AQŞ-tyŋ Kaliforniia ştatynda bılım alyp jürgen jas jazuşy Lira Qonys äleumettık jelı arqyly körşısı aşqan «köşe kıtaphanasynyŋ» suretterın jariialaǧan. Kıtaphana iesı oqymysty kısı eken. Professor degen ataǧy bar.
Lira nazarymyzǧa ūsynǧan suretter bızge bıraz oi saldy.
«Baq ışınen kıtaphana aşsam dep edım…»
Osydan on üş jyl būryn «Jas alaş» gazetınde ıstep jürgenımızde redaksiiaǧa bır kısı kelgen. Ol da professor. Üiınde elu myŋnan astam kıtaby bar eken. Özı Almatynyŋ tau jaǧynda tūrady. «Ariston men Sokrat qūsap, baq ışınen kıtaphana aşpaq oiym bar…» dedı älgı atamyz. Üiıne baryp kördık. Rasynda, qalanyŋ oŋaşalau jerınde ülken üiı bar eken. Eskıleu. Bıraq eŋ keŋ bölmesı kıtapqa toly. Sondaǧy körınıs älı künge köz aldymda. Ataidyŋ kempırı taudan arqalap otyn tasyp kele jatty. Tūrmystary tömen. Älgı apai: «Üidıŋ jaǧdaiyna qarailaspaidy. Kıtap, kıtap dep jügırıp jür. Al menıŋ jürısım mynau. Işerge asty da, otyndy da öz moinyma alyp» dep, kädımgıdei mūŋyn şaqty… Professordyŋ maqsaty, özındegı pälen jyldan berı jinalǧan kıtaptardy şaşauyn şyǧaryp, şaşpai, bır jüiemen kıtaphanaǧa ainaldyru eken. «Bau-baqşada otyryp kıtap oqyǧannan artyq läzzat joq. Sol sebeptı, däl osy üiımnen kıtaphana aşqym keldı. Oiymdy aityp, talai azamattyŋ aldyna bardym. Hat ta jazdym. Qūptaǧanmen, eşqaisysynyŋ uädesı nätijelı bolmai otyr» dedı aqsaqal.
Hoş. Gazetke jazudan basqa qolymyzdan ne keledı? Jariialadyq. Kömektesem deitınder bolsa, qūlaqqaǧys ettık…
Sodan berı on üş jyl öttı. Bıraq baq ışınen kıtaphana aşylypty degendı estımedık.
Endı oilaimyn: sol kısı aman ba eken? Kıtaptaryn qaitty eken? Jiǧan düniesın qaida qoiaryn bılmei, sabylyp älı jürgen joq pa?..
Kıtap bıtken Qūran emes
Nesın jasyraiyn, juyrda ülken bır qalamger, qairatker aǧamyzdyŋ üiınde boldym. Bıraq saraidai jarqyraǧan, keŋ üide tūrsa da, kıtap sörelerı joq.
Bır anyǧy, köpşılık aǧalarymyz kıtaptaryn qazır kıtaphanalarǧa ötkızıp tastaǧandy dūrys sanaidy.
Taǧy bır qalamger aǧa sūhbatqa barǧanymyzda üiınde kıtap qoiatyn oryn joq ekenın aityp jatty. Sol sebeptı, bügıngı därejege jetkenşe jiǧany men tüigenın ırıkteuden ötkızıp, jertölege şyǧaryp tastapty. Qaida qoiyp, kımge tapsyraryn bılmei otyrǧanǧa ūqsaidy.
Ras, kıtap bıtken Qūran emes. Kıtapty da adam jazady. Oqyrmanyn tappai, otbasynyŋ qarapaiym fotoalbomy sekıldı, bıren-saran üidıŋ bır būryşynda qalatyndary da bolady.
Marqūm Aqseleu Seidımbek aǧamyzdai, üiın kıtaptarǧa toltyryp, onyŋ katalogyn jasap, kıtap jinaudyŋ ülken mädenietın saqtai bıletın qalamgerler qaida?
Aitpaqşy, taǧy bır aǧamyzdan sūhbat alǧanda, üiınde kıtap köp ekenın körgenbız. Aǧamyz erterekte basylǧan, sirek, qūndy kıtaptardy eŋ joǧarǧy sörege qoiyp, qasterlep-aq ūstaidy eken. Alaida, «keibır aǧalarymyzdyŋ kıtaptaryn ülkenge degen qūrmetpen ǧana ūstap otyrǧanyn» jasyrmady.
«Kerek tastyŋ auyrlyǧy joq» deidı halyq. Kıtaptyŋ da adamǧa auyrlyq etpeitını anyq edı.
Äitse de, sūryptai bılu, özıŋe qajetın ala bılu ärkımnıŋ öz enşısındegı şarua.
Eŋ ökınıştısı, sol kıtap deitın «sabyrly ūstazdyŋ» özın auyrsynyp jatatyn jaǧdaiymyz bar qazır. Basynda üiı joq, köşıp-qonǧan jastardyŋ jaiyn tüsınuge bolady. Al ülken tūlǧalarymyz şe?
«Oryn jetıspeidı». Būl orynnyŋ emes, niettıŋ tarylǧanynan emes pe? Al özderı kıtap jazatyn, bıraq üiınde kıtap ūstamaityn aǧalarymyzdy qalai aiamaisyŋ? Būl – kemeŋger tūlǧa Äbış Kekılbaev aitqan «ruhani yqpaldastyqtyŋ älsıreuınıŋ» kıltipany emes pe? Jazuşynyŋ kıtaptaryn balalary, nemerelerı oqymaityn küige tüsıp jatqanymyz ras pa?..
Jo-joq, bır sättık ümıtsızdıkten tuǧan oi edı mūnymyz.
Basqa qalsa da, oqudan kıtap qalady degenge senuge bolmas. Bır kezderdegıdei «moda» bolyp, äkımnen qoişyǧa deiın gazet-jurnal, kıtap alyp, jata-jastanyp oqityn zaman ötse de, kıtap oqityndar joǧalmaidy. Saralanuy, ırıkteluı, sireuı mümkın. Tıptı, oqylatyn kıtap türlerı de özgere beruı kädık. Bıraq, kıtap ruhani dünienıŋ eŋ qūnarly, eŋ dästürlı azyǧy retınde qalady (Adamzattyŋ kölık mınıp, ūşaqqa otyryp jatqan zamanynda da atqa mınudıŋ arman bolyp, tıptı kei jerde qatynas qūraly bolyp qala beretını sekıldı…)
Tehnika-tehnologiiasy şaryqtap, «zamannan ozǧan» batys elderınde köşe kıtaphanalary aşylyp, onyŋ ömırşeŋdık tanytyp otyrǧany da osyny körsetedı.
Köşe kıtaphanalary qalai paida boldy?
1895 jyly Todd Bola, Rik Bruks esımdı oqymystylar Amerikada baspa önımderı men ädebiettı keŋ nasihattau üşın köşe kıtaphanalaryn jasamaq bolypty. Söitıp, ştattyŋ ırı qalalarynyŋ är jerıne kıtap qoiatyn jäşıkter ornatyp şyǧady. Ony özderı «Little Free Library» dep ataidy. Halyqty tegın sauattandyru maqsatynda jasalǧan bastama bılımdı, ziialy adamdar tarapynan qoldau tabady. Sonyŋ nätijesınde bes jyldyŋ ışınde ştatta alty myŋnan astam şaǧyn kıtap jäşıkterı paida bolady. Köşe kıtaphanasyn aşatyndar kele-kele «kıtapty al, kıtapty qaitar» degen ūranmen nasihat jūmysyn jürgızedı.
Lira Qonystyŋ aituynşa, kaliforniialyq körşısı sol köşe kıtaphanalaryn üilestırıp otyrǧan demeuşılerdıŋ bırı eken. Al köşe kıtaphanalary rasynda da qarapaiym halyqqa igılıgın tigızıp jatqan körınedı.
«Köbı köşedegı kıtap söresınen taŋdaǧan kıtabyn alyp ketedı. Ornyna özı oqyp bolǧan basqa dünienı qoiady. Basynda būl «kıtaphanalar» erıkkennıŋ ermegı dep oilaitynmyn. Qazır paidasy tigenın körıp otyrmyn» deptı Lira.
* * *
Adamzat qoǧamynda bılım men mädeniettıŋ, oi-sananyŋ, aqyl därejesınıŋ bırdei boluy äste mümkın emes. Qai qoǧamda da zamannan oza tuǧandar bolady. Kemeŋgerlıkpen köpten özgeşelengen tūlǧalar da tuady. Olardyŋ äŋgımeleserge kısı tappai, jalǧyzsyraityny ötırık emes-au…
Äitse de, sen oqyǧandy özgenıŋ de bılgenı, bılım deŋgeiı men maǧlūmat alar qainar közıŋnıŋ ortaq bolǧany jalǧyzdyqty jeŋıldetetın joldardyŋ bırı şyǧyr, bälkım. Qalai desek te, ruhani azyǧyn bölısıp jep, zamandastarynyŋ özımen qatarlasa şapqanyn kemel adamnyŋ qalaityny anyq.
Endeşe, bız de bır-bırımızge senım artyp, qoǧam mädenietın ösırsek eken.
Üige syimaǧan kıtapty dästürlı kıtaphanalarǧa ǧana emes, köşedegı kıtap jäşıkterıne salyp qoiar jaǧdaiǧa jetsek, jaman bolmas.
Näzira BAIYRBEK
