Zobalaŋ jyldary qanşa kärı-jas, aq jaulyqty ana, jelegı jelkıldegen qyz-kelınşek, bala-şaǧanyŋ jetım qalǧanyn, otbasylary oirandalyp, üilerınen quylǧanyn, jer audarylǧanyn, türmege otyrǧyzylǧanyn, balalar üilerıne jıberılgenın, bırsypyra jannyŋ köşede qaŋǧyp qalǧanyn körgen-bılgen adamdardyŋ äŋgımelerıne qūlaq türseŋız, töbe qūiqaŋyz şymyrlaidy. Sol däuırde qazaqtyŋ maŋdaiyna bıtken bıregei perzentı Beiımbet Mailinnıŋ üi-ışı sondai küige ūşyrady. Alaştyŋ bäiteregın ekı adam tün jamylyp kelıp, qolyn artyna qaiyryp, «qara qūzǧyn» mäşinesıne tyǧyp alyp ketken künnen bastap otbasy şeksız qasıretke duşar boldy.
Üide tek balalary ǧana edı. Alyp ketuge kelgenderdıŋ aibat şegıp, öktem söilegenderınen şoşynǧan balalardyŋ bırı qystyǧyp, bırı bozdap jylai berıptı. NKVD adamdary «tıntu jasauǧa rūqsatymyz bar» dep üidıŋ astan-kestenın şyǧarady. Beiımbettıŋ jūmys bölmesınen sörelerdegı, jazu üstelındegı kıtaptardy, qoljazbalardy üiıp jinaǧannan keiın, olar ekınşı mäşine şaqyrtady.
Äkesın alyp ketısımen, qoryqqanynan päterden qaşyp şyqqan balalarynyŋ ülkenı Äuken (16 jasta) körşılerdıŋ esıkterın soǧyp, jylap tūryp kömek sūraǧan. Bıraq, pälesı jūǧar dep toǧyşarlyq ıstegen olardyŋ eşqaisysy esıkterın de aşpaǧan, keibırı «ket, nege keldıŋ?» dep, balany quyp jıbergen. Eresek Äuken saly suǧa kete üiıne qaityp, alǧaş ret maŋdaiyna tas tigendei sezındı, qatty qapalandy. Üige kırıp, onyŋ ybyrsyp, şaşylyp jatqanyn kördı, qoljazbalar tūrmaq, kıtaptaryna deiın NKVD qyzmetkerlerı tiep alyp ketıptı. Qyzy Räziianyŋ aituyna qaraǧanda, Beiımbettı äketıp bara jatqanda jylap, sūŋqyldaǧan balalarǧa «Ne boites, deti. My ego ne trogaem. Vaş otes cherez dva dnia pridet» dep aldarqatqan.
Üiden şyǧar kezde Beiımbet bärınıŋ betınen süiıptı de, Äukenge:
– Äuken, sen balanyŋ ülkenısıŋ ǧoi. Myna bauyrlaryŋa qamqor bol. Kıtaptarymdy saqtap jür, -deidı. Dalaǧa şyǧyp, «qara qūzǧynǧa» jaqyndai bere Beiımbet jalt būrylyp, ekınşı qabattaǧy balkonda jylap tūrǧan balalarynan köz almai tūryp qalady. Qasyndaǧy jendetter yryq bersın be, ekı jaqtan jūlqyp, dedektetıp alyp kete bergen.
Erteŋıne, 7 qazan künı, ertemen ketken Äuken şeşesın äkeledı. Şūrqyrap jylap, bır tünnıŋ ışınde jetımsırep qalǧan Mereke, Räziia, Edıl aldynan şyqqanda Künjamal özeurei qūşaǧyna alǧanmen, bır sūmdyqtyŋ bolǧanyn jüregı sezedı. Qaityp kele jatqanda Äuken de jarytyp eşteŋe aita qoimaidy. «Äkem komandirovkaǧa ketetın boldy, sızdı şūǧyl alyp keluge jıberdı» dep jaltara söilegen…
– Äkelerıŋ qaida? – deidı salǧan jerden Künjamal. Özı sekem alyp, sezıktengen küide. Balalarda ün joq, mektepke de barmaǧan. Künjamal üi-ışın şolyp, Beiımbettıŋ jūmys bölmesıne kelse, esıgı jabyq tūr. NKVD adamdary kılttep, kıltın alyp ketken eken. Künjamal özındegı ekınşı kıltpen aşqanda şoşynyp, öŋı bop-boz bolyp ketedı. Sorlaǧanyn tüsınıp, eŋırep, köz jasyn aǧyzyp, buyn-buyny dırıldep otyra ketedı. Sol künı būlar aza tūtady. Bordai egılıp, botadai bozdaidy. Köl bop aqqan köz jasy. Kiım şeşusız, tamaq ışusız qaldy. Körer taŋdy közımen atyrdy. Bozala taŋnan tūrǧan Künjamal Fatimaǧa barady. Onyŋ da basy qatyp, qam köŋılde jürgen kezı. Iliiastyŋ tūtqyndalǧanyna bır jarym aidan asyp ketken. Beiımbettı ızdeuge şyqqanyn aityp, balalaryna köz qyryn saluyn ötınedı.
Türmenıŋ qaida ekenın bılmeitın Künjamal köp ızdeidı. Sūrastyra jürıp eŋselı sūr üige keledı. «Sūrqaiy türı yzǧar şaşyp tūr ǧoi. Adam şoşyrlyq eken» dep ışınen oilaidy. Mūnyŋ qai esıgınen kıredı eken dep tört köşenıŋ būryş-būryşyn qymtap alǧan zäulım üidı ainala jüredı. Bır qaqpanyŋ aldynda bır top adamdar tūr eken. Baiqasa, köbısı – äielder. Sūrastyrsa, özı siiaqty arystarynan aiyrylǧan jandar. Türme qaqpasyn toruyldap, qaitsek bır habar bılemız dep ümıt etıp jürgender. Bıraq, biık qaqpa tars jabylǧan, eşkım kıre de almaidy, şyǧa da almaidy, eşkımmen tıldesu de mümkın emes. Qarauyldyŋ özı de sūraǧanǧa jauap beruge erınedı, qūqy joq nemese ün qatuǧa tyiym salynǧan. Künjamal anamen bır, mynamen bır şüiırkelesıp, Beiımbettı sūrastyrady, habaryn bıletın bır jan bolsaşy. Ekı iyǧy salbyrap, közı jäudırep, «endı ne ısteimın, Qūdai» dep sanasy sarsylyp tūrǧanda sary ala kiımdı bır ofiser şyǧady.
Bärı japyrlap onymen tıldesuge lap qoiady. Ol asyǧys-üsıgıs söilesedı, jarytyp eşteŋe aitpaidy. Künjamal da ılgerı ūmtylady. Ofisermen tıl qatysyp edı, anau küŋk ettı de ketıp qaldy, bıraq Beiımbettıŋ osy abaqtyǧa äkelıngenın sezdı. Oǧan da şükırşılık ettı, söitıp, keşke qarai dymy qūryp, del-sal küide üiıne keldı. Ertemen şyqqanda, Beiımbettı köremın, türme bastyǧyna onyŋ eş jazyǧy joq dep aitamyn dep oilap edı, endı, mıne, därmensız äreŋ qaitty. Osylai taǧy bır kün öttı.
Üşınşı künı töbeden jai tüskendei taǧy bır qasıret qosyldy. Künjamaldyŋ otbasy tūryp jatqan tört bölmelı üiden quyp şyǧaryldy. Keşke qarai Ystyqköl köşesındegı ekı bölmelı üidıŋ bır bölmesıne bes balamen kelıp Künjamal kıredı. Bır bölmesıne tört balasymen Fatima jaiǧasypty. Ärı alasa, ärı tar üi olardyŋ eŋsesın basyp, uaiym-qaiǧylaryn onan saiyn qalyŋdatty. Fatima men Künjamal balalaryn bır-bırıne kezek-kezek qaldyryp, kündız-tünı tört köşenıŋ qiylysyn toryp aŋdidy. Şyǧara qalsa, älde qalai bır jaqqa apara jatsa, tym qūrysa körıp qalarmyz, amandyǧyn bılıp, tıl qatysarmyz degen esek dämemen qazırgı Nauryzbai batyr – Ystyqköl, Jeltoqsan – Qabanbai batyr köşelerınde sabylyp toruyldaityndy şyǧardy. Abaqtyǧa kün saiyn barady, keş bata mūŋǧa batyp, aiaǧyn süiretıp oralady. Beiımbettı köre almaidy, bır sät tıldese de almaidy. Kezdestırudı qanşa ötınse de, türme basşylary rūqsat bermedı, änı-mıne dep saǧyzdai sozyp, adamnyŋ tityǧyna jettı. Kündız külkıden, tünde ūiqydan qaldy Künjamal. Iştei küŋırenu, syrttai sarylu. Künjamal san baryp sandalyp, tabanyn tozdyryp jürgende tek bır aidan keiın ǧana Beiımbetpen jolyǧa aldy. Būl – tergeudıŋ aiaqtalyp qalǧan kezı. Kezdestırgenın qaitsın, köp söilestırmedı. Şeşılıp äŋgımelespek bolǧan Künjamal üstı-basyn, bet-jüzın körıp şoşyp ketedı. Bıraq, Beiımbettıŋ älı tırı ekenın körıp şükır etedı. Özın sabyrly ūstasa da, şaşyn taqyrlap alyp tastaǧanyn körıp:
– Sausaǧyŋmen şiyryp otyratyn şaşyŋa deiın qaldyrmapty-au, endı neŋdı būraisyŋ? –dep köz jasyna erık berıp alǧan. Bırde auzyn aşyp edı Beiımbettıŋ tısterın körıp qalǧan Künjamal:
– Sūmdyq-au, tısterıŋdı de syndyrypty?- deidı şoşynyp. Sol-aq eken, bırge kelgen tergeuşı: – Būl jer şipajai emes qoi!-dep kekete söileidı. Jan alǧyş qasynda otyrsa, adam aqtarylyp söilese ala ma?
– Künjamal, jylai berme, ūstamdy, myqty edıŋ ǧoi. Balalarǧa ie bol, auylǧa bar, ol jaqta jeŋıldeu. Menıŋ qoljazbalarymdy saqta, älı zaman özgeredı, sonda olar saǧan kerek bolady, – dep, köŋılı būzylyp, mūŋaiǧan eken. Kelesı kezdesu bır aidan keiın edı. Üzdıktırıp, dämelendırgen qulyq bolyp şyqty. Jolyqtyruǧa kelısken künı Künjamal ekı qyzyn – Räziia men Gülsımdı kiındırıp, tamaq alyp türmege keldı. Bıraq, kezdestıruge rūqsat etılmei, üiıne egılıp qaitady. Abaqtyǧa odan soŋ da jiı keledı, bıraq Beiımbettıŋ jüzın körıp, sözın esti almai-aq qoidy.
Sodan tört aiǧa juyq uaqyt ötedı. Eşqandai habar esti almai qamyǧyp Künjamal jüredı. Tūrmys jaǧdaiy auyrlady. Işerge tamaq, kierge kiım tapşy. Azyp-tozuǧa ainaldy. Aǧaiyn-tuǧandardan, dos-jarandardan qaiyr joq. Bi-aǧa düniege qyzyqqan adam emes, bailyq jinamaǧan. Tek Ǧabit Müsırepov jasyryn türde qarajat berıp, kömektesken bolady, al ol qai jyrtyǧyna jetsın?! Alaŋdap auyl jaqqa da ketpedı, abaqtyda azap şegıp otyrǧan qosaǧyn, jiyrma şaqty jyl otasqan, aqjarqyn, taza köŋılmen, syilastyq peiılmen ömırdıŋ aşy-tūşysyn bırge ötkızgen Beiımbetın qimady.
1938 jylǧy aqpan aiynyŋ bırı künı Fatima tergeuşılermen kelısıp Iliiaspen kezdesuge barady. Būl joly ol Bolat degen balasyn äkesıne körsetpekşı. Qasyna Künjamal erıp kömektesedı. Iliiasqa dep daiyndap qoiǧan zattaryn alyp jüredı, al Fatima balasyn köterıp alady. Türmege kelıp, ışıne kırgen Fatimany kütıp, Künjamal otyra beredı. Iliiastyŋ «Būl ūlymyz etıkşı bolsyn, etık tıgudı üiret… Jazuşy bolyp jazyqsyz jaza tartqanşa, etıkşı bolyp, erkın ömır sürsın» degenı osy joly edı. Künjamal būdan būryn bala tuarda tolǧaq qysyp, auruhanaǧa jaiau bara jatqan Fatimanyŋ qasynda bolǧan edı. Künjamal orta jolda tuyp qalǧan balanyŋ şaranasyn sypyryp, bırınşı bolyp qolyna alǧan eken.
Azapty künderın arqalatyp aidyŋ soŋǧy künderı de jettı. Künjamal auyr kürsınıp, türmege taǧy bet aldy. Qaqpa aldynda «A, Qūdai, Beiımbetpen kezdestıre gör!» degen tıleu tılep tūrǧanynda esıktı syqyrlatyp şyqqan türmenıŋ konvoiy bır qūşaq kiım-keşek äkelıp beredı.
– Būl ne?-dep sūraidy Künjamal.
– Küieuıŋızdıŋ kiımderı, -deidı konvoi.
– Au, qaraǧym-au, sonda ol ne kiedı?-dep aŋ-taŋ bolyp qaraidy.
Konvoi mysqyldap:
– Ol endı memlekettıŋ kiımın kiedı,-degen eken şımırıkpesten. Özı basqa sözge kelmei sap etıp kırıp ketedı. Beiımbettıŋ atylǧanynan beihabar Künjamal sūraǧyna tūşymdy jauap almaǧan soŋ, büiregı bülk etıp sezıktenedı. Kezdesuge rūqsat bermedı. Ol künı Künjamal jūbaiynyŋ atylǧanyn bılgen joq. Beiımbettıŋ türmede özı tügıl, süiegı de joq ekenın eşkım tıs jaryp aitpaidy. Äitse de, sekem alǧan Künjamal boda-bodasy şyǧyp, aŋyrap kele jatyp, köpten tanys Ämina Elenovanyŋ üiıne soǧady. Eŋ bırınşı kezdestırgen Äminaǧa şerın töge otyryp, qūşaqtap alyp qaitqan Beiımbettıŋ kiımderın körsetedı. Sol kiımnıŋ ışınde türmede tüsırgen fotosurettegı tozyǧy jetken paltosy da bar eken.
Esıl jūbailarynyŋ qaida ekenın bıle almai zar qaǧyp jürgen äielderdı NKVD qyzmetkerlerınıŋ qalai aldaǧanyn Fatima Ǧabitovanyŋ myna jazbasynan da köruge bolady: «Bır-ekı kün ötken soŋ taǧy şaqyryldym. Būl joly da basqa orys qarsy aldy… Men siiaqty taǧy bırneşe erlerı äketılgen äielderdı jinaǧan eken. Işınde Säkennıŋ äielı – Gülbahram da bar edı. Ol orystyŋ bızge eskertkenı: erlerımız on jylǧa alys Sıbırge aidalypty».
Üiıne kelgennen keiın Künjamal balalaryna «Sender endı – naǧyz jetımsıŋder» deidı köz jasyn tyia almai.
Beiımbet Mailin aqpannyŋ 26-synda atylsa, Künjamal sonyŋ erteŋıne, iaǧni 27 aqpan künı onyŋ kiımın alǧan.
Azamattardy atyp bolǧannan keiın äielderıne qyrǧidai tidı. «Qatyndaryn da aidaidy eken, balalaryn balalar üiıne alady eken», «Äielderdı balalarymen qyzyl vagonǧa salyp, alys jaqqa jıberedı eken» degen habar tarady. Būl söz şynǧa ainaldy, säuır ışınde «jaulardyŋ» äielderın qamau etek aldy. Zäresı ketken Fatima erterek qamdanyp qaldy. Ol üş balasyn özı tuyp-ösken jerı – Qapalǧa naǧaşy apasy Hūppimen bırge jıberedı. Öitkenı, Fatima 13 jasar Jänıbek degen balasyn NKVD-nyŋ türmege qamaǧanynan şoşyndy jäne basqa balalarymdy aiyryp äketer dep seskendı. Qolynda tört ailyq bır balasy qalǧan. Al, Künjamaldyŋ tuǧan jerı alys, ärı janaşyr eşkımı bolmady da, qam-qareket ıstei almady. Künjamaldyŋ qūr sülderı qaldy, jylaudan köz aşpaidy. Beiımbettıŋ aitqany şynǧa ainaldy. «Halyq jaularynyŋ» äielderın de ūstap, temır torly bölmelerge tyǧu bastaldy.
«Jamandyq aiaq astynan şyǧady, oilamaǧan jerden keledı» degen ras-au, sırä. B. Mailinnen eş habar bolmai, del-sal jaǧdaida jürgen Künjamaldy da tūtqyndaidy. Keş bata üiıne äskeri kiımdı ekı adam, bırı erkek, bırı äiel, bük tüsıp jatqan jerınen basyn kötergen Künjamalǧa: «Sız tūtqyndaldyŋyz» deidı. Üidıŋ ışı u-şu, azan-qazan bolady. Balalar äuelı sūŋqyldap, odan keiın bozdap jıberedı. Oǧan qarasyn ba, berılgen tapsyrma-būiryqty oryndauǧa kırısedı. Balalardy mäşinege otyrǧyzyp äketuge kırıskende būrynǧy kezderde ünemı jairaŋ qaǧyp jüretın, köpşıl, qonaqjai, meiırımdı Künjamal tütıgıp, qarsy aibat körsetedı. Bıraq odan eşteŋe şyqpaidy. Tūtqyndauşylar dörekılık körsetıp, «bol-boldyŋ» astyna alyp, asyqtyra bergen. Şydai almaǧan Künjamal: – Sender būnymen Beiımbettı öltıre almaisyŋdar. Onyŋ ornyna erteŋ taǧy bes Mailin er jetedı,-degen eken būlqan-talqan bolyp. Aşu üstınde būrqyldaǧan mınez körsetken ony ekeuı süirei-müirei alyp şyqqan soŋ «qara qūzǧynǧa» tyqpalap kırgızıp, jürıp ketedı. Al zar eŋırep qalǧan balalardy basqa mäşinege tiep äketedı. Qai jaqqa äketkenın eşkım bılmeidı. Söitıp, Beiımbettıŋ balalary äkeden ölıdei, şeşeden tırıdei aiyrylyp, qaŋǧyp qala bergen. Keiınırek belgılı bolǧandai, üşeuın panasyz balalardy qabyldau üiıne, al Gülsımdı böbekter üiıne ötkızıptı. Äuken dalada qalǧan. Üilerıne mör basyp, qūlyp salynǧan.
Sonymen Künjamaldyŋ tūtqyndalǧan künı –1938 jylǧy 13 säuır, iaǧni Beiımbettıŋ türmege tüskenıne 189, atylǧanyna 46 kün ötken kez. Osylai airandai ūiyp otyrǧan önegelı, berekelı otbasynyŋ oşaǧy ortasyna tüsırılıp, şaŋyraǧy şaiqalyp, toz-tozy şyqty. Künjamal jūbaiy amanat etken ekı tapsyrmasyn oryndai almady. Bırı – qoljazbalarymdy saqta, ekınşısı-balalarǧa ie bol dep edı. «Baital tügıl, bas qaiǧy» kün tuyp, özı de Beiımbettıŋ artynan ketken Künjamal ol amanattardy qalai oryndasyn?! Aldynda ne kütıp tūr, qandai qasıretke tap bolady? Onyŋ anyq-qanyǧyn Künjamal bılmeidı. Temır qūrsauǧa tüstı, odan qūtylyp şyǧa ala ma, joq pa?
Künjamaldyŋ eş jazyǧy joq ekenı aidan anyq. «Halyq jauynyŋ» äielı ne ıstei qoiatyn edı?! Dünienı töŋkerıp, keŋes zamanyn qoparyp tastai ma? Ol şarua qolynan keletın äiel me Künjamal? Soǧan tüisık-sanalary jetpegen NKVD qyzmetkerlerınıŋ qaraulyǧy şekten asqan-au. Tergeuşıge Künjamal bırde: «Men Beiımbetpen bırge bolamyn. On jetı jasymda oǧan qosylyp, jiyrma jyl bırge tūrmys qūrdyq. Menı Beiımbettıŋ qasyna jıberıŋder» degendei söz aitqan körınedı. Beiımbettıŋ tırı emes ekenın, atylyp ketkenın bılmegen ǧoi. Bılse, menı qosa atyŋdar, odan janym artyq emes der me edı.
Tılek-ötınışı şyrqyrap özımen bırge kettı. Sot otyrysy ötıp, Künjamal Mailina RKFSR Qylmystyq kodeksınıŋ 58-baby boiynşa segız jylǧa kesıledı. Köp ūzamai, Qaraǧandy lagerıne «ALJİR-ge» etappen attandyrylady. Onymen bırge būl lagerdıŋ azaby men auyrtpalyǧyn, qaiǧysy men qasıretın tartqan A. Baitūrsynovtyŋ Badrisa, T. Rysqūlovtyŋ Äziza, S. Meŋdeşevtıŋ Räziia, S. Asfendiiarovtyŋ Äiış, S. Esqaraevtyŋ Märiia, Q. Täştitovtyŋ Saǧadat, S. Qojanovtyŋ Küländam, I. Qabylovtyŋ Aişa, S. Säduaqasovtyŋ Elizaveta, M. Jūmabaevtyŋ Zyliha siiaqty jarlary, äziz analar da boldy. Sol uaqyttaǧy halqynyŋ ardaqty azamattarynyŋ äielderı lagerde adam tözgısız jaǧdaida ömır sürgen. Olar qara jūmys jasady, kiım tıktı, qoi baqty, äiteuır, olarǧa ıstemegenı joq. Jatatyn jerlerı nardyŋ üstı, iıs-qonysy müŋkıgen baraq üiler, astarynan syz, üsterınen suyq ötedı. Ölgen qoi-qozy bolsa, jasyryn quyryp jep, talşyq etken. Işkenderı – däm-sölı, jyltyraǧan maiy da joq tamaq. Bärın de tūmandy oi basady, küieulerınıŋ qaida ekenın bıle almai bastary qatady, balalarynyŋ bar-joǧyn oilap küŋırenedı.
Künjamal «ALJİR-de» aryp-aşyp, azyp-tozyp, Qūdaiǧa mūŋ-zaryn şaǧyp kün ötkızıp jüredı.
Äuelde «kım qoi baǧady?» degende «men baǧamyn» dep kelısken onyŋ aldyna bes jüz qoi salyp bergen. Qolynan keletını osy jūmys dep bılgen onyŋ basqa ıske ikemı kele qoimaidy. Sodan qysy-jazy qoidyŋ soŋynda jürgen…
