Mädeniet

MÄŊGILIK ELDIŊ ÖŞPES ÖNERI

IMG_4585

Elbasy Nūrsūltan Äbışūly Nazarbaev «Qazaqstan joly – 2050: bır maqsat, bır müdde, bır bolaşaq» atty Jolda­uynda Qazaq elınıŋ jarqyn keleşegın Mäŋgılık el ideiasynan örıstete aiqyndap, «Mäŋgılık El – ata-babalarymyzdyŋ san myŋ jyldan bergı asyl armany. Ol arman – älem elderımen terezesı teŋ qatynas qūryp, älem kartasynan oiyp tūryp oryn alatyn Täuelsız memleket atanu edı. Ol arman – tūrmysy baquatty, tütını tüzu ūşqan, ūrpaǧy erteŋıne senımmen qaraityn baqytty El bolu edı. Bız armandardy aqiqatqa ainaldyrdyq. Mäŋgılık eldıŋ ırgetasyn qaladyq. Bız üşın bolaşaǧymyzǧa baǧdar etetın, ūltty ūiystyryp, ūly maqsattarǧa jeteleitın ideia bar. Ol – Mäŋgılık el ideiasy» dep naqty baǧdarly maqsat jolyn alǧa tartty.

Mäŋgılık eldıŋ materialdyq tūǧyry örıstı ekonomikasy bolsa, ruhani tūǧyry – örkendı mädenietı. San tarau salalardan tüzıletın ūlt mädenietınıŋ mäiektı arnasy – baǧzy-baǧzy künderden berı üzılmei jalǧasyp kele jatqan dästürlı önerı. Al, jahan jūrty arasynan Qazaqtyŋ ǧana maŋdaiyna bıtken bıregei önerlerdıŋ bırı – aitys.

Qazaq aitysy – özge jūrttyŋ türlı mazmūndaǧy söz qaqtyǧysyna da, şeşendık saiystaryna da mülde ūqsamaityn, özıne ǧana tän ölşemı, özıne ǧana tän san qyrly qasiet-sipattary bar öner. Qazaq aitysyn özge topyraqtyŋ özıne telıp äkete almaityn sebebı de onyŋ ūlttyq bolmyspen bıte-qainasyp ketuınde jatyr. Öitkenı, aitys – qazaq balasynyŋ asqaq ruhy, dünietanymy, düniege közqarasy, talǧamy, armany men aŋsary.

Arǧy-bergı däuırlerdegı aitystyŋ qai-qaisyna nazar salsaŋyz da, solardyŋ bırde-bırınen toryǧu, ümıt üzu siiaqty pessimistık sezımderdı köre almaisyz. Tıptı, öz zamanynyŋ asa auyr qiyndyqtaryn, sol bır tūstaǧy ömırdıŋ auyrtpalyqtaryn arqau ete otyryp, äleumet ömırındegı keleŋsız jaǧdailardy aşy tılmen äşkerelei synap körsetse de, bärıbır, aitystyŋ tüpkı mazmūnynan erteŋgı künge ümıt artu, keleşekke kämıl senımdılık aŋǧarylyp tūrady. Qazaq aitysynyŋ temırqazyq ideiasy, qai uaqytta da, bırtūtas el bolyp, jaqsy künderge ūmtyluǧa ündeitın abzal oilarmen jelılesıp jatady. Aitys önerınıŋ el ömırındegı asa maŋyzdy missiiasy da osy optimistık ruhynda jatqany anyq. Būl oraida, aitystyŋ däuırden däuırge jalǧasa, qasiettı tınınen ajyramai jetuınde el qanşalyqty maŋyzdy röl atqarsa, ekınşı jaǧynan, eldıŋ eŋsesı tüspei, ūlttyq qasiettı joǧaltpai, asqaq ruhynan ajyramai, ūrpaqtan ūrpaqqa Eldık qasietın saqtai ūlasuynda aitys ta maŋyzdy oryn ielengenı dausyz.

Būl jaǧdai aitys pen qazaq bolmysy ajyramas tūtastyqta jaralǧanyn baiqatady. Demek, aitys – qazaq balasynyŋ jaratylysyna tän ör ruhty ūrpaqtan ūrpaqqa jetkızuşı altyn köpır, ūlttyq ruhtyŋ saqtauşysy ärı qozǧauşy küşı.

Aitystyŋ aişyqty sipattarynyŋ bırı – düniedegı kez kelgen qūbylysqa qazaq balasynyŋ közımen qarap, qazaqy tanym tūrǧysynan baǧa beruı. Būl sipat aitystyŋ taza ūlttyq öner ekendıgın aiǧaqtaityn bırden-bır mändı belgısı. Aitys önerıne tän qazaqy dünietanym öleŋ ülgısınen bastap, ışkı mazmūnyna deiın sabaqtasa örılıp, tıptı, äldebır jaitty beineleuge paidalanylǧan detalǧa deiın qamti körınedı. Sebebı, aitysker aqyn dünienıŋ syrtqy körınısıne de, ışkı mänıne de qazaq balasynyŋ közımen qarap, ǧasyrlar boiyna qalyptasqan ūlttyq tüsınık tūrǧysynan baǧa beredı. Aitystyŋ är qazaqtyŋ janyna jaqyn, oiyna etene boluynyŋ syry da – osynda, ūlttyq tanymǧa negızdeluınde. Ūlttyq tanym, tüsınık – aitystyŋ sarqylmas qūnary. Sondai-aq, aitys bolmysynda ūlttyq qasietterdıŋ aişyqtana körınuınıŋ bır sebebı aitysker aqyn äuenınıŋ halyq jüregınde nyq ornyqqan jyr, tolǧau, terme, halyq änı ıspettı dästürlı ülgılerden närlenıp jatqanynda ekenı de şübäsız.

Aitys barysynda ömırdegı türlı qūbylystarǧa, jaǧdailarǧa berıletın baǧa ärdaiym ūlttyq müdde tūrǧysynan alynady. Ūlt mūraty, ūlt müddesı – aitystyŋ myzǧymas tūǧyry. Qandai mazmūndaǧy aitys bolsa da, onyŋ tüp-negızınde ūlt müddesın qorǧau, ūlttyŋ mūŋyn mūŋdap, joǧyn tügendeuge ūmtylu, eldık qasiettıŋ nyǧaia tüsuıne qyzmet etu maqsat etıledı. Aitys jaratylysyna tän publisistikalyq saryndar da osy maqsatqa orai tuyndaidy. Būl tūrǧyda, eldık tūtastyqty ūlyqtauǧa baǧyttalǧan publisistikalyq sipattar – aitystyŋ äleumet ömırımen bırge tynystap, bırge jasap kele jatqan jäne halyqtyŋ şynaiy ömırınen örıs tartyp jatqan öner ekendıgın tanytatyn maŋyzdy belgılerdıŋ bırı.

Söz oraiyna qarai ärekıdık qoldanylyp qalmasa, iaki, köpşılıktıŋ köŋılın sergıtu üşın ädeiı ūiymdastyrylmasa, aitysta arzan äzıl, jeŋıl qyljaqqa oryn tie bermeidı. Sebebı, jeŋıl-jelpı söz etek ala bastasa, tyŋdauşy jūrt aitystyŋ qadırın qaşyrmai, dereu toqtatady. Kerısınşe, tırlıktıŋ keleŋsız tūstaryn ötkır äjualau, äşkerelei synau jiı ūşyrasady. Būl jaittyŋ özı äleumet talǧamynyŋ asa joǧary ekenın körsetedı. Osyǧan säikes aitysker aqyndar da köpşılıktıŋ talǧam biıgınen tabyludy dıtteidı. Tanym keŋıstıgın ūlǧaituǧa, bılım deŋgeiın, söz şeberlıgın arttyruǧa ūdaiy ūmtylady. Aitystyŋ ūdaiy ösıp otyruynyŋ, ünemı uaqyt talabyna sai jaŋa mazmūndaǧy maŋyzdy jaǧdailardy, halyqtyŋ köŋılın alaŋdatqan kökeikestı mäselelerdı alǧa tartuynyŋ jäne ony körkem sözben kömkerıp, qoǧamdyq mändılıgımen salmaqtandyryp otyruynyŋ syry da talǧam deŋgeiınıŋ biıktıgıne bailanysty. Demek, aitys – talǧampaz taŋdaulylar ǧana bettei alatyn, ekınıŋ bırıne jalyna ūstata bermeitın tarpaŋ mınezdı öner.

Aitys önerınde joǧaryda aitylǧan jaittarmen arqaulasa tanylatyn tereŋ tamyrly sipattardyŋ bırı – aitysta halyq armanynyŋ, el közdegen maqsattyŋ jarqyrai körınuı. Aitysker aqyndardyŋ azamattyq bolmysyn, aqyndyq qarym-qabıletın, tanym-talǧamyn erkın tanytuǧa mümkındık beretın aqyndar aitysy, sondai-aq, jastardyŋ jan sezımın, mahabbat jaiy men arman-nietterın arqau etetın qyz ben jıgıt aitysy siiaqty keŋ tynys­ty aitys türlerınen bastap, üstırt qaraǧanda oiyn-külkıge qūrylǧandai körınetın jūmbaq, bädık siiaqty aitystarǧa deiın zerdelei üŋılsek, solardyŋ qai-qaisynan da qalyŋ eldıŋ köŋılın mazalaǧan jaǧdailardy jäne sol jaǧdailardan arna tartyp jatqan köşelı oilardy tanimyz. Köbıne-köp oraida oiyn-sauyq elementı basym siiaqty körınetın bädık aitysynyŋ özınen tūrmys-tırşılıgı tört tülıkpen bailanys­ty halyqtyŋ arman-tılegın tanu qiyn emes. Öitkenı, mal amandyǧy – el amandyǧynyŋ kepılı.

Al, asa auqymdy mäselelerdı taqyryp etken aqyndar aitysynda el armany, ūlt mūraty ärdaiym şoqtyqtana alǧa tartylady. Negızgı oi El bırlıgı, ūlt tūtastyǧy, ösıp-örkendeu, kemeldenu ideialarynan när alyp jatady. Demek, aitys önerı – Mäŋgılık el ideiasynyŋ mäŋgılık nasihatşysy.

Halqymyzdyŋ asyl mūrattardy arqau etken aitys önerınıŋ qadır-qasietın, daralyq sipattaryn, ömırşeŋdık syrlaryn tanyp-bıluge, tereŋdei zerdeleuge ūmtylǧan ızdenıster de bırer jyldyŋ jemısı emes. Aitystyŋ alǧaşqy ülgılerınıŋ ejelgı jazba mūralardan ūşyrasyp jatuy, Qaşqari jinaǧynan oryn aluy, sondai-aq, erte däuırlerdıŋ özınde-aq aitys ülgısındegı tuyndylardyŋ jazyluy tekten-tek bolmasa kerek. Ūly ǧalym Şoqan Uälihanovtyŋ aitysty ǧylymi nazarǧa aluy, odan berıde Ahmet Baitūrsynov, Halel Dosmūhamedov siiaqty alaş qairatkerlerınıŋ, qazaq körkem sözınıŋ jahandyq keŋıstıkke köş tüzeuıne jol aşqan Säken Seifullin, Mūhtar Äuezov, Säbit Mūqanov, Ǧabit Müsırepov, Mälık Ǧabdullin syndy ädebiet alyptarynyŋ aitys tarihy men körkemdık tabiǧatyna zertteu tūrǧysynan tereŋdei üŋıluı, Serık Qirabaev, Tūrsynbek Käkışev, Rahmanqūl Berdıbaev, t.b. tanymal ǧalymdardyŋ, keiıngı buyn ökılderınıŋ qazaq halqynyŋ töl önerı turasynda auqymdy zertteuler jürgızıp, arnaiy ǧylymi eŋbekter men problemalyq maqalalar jariialap otyruy – aitys tabiǧatynyŋ är kezeŋde de ädebiet zertteuşılerınıŋ qyzyǧuşylyǧyn tuǧyzyp otyrǧanyn aiǧaqtaidy. Qazırgı taŋda da aitystyŋ tarihyna, bügıngı jai-küiıne bailanysty zertteuler men oi bölısken ülkendı-kışılı maqalalar ūdaiy jariialanyp keledı. Osy jaǧdailardyŋ bärı de bızdıŋ halyq üşın aitys önerınıŋ qadır-qasietınıŋ qanşalyqty joǧary ekenın, sondai-aq, aldaǧy uaqytta sol maŋyzynan aiyryla qoimaitynyn, kerısınşe, künnen-künge mänı artyp, tūǧyry biıktei bererın aiqyn tanytady. Olai bolatyn sebebı, aitys – Mäŋgılık eldıŋ Mäŋgılık önerı.

Amanjol ÄLTAI,

filologiia ǧylymynyŋ doktory, professor, Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı

Taǧyda

admin

«Astana aqşamy» gazetı

Ūqsas jaŋalyqtar

Pıkır üsteu

Back to top button