öŋdeu topyraqty barǧan saiyn ūntaqtai berdı. Osy tūsta egın şyǧymdylyǧy jyl sanap kemi tüstı. Sol kezde Qazaqstan men Sıbırdıŋ tyŋ jerlerın ädettegı soqamen öŋdeudıŋ paidasy az ekenı, mūnyŋ ornyna jerdı jyrtudyŋ basqa balamaly jolyn tauyp, jel eroziiasymen küresu qajettıgı tüsınıktı boldy. Tyŋ ıs jüzınde jerdı soqasyz öŋdeudıŋ jaŋa tehnologiiasyn öndırıske engızuge jol aşyp berdı. Bıraq mūny ol ūzaqqa sozylǧan keskılesken küres üstınde jeŋıp aldy.
Baraev özınıŋ jerdı qorǧau jüiesın qorǧauda eşteŋeden taisalmaityn qaitpas qaisar ǧalym boldy. Ol mūny qoldanǧanda alynatyn oŋ nätije turaly saǧattap talmai äŋgımeleuge bar edı. Ras, onyŋ būl täsılıne qarsylar da az bolǧan joq. Bıraq osy talastar tūsynda ǧalymǧa tabiǧattyŋ özınıŋ bolysqan kezderı jiı kezdesıp qalyp jürdı. Mysaly, 60-jyldardyŋ basynda ūiytqi soqqan şaŋdy dauyldar egıstık jerlerdıŋ qara topyraqty betın sürıp äkettı. Osylaişa 1962 jyly Qazaqstanda 7 million gektarǧa juyq alqaptyŋ topyraǧy jel eroziiasyna ūşyrady. Al 1965 jyly ol bızdıŋ respublika ǧana emes, sonymen qatar Reseidıŋ Altai ölkesın, Başqūrtstandy, Qalmaqiiany jäne alyp eldıŋ taǧy da basqa bırqatar aimaǧyn şarpydy. Sol kezde auyl şaruaşylyǧy öndırısıne Baraevtyŋ jüiesın jappai engızu jönınde är jerde aityla bastady.
Bükılodaqtyq astyq şaruaşylyǧy ǧylymi-zertteu institutynyŋ ǧalymdary būl uaqytqa deiın tyrnauyş, topyraq qopsytqyş, arnauly dänsepkış siiaqty qūraldardy äzırlep qoiǧan bolatyn. Olar täjıribe şaruaşylyǧynda jasap şyǧarylyp, institutta, ozat keŋşarlarda jäne tyŋ maşina synau stansasynda synaqtan ötkızıldı. 1964 jyldan «Baraev maşinalary» öndırısten şyǧaryla bastady. Sol kezde eroziiaǧa qarsy tehnikany Qazaqstannyŋ soltüstık oblystary men Sıbırdıŋ dalalyq audandary, sonyŋ ışınde Qūlandy alqaby men Novosıbır oblysy qoldanuǧa kırıstı. Būlardyŋ soŋǧylary sol jyldyŋ jazynda qatty qūrǧaqşylyqqa ūşyraǧan edı.
Qūrǧaqşylyq qamtyǧan aimaqtarda qaiyrma soqalardan bas tartu şyn mänınde Baraev jüiesı qaǧidattaryn jüzege asyru bolyp şyqty. Būl jüie osydan bastap özınıŋ jeŋıstı soqpaǧyna tüstı. Būǧan topyraqty jel eroziiasynyŋ qatty zaqymdauy sebepkerlık ettı. 1975 jylǧa qarai Baraevtyŋ topyraqty qorǧau jüiesı 12 mln gektar alqapta jūmys ıstedı, al 90-jyldardyŋ basynda tyrnauyşpen öŋdeletın jer kölemı 60 mln gektarǧa jettı. Jerdı igerudıŋ jaŋa jüiesı engızılgennen keiın 1961-1965 jyldary Qazaqstanda ortaşa jyldyq astyq öndıru kölemı 14,5 mln tonnadan ainaldy. Salystyru üşın aita keteiık, būl körsetkış 1949-1953 jyldary 3,9 mln tonnany qūraǧan eken. Al 1976-1985 jyldary egınşılıktıŋ topyraqty qorǧau täsılı engızıluınıŋ arqasynda Qazaqstanda jyl saiyn 25-27 mln tonna astyq jinalyp tūrdy.
Respublikadaǧy jyrtylyp tastalǧan milliondaǧan gektar tanaptar tap osy topyraqty qorǧaudyŋ jaŋa ädısı arqyly degradasiiadan saqtalyp qaldy. Ol jerdı şaŋdy dauyldar men eroziiadan senımdı qorǧauşy boldy. Is jüzınde tyŋdy kötergen sol edı. Alaida egınşılıktegı būl jaŋa ǧylymi baǧytpen kelıspeuşılerdıŋ qarasy Mäskeude de, Qazaqstanda da az bolǧan joq. Mysaly, Baraevtyŋ ärıptesı, ızbasary, qazaqstandyq belgılı akademik Mehlis Süleimenov: «Kez kelgen ǧylymda adam özınıŋ atyn ǧylymi jaŋalyqtar aşuy nätijesınde ǧana emes, azamattyq pozisiiasyna berıktıgı arqasynda qaldyrady. Mūnyŋ akademik Aleksandr Baraevqa da qatysy bar» deidı de, onyŋ daŋqy ǧylymdaǧy jetıstıgımen ǧana emes, özı ömırge endırgen täsıldı tabandy qorǧai bıluımen keŋge taralǧanyn baiandaidy.
1982 jyly «Qainar» baspasynan jaryq körgen «Nannyŋ qūny» degen jinaqta äigılı Şerhan Mūrtazanyŋ essesı jariialanǧan eken. «Bızdıŋ egıs alqaptarymyz mol önım beruıne ölşeusız üles qosqan akademik A.İ.Baraevtyŋ kabinetınde qabyrǧaǧa ılıngen plakat Nekrasovtyŋ «Dän sebuşı ūly tūlǧa. At basyndai altyn bır üzım nannan auyr emes» degen sözımen ädıptelgen eken. Oqydym da, taŋǧaldym. Qazaqtar qalai däl aitqan:Altyn, kümıs – tas eken,Arpa, bidai – as eken» deidı Şeraǧaŋ essesınde. «Jerdı bız süiıspenşılıkpen anamyz dep ataimyz. Ony baǧyndyrmaidy, süiedı, igeredı. Alqaptyŋ qūnarly qatparyna mūqiiat qaramasaq, Jer-ana bızdı keşırmeidı. Jer öŋdeuşı maman-ǧalymdarymyzdyŋ arqasynda qūnarly topyraqty qadırlep, saqtaudy üirendık»
«Aleksandr Baraev asa joǧary lauazymdy basşylarmen şälkem-şälıs keludı Nikita Hruşevpen ūstasudan bastady» dep jazady qazaq akademigı būdan ärı. – Bır jaǧy būl onyŋ daŋqyn aspandatyp jıberdı. Ömır keiın SOKP Ortalyq Komitetı bırınşı hatşysynyŋ keibır ūsynystary, jalpy alǧanda, dūrys bolyp şyqqanyn körsettı, bıraq ol kezde onyŋ ǧalymǧa jasaǧan qysymyn ädıletsızdık retınde baǧalady». Şynynda da, Baraev Qazaqstannyŋ egınşılıgınde auyspaly egıs tanaptarynyŋ mümkındıgınşe köbırek boluy üşın aianbai küresken. Ol respublikanyŋ soltüstıgı men Sıbırde egıstık alqaptardyŋ jyl saiyn kemınde 25-30 paiyzy bır jyl egınnen bos jatuy kerek dep esepteidı. Ol būl ideiamen 1956 jyly täjıribe almasu üşın Kanadaǧa üş ai merzımge baryp qaitqannan keiın «auyra» bastaidy. Būl kezde Qazaqstanda tyŋdy igeru nauqany qyzu jürıp jatyr edı. Şeteldık sapary kezınde Aleksandr İvanovich KSRO-nyŋ Kanadadaǧy elşısınıŋ auyl şaruaşylyǧy jönındegı keŋesşısı İvan Horoşilovpen dostasyp alady. Diplomat sol joly Baraevqa üieŋkı japyraǧy elınde egıstık alqaptardyŋ boiynda ylǧal saqtaluyna kepıldık jasaluy üşın jyl saiyn onyŋ 40 paiyz aumaǧyna eşteŋe egılmeitının aitady. Aua raiy qūrǧaqşylyq jyldary, şynynda, osy jerlerden jaqsy önım alynady eken. Būdan bölek, batystyŋ köptegen ǧalymdary jerdı būlai bos qaldyruǧa qarsy şyǧyp jürgen körınedı. Bıraq aǧylşyn tılın bılmeitın qazaqstandyq ǧalym älemnıŋ ǧylymi ädebietımen tanys bola almaidy. Alaida Kanada täjıribesın sanasyna äbden sıŋırıp qaitqan Baraevtyŋ betın qaitaru qiyn edı. Ol sondyqtan ömırınıŋ soŋyna deiın osy ideia jolynda küresıp öttı. Degenmen keiıngı jyldary egıssız qaldyrylatyn alqap kölemın 16 paiyzǧa deiın qysqartuǧa köngen eken…
Baraev pen Hruşev aiqasynyŋ şyrqau şegı 1961-1964 jyldarmen tūspa-tūs keldı. Aitqandai, būl kezderı auyspaly egıs tanaby tärtıbı üşın küresken jalǧyz Baraev bolǧan joq. Onyŋ bastamasyna Reseidıŋ Qorǧan oblysyndaǧy ırı şaruaşylyqtyŋ kemeŋger agronomy, Sosialistık Eŋbek Erı Terentii Malsev te qoldau körsettı. Osy teketıres barysynda Nikita Sergeevich ony baǧytynan taidyryp, jügerı eguge qarai būryp jıberuge ärekettenıp baqty, bıraq Terentii Semenovich te alǧan betınen qaitpai qoidy. Al būl kürestıŋ qainaǧan ortasy būrynǧysynşa Qazaqstan bolyp qala berdı. SOKP Ortalyq Komitetı bırınşı hatşysy keŋesşılerınıŋ tapsyrmalary boiynşa Altai auyl şaruaşylyǧy ǧylymi-zertteu institutynyŋ direktory Georgii Nalivaiko Selinogradqa şaqyryldy. Būdan keiın onyŋ instituty auyspaly egıs tanabyn özderınde täjıribeden ötkızıp kördı. Bıraq onda körsetılgen nätijeler tolyq Baraevtyŋ paidasyna şeşıle qoiǧan joq. Būl Hruşevtı odan beter «jyndandyra» tüstı.
Hruşev pen Baraevtyŋ soŋǧy kezdesuı 1964 jyldyŋ tamyz aiynda Selinograd jerınde oryn aldy. İnstitutqa kelgen Nikita Sergeevich qasynda özımen söilesıp tūrǧan bır kısıge: «Sızderdıŋ direktorlaryŋyz – Baraevtyŋ mınezı mysyqqa ūqsaidy, adamdy mysyq qūsap tyrnap alady. Auyspaly egıs tanaby dep özeurep qoimaidy» deidı. Mūny estıp tūrǧan Aleksandr İvanovich zamatynda: «Bılesız be, Nikita Sergeevich, auyspaly egıs tanabynyŋ jerlerı önımdı ekı ese köp beredı. Bır jerge jyl saiyn dän sebe berıp, onyŋ närın qūrtuǧa bolmaidy. Jerdıŋ bır bölıgın bos qaldyryp, bırer jyl şöp ösıru kerek» dep jauap qaitarady. Būl sözderge qatty aşulanǧan Hruşev narttai qyzaryp, jerdı būlai bos qaldyryp, ysyrap etuge bolmaitynyn aityp aiqailaidy. Ol osy kezdesuden keiın Baraevty ornynan alyp tastau jönınde berık şeşımge keledı. Bıraq būiryqty şyǧartyp ülgere almaidy. Qazaqstanǧa saparynan keiın köp ūzamai Pisundaǧa demalysqa ketedı. Söitıp jürgende 1964 jylǧy qazan aiynyŋ ortasy jetıp, Nikita Sergeevichtıŋ özı kütpegen jerden asa joǧary lauazymyn tapsyruǧa mäjbür bolady. Qūdai Aleksandr İvanovichtı osylai saqtap qaldy…
Osydan keiın Baraevtyŋ däuırı bastaldy. SOKP Ortalyq Komitetı bırınşı hatşysynyŋ pozisiiasyna qarsy şyǧu ony aty aŋyzǧa ainalǧan adam därejesıne aparyp qoidy. Būdan keiın oǧan özı nasihattap jürgen ǧylymi täsılderdı jūrtqa däleldep jatudyŋ qajetı bolmai qaldy. Endı onyŋ aitqandarynyŋ bärı barlyq jerde soŋǧy ükım siiaqty estıletın boldy. Keŋes zamanynda topyraq qorǧau jüiesınıŋ negızın qalauşylardyŋ bırı, auyl şaruaşylyǧy ǧylymdarynyŋ doktory, VASHNİL akademigı, Lenindık syilyqtyŋ laureaty, Sosialistık Eŋbek Erı Aleksandr Baraev osy ataq-daŋqtyŋ bärıne Hruşev däuırınen keiın ie boldy.
Akademik Aleksandr Baraev, auyspaly egıs tanaby jaiyn bylai qoiǧanda, jerdı eroziiadan saqtap qaluǧa da orasan zor eŋbek sıŋırdı. Jergılıktı diqandar älı de ony mol önım aludyŋ negızgı faktorlarynyŋ bırı retınde qarastyrady. 300 ǧylymi eŋbek jazyp, 23 kıtap pen broşiura şyǧarǧan akademik talai jas ǧalymǧa jol aşty.
Qalai degende de, ūzaq jyldar boiy «kabinetterdegı kedergılermen» küresu ömırınıŋ soŋǧy jyldarynda Aleksandr İvanovichtıŋ densaulyǧyna zalal keltırıp, jüregı syr bere bastaidy. Därıgerler oǧan bıraz uaqyt tynyştyq kerektıgın eskertedı. Bıraq «tyŋnyŋ bas agronomy» qol qusyryp, qarap otyra almaityn edı. Sondyqtan Selinogradqa, onyŋ ışınde özı basqaratyn ortalyq pen täjıribe alqaptaryn aralauǧa «ūly qaita qūruşy» Mihail Gorbachev kelgen kezde, därıgerlerdıŋ qataŋ tyiym salǧanyna qaramastan, Aleksandr Baraev kezdesuge oilanbastan barady. Kölıgın Mäskeuden kelgen küzetşıler qaŋtarǧan ǧalym Bas hatşymen kezdesuge jaiau jügırıp jetedı. Būl 77-ge kelgen akademiktıŋ jüregıne salmaq tüsırgen edı. Ǧylymi ortalyq laboratoriialaryn 20 minut ışınde qūiyn soqqandai aralap ötken Gorbachev akademikten auyl şaruaşylyǧyndaǧy qaita qūrudy tübegeilı özgertudı talap ettı. Al Baraev bügıngı taŋda joǧary sapaly astyq öndırudıŋ bärınen de maŋyzdy ekenın, būl üşın bırınşı kezekte joǧary önımdı tehnika, tyŋaitqyş, seleksiialyq jūmysty jalǧastyru men biotehnologiia kerektıgın tüsındıruge tyrysyp baqty. «Auyl şaruaşylyǧynda osy aitylǧandardan basqa taǧy qandai qaita qūru boluy mümkın? Bärınıŋ negızı qalanyp qoiylǧan, endı oǧan tek qoldau körsetu kerek» deidı sonda ǧalym. Bıraq özınıŋ basymen alysyp tūrǧan, «özın ūly agronom sanaityn» joǧary lauazymdy şeneunık būl oryndy uäjdı tyŋdar bolmady. Būǧan qatty qapalanǧan Aleksandr İvanovich jüregın ūstai qūlaidy. Dereu auruhanaǧa jetkızıldı. Ol kelesı künı, iaǧni 1985 jyldyŋ 8 qyrküiegınde Selinogradta auyr infarktten jantäsılım etedı. Baraevtyŋ 90 jyldyǧyna maqala arnaǧan «Akmolinskaia pravda» gazetı (1998 jylǧy 1 tamyz) akademik eŋ soŋǧy Bas hatşynyŋ «järdemımen» jantäsılım ettı dep aşyq jazdy. Osylai bükıl sanaly ǧūmyryn, barlyq küş-jıgerın egın şaruaşylyǧyndaǧy topyraqty qorǧau mäselesıne arnaǧan, jarty ǧasyr Qazaqstanda ömır sürıp, eŋbek etken asa körnektı ǧalym ömırden ötedı. A.Baraev ūzaq jyldar jetekşılık etken ǧylymi ortalyq akademik esımın ielengen. Būl ortalyqta talai ǧylymi jaŋalyqtardy täjıribege engızgen, memlekettıŋ märtebelı syilyqtaryna ie bolǧan jüzdegen ǧalym jemıstı eŋbek etude. İnstitut aulasynda ūstaz müsını köz tartady.
