Künniŋ säulesine, su qūiyp, tamyryn bosatyp tūratyn baǧban-köŋilge gül bitken qanşalyq mūqtaj bolsa, öner adamy da köptiŋ yqylasy men jyly qabaǧyna solai kiriptar. Öner adamdarynyŋ – jany näzik. Jüregi – jalaŋaş. Qanypezerlik pen qatygezdikti kötere almaidy. Osydan jüz jyl būryn tuǧan Küläş Baiseiitovanyŋ taǧdyry turaly tolǧanyp otyryp osyndai tūjyrym jasauǧa bolady…
1912 jyly Almaty qalasynda düniege kelgen Küläş Baiseiitova – qazaq-tyŋ eŋ alǧaşqy opera änşisi. Alaida, qazirgi öner ieleri sekildi ol bala jasynan muzykalyq mektepke baryp, sauat aşpady. Tipti, eseiip, sahnaǧa şyǧyp, talai biikterdi baǧyndyrǧanda da muzykalyq bilim oryndarynda oqymady. Öitkeni, onyŋ maŋdaiyna tyŋnan jol salu mindeti jazylǧan edi.
Küläş bar bolǧany Almaty pedagogikalyq tehnikumyn ǧana bitirgen (1928 jyly). Alaida, öziniŋ erekşe dauysy men önerine qarai 1929 jyldan bastap Almatydaǧy Qazaq drama teatryna qabyldandy.
Būl uaqytta qazaqtyŋ astanasy Qyzylordadan Almatyǧa köşip kelip jatqan.
«Küläş ekeumiz teatr tabaldyryǧyn birge attadyq. Äuelgi kezde, nege ekenin qaidam, eşbir röl bermedi bizge. «Alyp kel, şauyp kel» degen tärizdi kirip-şyqpa körinisterde, köpşiliktiŋ arasynda jüretin edik. Oǧan bola namystanǧan joqpyz, ataqty aǧailardyŋ sanatynda jürgenge mäzbiz», – dep eske alady teatr tabaldyryǧynan attaǧan alǧaşqy jyldar turaly Küläşpen öner älemine egiz qozydai qatar kelgen bişi Şara Jienqūlova. (Şara Jienqūlova, «Ömirim meniŋ – önerim» 27-bet.)
Küläş pen Şara, bir qyzyǧy, alǧaş ret sahnaǧa şyqqanda da bir röldi bölisip, alma-kezek oinap jürgen. Ol – M.Trigerdiŋ «Süŋguir qaiyǧyndaǧy» matros balanyŋ röli bolatyn. Şara Jienqūlova eske alatyndai, betin qap-qara qylyp boiap alyp, kemeniŋ basqyşymen ärli-berli örlep, sahnadan bir-eki ret jügirip ötetin matros bala bolyp şyǧudyŋ özi olarǧa kädimgidei arman bolady. Biri – bişi, biri – änşi, qazaq öneriniŋ eki birdei alyp arnasyn bastaǧan eki tūlǧa osylaişa bir röldi «bölisip», keide, tipti talasyp jüredi.
Osylaişa, dramalyq ärtis retinde sahnaǧa şyǧyp, öner auqymy keŋeiip, aktrisa retinde şyŋdala bastaǧan Küläş aqyry öziniŋ keremet dauysymen qazaq opera teatrynyŋ alǧaşqy änşileriniŋ birine ainaldy.
Äueli Küläş 1933 jyly Qazaq drama teatry janynan aşylǧan muzykalyq-dramalyq studiiada birşama önerin jetildirgen. Ūzamai Qazaqstan K(b)P Ölkelik komitetiniŋ qaulysy boiynşa respublikada tūŋǧyş muzykaly teatr aşylatyn boldy. Būǧan deiin än men jyrdan kende bolmaǧan qazaq, ärine, dramalyq teatrdyŋ özimen jaŋa qauyşyp jatqan. Drama teatry alǧaş ret sol kezdegi el astanasy – Qyzylordada 1926 jyly aşylǧan bolatyn. Al endi muzykaly teatr degenge sahnada jürip, biraz şyŋdalu mektebinen ötken öner ieleriniŋ özderi jatyrqai qarady. Bir mezgilde än aityp, sonymen qoimai obraz da somdaityn qoiylym tyŋ, böten bolyp körindi. Tuma talanttar Qūrmanbek Jandar-bekov, Qanabek Baiseiitov, Manarbek Erjanov, Şara Jienqūlovalar qatarly Küläş ta sol teatrda qyzmet etetin bolyp bölindi. Qanabek, Küläş, Manarbek – änşi, al Qūrmanbek Jandarbekov äri rejisser, äri änşi bolyp bekitildi.
Būl şeşimmen sol kezdegi Respublika Halyq aǧartu komissary – narkom Temirbek Jürgenov tanystyrǧan. Ol teatr ärtisterin öz bölmesine şaqyryp, qabyldap, jaŋalyqty jariia etken bolatyn.
Sonda: «Qūrmaş, opera degen ne? Ändi garmonmen aitamyz ba, älde skripkamen aitamyz ba?» – dep sūrady deidi Küläş Qūrmanbekten.
Operaǧa qatysyp körmese de, onyŋ ne ekeninen habardar Qūrmanbek Jandarbekov: «Opera degen – eşbir qara söz joq, basynan aiaǧyna deiin änmen aitylatyn spektakl. Jüz şaqty muzykant oinauşylar qosylyp änderin, ariialaryn jetelep, änşige süiemel jasaidy. Ony «orkestr» deidi», – dep jauap bergen körinedi.
Osylai öner älemine qazaq operasynyŋ däni sebildi. Küni keşe «opera degen ne?» dep sūrap otyrǧan Küläş Jasynqyzy opera teatrynyŋ jaryq jūldyzyna ainaldy.
Äuelde meso-sopranomen än şyrqaǧan Küläştiŋ taŋdaiynyŋ qūrylysy özgeşe bolǧan deidi biletinder. Al dauys tanityndar onyŋ asa joǧary notalardy qinalmai alatyn lirikalyq-koloraturalyq soprano ekenin keşikpei aŋǧardy.
Süisinerligi, opera jäne balet teatrynyŋ alǧaş negizi qalanyp, änşige de, bişige de Mäskeuden ūstaz şaqyrtyp, önerdi jetildiru jürip jatqanda Küläş D.Dianti, Z.Pisarenko, V.Smyslovskaialardan däris alǧan. Alaida, operany orys mektebinen üirense de, öziniŋ qazaqtyŋ änşisi ekenin ūmytpady. Ol operany orys arqyly siŋire otyryp, qazaqi bolmysqa sai ändi aşyq aitu prinsipin ūstanyp qaldy. Tabiǧilyqtan ajyramaǧan, özine jasandylyq taŋǧysy kelmegen qazaq operasynyŋ patşaiymy būl qadamǧa sanaly türde barǧan. «Osylai aitsam, qazaq halqynyŋ qabyl-dauyna jaqyn äri tüsinikti bolady» dep mälimdegen.
Söitse de, Küläş qazaq kompozitorlarynyŋ tuyndylarymen şektelip qalǧan joq. Öziniŋ muzykalyq tereŋ bilimi joq ekenine qaramastan, ūlttyq operamen qatar orystyŋ, odan arǧy batys elderiniŋ şyǧarmaşylyǧyna den qoidy. B.Mailin men İ.Kosyhtyŋ «Şūǧa», E.Brusilovskiidiŋ «Qyz Jibek», «Jalbyr», «Er Tarǧyn», «Altyn sandyq», «Gvardiia alǧa», A.Zilberdiŋ «Beket», İ.Nadirovtyŋ «Tereŋ köl», A.Jūbanov pen L.Hamididiŋ «Abai», M.Tölebaevtyŋ «Birjan – Sara», D.Puchchinidiŋ «Chio-chio san», P.Chaikovskiidiŋ «Evgenii Onegin» operalaryndaǧy basty partiialardy oryndady. Az ǧana uaqyt işinde qazaq operasyn damytyp, teatr repertuaryn baiytqan ärtisterdiŋ işinde şoqtyǧy biik tanylyp, 1936 jyly, nebäri jiyrma tört-aq jasynda «KSRO halyq ärtisi» atandy. Sol ataqty alǧannan keiin baspasözge bergen sūhbatynda: «Meniŋ būl quanyşym – bükil qazaq äielderiniŋ quanyşy dep bilemin. Maǧan berilgen būl ataq – qazaq qyzyna berilgen ataq dep tüsinemin», – depti änşi Küläş aǧynan jarylyp. («Sosialistik Qazaq-stan», 1936 jyl, 8 nauryz.)
Sonau İtaliiada tuǧan opera öneri qazaq topyraǧyna keiindeu kelip, kenjelep damysa da, qazaq änşileri eşkimnen kem bolǧan joq. Tipti, qazaqqa operany siŋdirip, «qoljalǧau» bolǧan, operadaǧy orys mektebiniŋ öz bastauynan su işken mäskeulik änşiler de qazaqtyŋ düldülderine jol beruge mäjbür boldy. Operalyq tuyndy öziniŋ tüpnūsqa tilinde aityluy kerek degen talap qoiylǧanǧa deiin būl salanyŋ ärtisteri öz partiialarynyŋ librettosyn audarylǧan tilde aityp jürgen. Biraq, talap küşeitilip, tek tüpnūsqa sözben aitu kerek degende de, til bilmeitin Küläşqa özge tildegi tuyndynyŋ işinde öz partiiasyn qazaqşa oryndauǧa jol berildi. Mūnyŋ da mäni sol önerdiŋ qūdiretinde. Küläştiŋ keremet dauysy men erekşe talantynda.
Sol talant, tabiǧi dauys talailardy tamsandyryp ötti.
«Külätai, än salşy, «Dünie-aidy» men üşin bir oryndap berseŋ, – dep janyn qoimaimyn. «Dünie-ai» – «Qyz Jibek» operasyndaǧy aru Jibektiŋ qoştasu zary, soŋǧy final. Nege ekenin, Küläş osyny aitsa, men jylaimyn. «Öziŋ de jylaisyŋ ba?» dep sūraimyn. «E, jylaimyn!.. Jaryq düniemen qoştasyp jatqandai sezinem özimdi», – deidi. Sonda meniŋ janym türşigip ketetin…
Asyl qūrbym zaryqtyrmady, bastap ketti. Sybyzǧynyŋ uilindei şymyr da esilgen jibek arqandai jūmsaq näzik ün töŋirekti terbep alyp ketti.
Qarlyǧaştyŋ qanaty keşki tymyqty tyzyldata qalyqtap tūryp aluşy edi ǧoi, Küläştiŋ dauysy sol dersiŋ!
Aidyn kölde qos aqqu syza jüzip, mahabbat jyryn tolǧamauşy ma edi, – Küläştiŋ dauysy sol dersiŋ!
Syŋsyǧan qamysty kölde, tün aua bere qūstar düniesi şuyldap, sazdy orkestrge salyp ainalany azan-qazan etkende, işinde bir qūs saz syrnaidai bir äuezdi qūiqyljytpai ma, Küläş – beine sol!»
Būl da jazuşy Ǧabit Müsirepov jazǧandai, «sahna törinde jarqyrap köringen qos jūldyzdyŋ» biri – Şara Jienqūlovanyŋ qūrbysy jöninde jazǧany. (Şara Jienqūlova, «Ömirim meniŋ – önerim», 47-bet.) Altyn qorda saqtalyp qalǧan öz dauysymen oryndaǧan 65 äni arqyly ǧana biz biletin Küläştiŋ önerine, dauysyna būdan basqa «diagnoz» qoiu mümkin emes siiaqty.
Ras, «Än salu – Küläşqa demalys. Kädimgi tynys alu siiaqty» deidi änşi turaly «Būlbūl» atty kitaptyŋ avtory, jurnalist Sara Latieva. Al jazuşy Ǧabit Müsirepov 1972 jyldyŋ özinde «Qazaq ädebieti» gazeti arqyly: «…Aiman, Qyz Jibek, Qadişa, Şūǧa, Aqjünis, Battarfliai, Maro, Ajar, Sara… Būl rölderde Küläşten keiin oinauşylar sahnada jürgende Küläştiŋ izimen jüretindei, Küläşqa ūqsap kületindei seziledi. Körkemönerde kimge bolsa da ūqsauǧa tyrysu – eŋ ülken qate, öziŋdi öziŋ qorlaityn qate. Üirenu joly būl emes. «Küläştai qaidan bolsyn, Qalekeŋdei qaidan bolsyn» deitin narazylyq sol «izbaspadan» tuady» – dep, Küläşqa eşkimdi teŋgere almaitynyn jetkizedi.
Jarq etip jūldyzy janysymen-aq, özine tiisti abyroidy da, ataqty da alǧan änşi ömirden ozǧannan keiin de qūrmetke kende bolǧan joq. Onyŋ esimimen atalatyn elimizdiŋ iri qalalarynda köşe de, muzykalyq oqu orny da, teatr da (elordada), tipti, arnaiy änşilerge beriletin ataq ta bar. Al Ybyraidyŋ «Gäkku» äni sol bir gäkku-ǧūmyrdyŋ belgisine ainalyp ketti.
Müsirepovtei jazuşynyŋ Küläşti «Chudo» dep eşkimge teŋgermeui, Ony bärinen biik qoiuy – änşige qalamgerdiŋ ǧana emes, bükil qazaqtyŋ bergen baǧasy. Olai deitinimiz, Alatauda biiktigi 3450 metr bolatyn bir şyŋ Küläş Baiseiitovanyŋ esimimen atalady. Bügingi qazaq operasyndaǧy änşilerdiŋ bäri sol Küläş şyŋyna şyǧuǧa ūmtylady. Küläş – opera än-şileriniŋ bäriniŋ alǧaşqy ūstazy sekildi…
P.S.
Küläş Baiseiitova 1957 jyly Mäskeudegi ülken qonaqüilerdiŋ birinde qaza boldy. Allanyŋ būiryǧynsyz şybynnan da jan şyqpaitynyn bilgen soŋ, ärine, öz ajalynan ölgen joq dei almaimyz. Alaida, sol künderi änşiniŋ köpten köŋili qalǧan – Pekinde ötetin qazaq ädebieti men mädenietiniŋ onkündigine önerpazdardy bastap barmaq bolatyn Küläştiŋ üstinen alty adam aryz jazǧan. «Ol işedi, şetelge barǧanda abyroiymyzdy tögedi» dep tūryp, aryzqoilar änşiniŋ jolyn bögemek bolǧan… Sol künge deiin qazaqtyŋ abyroiyn asqaqtatyp kelgen jūldyz däl Qytaiǧa barǧanda el namysyn taptap, şalys basatyndai biliktegiler de aryzǧa qūlaq asa qalady…
Būl, ärine, jany näzik, bükil ömirin önerine arnaǧan änşige oŋai soqqy bolmaidy.
Artynşa Mäskeuge barǧan änşi özi tüsken qonaqüidiŋ juynatyn bölmesinde jan tapsyrady. «Miyna qan ketken», «qan qysymy köterilgen»… äiteuir osy sekildi äŋgime köp.
Biraq, 45 jasynda-aq jüregi toqtap qalǧan änşi büginde qazaq än öneriniŋ jüregi qūsap soǧyp tūr.
Tipti, älgi änşiniŋ üstinen aryz jazǧandar da Küläş Baiseiitovanyŋ atymen atalatyn memlekettik syilyqty alyp, Küläştiŋ şyŋyna ūmtylyp baqty.
Küläş şyŋy – bügingi barlyq änşiniŋ köterilsem dep armandaityn şyŋyna ainalǧan.
Näzira BAIYRBEK
