Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı, QR Prezidentı syilyǧynyŋ laureaty, halyqaralyq «Alaş» ädebi syilyǧynyŋ laureaty, jazuşy-jurnalist Qaisar ÄLIM mereilı 75 jasqa tolyp otyr. Qalamger «Mırjaqyptyŋ oraluy», «Mūŋdy sapar», «Mahabbat jyrşysy», «Syzdamaşy, jüregım!», «Mäŋgılık şer», «Käusar», «Bezıngen läilek», «Alaşşyl jürek», «Seiılmeitın mūŋ», «Mekke, Mädinam menıŋ!», «Qazaǧyn oiatqan», t. b. kıtaptarymen jäne segız tomdyq şyǧarmalar jinaǧymen oqyrmandarǧa jaqsy tanys.
Jurnalist-jazuşy Qaisar Älım – qazaq jurnalistikasynyŋ beldı ökılı, joǧary ülgıdegı käsıbi mamany. Jetpıs bestıŋ biıgıne şyǧyp otyrǧan qarymdy qalamgerdıŋ ömır joly tua bıtken daryn men taŋdap alǧan mamandyqtyŋ sättı üilesuınıŋ jarqyn ülgısı dese bolady.
Ol Alaş kösemderı Ahmet pen Mırjaqyp ömırge kelgen qasiettı Torǧai topyraǧynda dünie esıgın aşty. Mırjaqyptyŋ jaqyn naǧaşy bolyp keluınıŋ özı oǧan erekşe äser etken siiaqty. Keŋestık kezeŋde qanşa tyiym salynǧanmen, ülkenderdıŋ äŋgımesınen Jaqaŋnyŋ talantyna tabynyp östı. Bolaşaqta jurnalist bolu talabynyŋ bır ūşy osy negızde jatqandai. Osylai oquşy kezınen tılşılık käsıpke äuestendı. Eskı gazetterdı jinap, qaita-qaita maşyqtanyp oqyǧany älı esınde. Özı de osyndai maqalalar jazyp jariialasam degen qiial qūşaǧynda jürdı. Ol oiy da oryndaldy. Audandyq, oblystyq gazetterde tyrnaqaldy şaǧyn maqalalary jiı-jiı jaryq kördı. Jas tılşı osylai düiım jūrtqa tanyldy. Ol osylai jalyndaǧan jas şaǧynan ainalasynda bolyp jatqan özgerısterdı baiqap, alaŋdai aldy. Ony tuǧan auyly, ösken ortasy, tabiǧat taǧdyry, qoǧamdyq jäne saiasi-äleumettık ömır qatty tolǧantty.
Qostanai oblystyq «Kommunizm taŋy» (qazırgı «Qostanai taŋy») gazetı türlı taqyryptarǧa maqala jazyp ysylǧan jiyrma ekı jastaǧy jıgıtke ülken senım artyp, redaksiiaǧa qyzmetke qabyldaidy. Osydan jarty ǧasyrdai būrynǧy būl eleulı oqiǧa onyŋ ömırınde ūmytylmastai ız qaldyrdy. Tarihi şejırelı öŋırdıŋ baiyrǧy basylymynyŋ saqa jurnalisterı redaksiia esıgın qymsyna attaǧan jas talantty eş jatyrqaǧan joq.
Osylaişa ol alǧaşqy ömırlık jäne şyǧarmaşylyq şynyǧu jolynan öttı. Qazaqy tärbiede ösken qalamy jüirık daryndy jastyŋ şyǧarmaşylyq ortaǧa kıruınıŋ özı ülken abyroi edı. Baqytjan Jangisin, Syrlybai Bürkıtbaev, Sapabek Äsıpov syndy basylym basşylary men basqa ärıptes aǧalary qamqorlyq qūşaǧyna alyp, jas tılşıden naǧyz käsıbi jurnalist qalyptastyrdy. Olar ony baulydy, jıgerıne jıger qosty, qalamyna qanat bıtırdı.
İä, olar, jurnalister airyqşa adamdar bolatyn. Qazırgıden de bölek. Tılşılık tırlıkke degen özgeşe közqaras, özgeşe jūmys stilı. Jas jurnalist Qaisar ıstegen kezdegı gazet te müldem özgeşe edı. Aǧa buyn jurnalister de, ol da gazetpen bırge jäne gazet ışınde ömır sürdı. Qaisar üşın de gazet jeke ömırınıŋ mänı, maqsaty men quanyşy boldy. Gazet olar üşın ekınşı üiı bolatyn. Olar mūnda taŋ bozynda kelıp, qaraŋǧy qoiulana qaitatyn. Būl jas talap üşın önegelı ömır mektebı boldy.
Ädebi qyzmetker retınde bastap, bükıl oblysty aralady, şalǧaidaǧy şopandar auylynyŋ, öndırıs oşaqtarynyŋ tynys-tırşılıgımen tereŋ tanystyrǧan qūlaş-qūlaş maqalalar men surettemeler, ocherkter jazdy. Ūşqyr oily jurnalistık qabıletı men keŋ qūlaşty qalam qarymynyŋ arqasynda arnauly tılşı, jauapty bölımnıŋ meŋgeruşılıgıne deiın östı.
Oblys oqyrmandaryna onyŋ oi ūşqyrlyǧy, ışkı tüisıkterın jetkıze bılu mänerı ūnaityn, erekşe baiqaǧyştyǧy da süisıntetın. Auylda tuyp ösken, önerkäsıpten eş habary joq Qaisar osy salaǧa bailanysty bölımdı basqara jürıp, öndırıs taqyrybyn jetık meŋgerdı. Sol sebeptı de tau-ken, jeŋıl önerkäsıp salasy bolsyn, basqa da ırı öndırıs oryndaryna bailanysty däiektı syn aita aldy. Ol osylai adamdy jalyqtyryp jıbererlık öndırıstık taqyrypty oinatyp jazdy, oilandyryp jazdy.
Jerlesterı onyŋ är şyǧarmaşylyq jetıstıgıne quandy. Abyroi men qūrmet oǧan sol kezde keldı. Esımı oblystyq qūrmet kıtabyna jazylyp, jurnalister arasyndaǧy oblystyq baiqaudyŋ laureaty atandy. Jaŋa marapat, jaŋa syilyq alǧan saiyn qalam quaty qataia tüstı. Būl erekşelık onyŋ jeke tūlǧasynyŋ tūtastyǧyn, talant qasietın aişyqtady.
1990 jyly tamyzda elımızdıŋ bas basylymy – «Egemen Qazaqstan» gazetınıŋ Torǧai oblysyndaǧy menşıktı tılşısı bolyp taǧaiyndalyp, qajyrly qalamgerdıŋ ekınşı ülken belestı ömırı bastaldy. Aǧa gazet üşın mūndai talantty da täjıribelı tılşı aitarlyqtai olja boldy. Bır jyl salyp Alaş arystary armandaǧan täuelsızdık künı tuyp, egemen eldıŋ qaryşty qadamdary men jaŋa jetıstıkterın paş etken, tarih tereŋınen syr bükken «aqtaŋdaqtar» betın aşyp, tūlǧalar taǧdyryn jürektı şymyrlatyp öndıre jazǧan tuyndylary bas gazet betınde jiı jariialanyp, oqyrmandar yqylasyna bölendı. 1992 jyly küzde arnaiy ekspedisiia qūramynda Alaş ardaqtysy Mırjaqyp Dulatovtyŋ mürdesın 57 jyldan soŋ Kareliiadan äkelıp, tuǧan jerı – Torǧaiǧa qaita jerleu şarasynyŋ basy-qasynda bolǧan sapar turaly kün saiyn reportaj jariialaǧanyn eş ūmytpas. Osy tarihi oqiǧa turaly jazǧan «Mūŋdy sapar» kıtaby üşın de Qazaqstan Jurnalister odaǧynyŋ M.Dulatov atyndaǧy syilyǧyn alǧan bolatyn.
«Egemen Qazaqstan» gazetınde şirek ǧasyrǧa juyq jurnalistık qyzmet atqarǧan eken. Täuelsızdık tamyrşysyndai talǧammen jazyp tamsandyrǧan talai tūşymdy tuyndylary osy basylym betınde jaryq kördı. Özı erekşe atap jazǧandai, täuelsızdık tılşısı atanyp, osy biık mandatty ülken jauapkerşılıkpen joǧary ūstai bıldı.
Jurnalist, jazuşy, körkemsözşı, ölketanuşy. Özınıŋ jarty ǧasyrǧa juyq qalamgerlık ömırınde respublikalyq baspalardan şyqqan 27 kıtaptyŋ avtory retınde tanylypty. Al 2007 jyly 8 tomdyq şyǧarmalar jinaǧynyŋ jaryq köruı jurnalist-jazuşynyŋ ülken qalamgerlık qarymyn baiqatsa kerek. Odan basqa otyzǧa juyq jinaqtarǧa engen publisistikalyq maqalalary men ocherkterınde eŋbek adamdarynyŋ şynaiy beinesı men azamattyq tūlǧasyn somdady.
Qaisar dese qaisar. Jazbaǧan taqyryby, qalam tartpaǧan salasy joq şyǧar. Ken közderın ızdep, dala kezıp şarq ūrǧan geologtar, bıtık astyq ösıru jolynda janqiiarlyq eŋbek ülgısın körsetken diqandar, äue kögınde samǧaǧan ūşqyştar, qūryş qoldy qūrylysşylar, basqa da türlı mamandyq ielerı jıgerlı jurnalistıŋ qalam qūdıretınıŋ arqasynda eŋbekte ǧana emes, elge tanylu jaǧynan da joldary bolyp, igı ısterı bükıl jūrtqa mälım etıldı. Ol taǧdyrly taqyryptardy da batyl jazdy. Ǧasyr apatyna sanalǧan Chernobyl qasıretı turaly «Mäŋgılık şer» hikaiaty tereŋnen tolǧaǧan zūlmat şejıresı ıspettı.
Jüzge juyq portrettık maqalalaryn aitsaŋyzşy! Alaş kösemderı Ahmet pen Mırjaqyp, ūly ǧalym Qanyş Sätbaev, jyr jampozy Nūrhan Ahmetbekov, temır tūlpardy tızgındegen qazaqtyŋ qaisar traktorşy qyzy Kämşat Dönenbaeva, ūlttyq poeziianyŋ jaryq jūldyzdary Syrbai Mäulenov pen Ǧafu Qaiyrbekov jäne t. b. köptegen tarihi tūlǧalar turaly tolǧanysqa toly tartymdy tuyndylary oqyrman köŋılın tapty.
El ömırındegı erekşe oqiǧalar men ūlt tarihyna tūŋǧyş türen salǧan tūlǧalardy bırınşı bolyp jazu baqyty būiyrǧan da osy bızdıŋ keiıpker. Elın aŋsap kelgen şeteldık aǧaiyndardy Arqalyq äuejaiynda alǧaşqylar qatarynda kütıp alyp, bırınşı bolyp maqala jazuy, qazaqtyŋ tūŋǧyş ǧaryşkerı Toqtar Äubäkırovtı kök zeŋgırden alǧaş qarsy alǧandardyŋ bırı retınde taǧy da bırınşı bolyp «Toqtarlar Torǧai jerınde» dep quanyşty maqalasyn «Egemende» jariialauy – jurnalistıŋ eŋ bır baqytty sätterı.
Qaisar jurnalist ünemı aldyŋǧy şepte jüredı, ünemı bastamaşylyǧymen közge tüsedı. 1990 jyly Torǧaida «Egemennıŋ» tılşısı bolyp jürgende alǧaşqy maqalasyn «Torǧai teatry qaitadan aşyla ma?» dep jabylyp qalǧan teatrdy qaita aşqyzu mäselesın bastama etıp köterıp, maqsatyna jetedı, Torǧaidyŋ şynaiy patriotynyŋ maqalasy türtkı bolyp, teatr qaita tüleidı. Tıptı bastamaşyl jurnalistıŋ oi tastauymen teatr jeke ǧimaratqa ie bolypty. Al 1992 jyly 1916 jylǧy ūlt-azattyq köterılıs basşylarynyŋ bırı Keikı batyrdyŋ Sankt-Peterburgte saqtalǧan bas süiegın elge qaitaru turaly «Keşır, Keikı baba!» atty maqala jazyp, bırınşı bolyp bastama kötergen edı. Uaqyt töreşı. Jurnalist armany arada jiyrma jyldai uaqyt ötkende äiteuır oryndaldy. HVII-HVIII ǧasyrlarda Bögenbai, Qabanbailarmen bırge syrtqy jauǧa qarsy soǧysta öşpes erlık körsetken, Türkıstanda jerlengen ataqty batyr Madiiar Jauǧaştyūlynyŋ esımın Qoja Ahmet Iаsaui kesenesındegı tızımge engızu qareketın oiǧa alǧan da osy Qaisar. Ol bastamasy da ıske asty.
Qaisar jurnalistıŋ jazuşylyǧy – öz aldyna bölek bır äŋgıme. Būl jerde Qazaqstannyŋ Halyq jazuşysy Äzılhan Nūrşaiyqovpen aradaǧy tyǧyz şyǧarmaşylyq bailanysy jeke dara tūrady. 1975 jyly «Serpın» degen ocherkın oblystyq gazet basşylary būl janrǧa jatqyzbaǧandyǧyna kelıspei, osy tuyndysynyŋ janryn anyqtaudy sūrap, jurnalistikanyŋ qyr-syryn jete bıletın Äzaǧaŋa hat jazady jäne osyǧan qosa «Jürek jyluy» atty ocherkın jıberıp, saraptap berudı ötınedı. Jauap hatynda jurnalist-jazuşy jas talanttyŋ ekı tuyndysyn da ocherk janryna jatqyzyp, ızgı tılegın bıldıredı, tıptı «Jürek jyluy» ocherkın «Qazaqstan mūǧalımı» gazetıne ūsynady. Hatynyŋ soŋynda «Sızdıŋ jai jurnalist emes, jurnalist-jazuşy boluyŋyzǧa şyn jürekten tılektespın» dep aq batasyn beredı. Söitıp, Qaisar jurnalistıŋ Qaisar jazuşyǧa ainaluynyŋ negızı osy tūsta qalansa kerek. Onyŋ üstıne Qaisardyŋ alǧaş maqala jazǧan bala kezınen bastalǧan şyǧarmaşylyq ömırı tura Äzaǧaŋnyŋ qalamgerlık daŋǧyl jolynyŋ köşırmesı ıspettı. Aǧa jazuşy ömır boiy kündelık jazsa, jurnalist Qaisar Älım de jas şaǧynan osyndai äuestıkpen ainalysypty.
Osynyŋ bärı – onyŋ maidanger jazuşy ömırın bılmei-aq öz betımen ainalysqan tırlıgı. Mūndai da ūqsastyq bolady eken. 1997 jyly Torǧai oblysy taraǧannan keiın taǧdyr aidap jaŋa astana törınen bır-aq şyǧady. Mädeniet ministrlıgınde täp-täuır qyzmet atqarǧanmen, köŋılı özınıŋ süiıktı käsıbı – tılşılıkke auady da tūrady. Söitıp, 2000 jyly «Egemen Qazaqstan» gazetıne qaita qabyldanyp, tılşılık qyzmetke tūraqty auysady. Osylaişa Äzaǧaŋnyŋ jurnalistık jolyn qaitalaidy. Kezınde ol kısı de Pavlodar oblystyq gazetınıŋ redaktory lauazymdy qyzmetın oidaǧydai atqarǧanmen qalamgerlıgı jeŋıp, «Sosialistık Qazaqstan» (qazırgı «Egemen Qazaqstan») gazetınıŋ sol Ertıs öŋırındegı menşıktı tılşılıgın qalap alǧan ǧoi. Mıne, jurnalist-jazuşynyŋ sol qadamyn Qaisar ınısı erlıkke balap, özı de ruhani ūstazynyŋ jolyn qaitalady, şyǧarmaşylyq jaŋa biıkterdı baǧyndyrdy.
Jazuşy Qaisar Älımnıŋ «Mahabbat jyrşysy» atty epistoliarlyq hikaiaty qos qalamgerdıŋ otyz jyldan astam özara jazysqan hattary syr şertken ömır men qoǧam şyndyǧy körkem kömkerılgen tereŋ oily da maǧynaly tuyndy dese bolady. Şyǧarmada Äzaǧaŋnyŋ mahabbatpen ūştasqan asyl beinesı aiqyn körsetılıp, önegelı ömırı şyǧarmaşylyq laboratoriiasymen tyǧyz sabaqtastyryla körsetılgen. Būl joly Qaisar jazuşy aǧasyn jaŋa qyrynan qaitalapty. HH ǧasyrdyŋ ortasynda Äzaǧaŋ özı erekşe qūrmet tūtqan ūstazy, körnektı jazuşy Mūqan İmanjanovpen özara bırneşe jyl boiy üzbei hat jazysyp, eldık, erlık, adamgerşılık, şyǧarmaşylyq mūrattaryn söz etse, arada jarty ǧasyrdai uaqyt ötkende Qaisarǧa özı pır tūtqan ūstazy Äzaǧaŋmen ūzaq jyldar tūraqty türde hat jazysyp tūru baqyty būiyrǧan eken.
Ūstaz ben şäkırt hattasulary oqyrman köŋılınen şyqty. «Mahabbat jyrşysy» turaly Äzaǧaŋ: «Qarapaiym adam, qarapaiym azamat, qarapaiym jurnalist-jazuşy men turaly mūndai kıtap jazǧanyna ıştei quanamyn» dep jyly ıltipat bıldırıptı. Qaisardyŋ özı de: «Mahabbat jyrşysy» qomaqty kıtabym menı de osy jazuşy aǧamnyŋ aq jolyna salyp, elıme syily ete tüskendei» dep aǧynan jarylady.
Äzaǧaŋ ūstazynyŋ kündelık jazu önegesı özıne ūqsaǧan şäkırtınıŋ qyryq jyldan astam jürgızgen kündelık baianynan aiqyn baiqalyp, Qaisekeŋnıŋ jastyq şaq pen kemel şaq aralyǧyndaǧy ūzyn-sonar bel-belestı ömırı, qym-quyt tılşılık tırlıgı, zaman şyndyǧy «Öz örmegım» atty bırneşe tomnan tūratyn kündelık-hikaiattaryn qūrady.
Qalamgerdı ziialy qauym jan-jaqty bılımdı, qajyrly şyǧarmaşylyq ızdenısterdıŋ adamy retınde jaqsy bıledı. Är jariialanymy tereŋdıgı men taqyrypty meŋgergen joǧary mazmūndylyǧy jaǧynan baurap alady. Būl – jas jurnalisterge ǧibratty ülgı-önege.
Ülken ızdenıster men jaŋa ürdıstı bastamalar jolyndaǧy qalamgerdıŋ şyǧarmaşylyq alar asulary älı alda dep oilaimyz. Anasy jaryqtyq soŋǧy demı bıterde: «Qalamsabyŋdy tastama!» dep önegelı ösiet aitqan eken. Laiym solai bolsyn! Qalamyŋyz qolyŋyzda, ärdaiym bırınşı bolyŋyz, qaisar qalamger Qaisar aǧa!
Serıkqazy QORABAI,
Qazaqstan Jazuşylar odaǧynyŋ müşesı
