Memlekettik emes mekemeler mäselesine män berilse

Qazaqstan Respublikasynyŋ Prezidenti – Ūlt köşbasşysy<
Nūrsūltan Äbişūly  Nazarbaevtyŋ Qazaqstan halqyna kezekti Joldauy 2012 jyldyŋ 27 qaŋtarynda jariialanǧany belgili. Sodan beri būqaralyq aqparat qūraldarynda Joldau mazmūnynda köterilgen mäselelerdi el arasynda talqylau, özara pikirlesu prosesi üzdiksiz jürip jatyr.  Būl – zaŋdy qūbylys. Öitkeni, Elbasynyŋ kez kelgen Joldauy – elimizdiŋ işki jäne syrtqy jaǧdaiy men damudyŋ äleumettik-ekonomikalyq baǧyt-baǧdaryn anyqtaidy.
1997 jyldan bastap eseptegende, biylǧy Joldaudyŋ rettik sany – 16. Ol – 10 bölimnen tūrady: qazaqstan­dyq­tardyŋ jūmysqa tartyluy, qoljetimdi baspana, öŋirlerdi damytu, tūrǧyndarǧa memlekettik qyzmet körsetudiŋ sapasyn arttyru, bügingi zamanǧy memleketti bas­qaru talaby, sot jäne qūqyq qorǧau jüie­lerin jaŋǧyrtu, Qazaqstanda adami kapitaldyŋ sapaly ösui, zeinetaqy jüie­sin jetildiru, industrialdyq-innova­siialyq jobalar, auyl şaruaşylyǧyn damytu. Biz, sonyŋ ekinşi baǧyty  – qol­jetimdi baspana mäselesi jöninde oi bölisudi jön kördik.
1997 jyldyŋ 10 jeltoqsan aiynan bastap el astanasyna ainalǧan Astana qalasynyŋ jer aumaǧy – 71 myŋ ga, soǧan säikes halqynyŋ sany da ösip keledi. 2012 jyldyŋ 1 qaŋtaryndaǧy mälimet boiynşa, qalada 743 014 adam resmi tirkelgen. Ärine, būl körsetkiş aldyŋǧy jyldarmen salystyrǧanda joǧary.
Astana tūrǧyndary sanynyŋ ösu dinamikasy mynadai:
1989 jyly – 281,3 myŋ adam.(sanaq)
1999 jyly – 326,9 myŋ adam.(sanaq)
2000 jyly – 381,0 myŋ adam.
2001 jyly – 446,2 myŋ adam.
2005 jyly – 529,3 myŋ adam.
2007 jyly – 574,4 myŋ adam.
2009 jyly – 613,6 myŋ adam. (sanaq)
2010 jyly – 697,1 myŋ adam.
2011 jyly – 730,8 myŋ adam.
2012 jyly – 743,0 myŋ adam. Al, 2009 jylǧy mälimet boiynşa, Astana qala­sy­nyŋ köş-qon aiyrmasy 31 908 adamǧa jet­ken, būl da joǧary körsetkiş. Maqa­laǧa osy köşi-qon aiyrmasyn qūraityn adamdardyŋ baspanamen qamtamasyz etilu mäselesi arqau bolyp otyr.
Astana qalasynyŋ äkimi İmanǧali Tas­maǧambetovtiŋ aituynşa, «Astanaǧa jy­lyna 40 myŋ adam köşip keledi eken. Bügin­de äleumettik jaǧynan älsiz toptar sanaty boiynşa memlekettik qordyŋ tūrǧyn üi kezeginde 21 myŋnan astam adam tirkelgen. Jalpy, 3 jylda 4 mln şar­şy metrden astam tūrǧyn üi tapsy­rylǧan. Būl 40 myŋnan astam päterdi qamtidy».
Elbasy «jaŋa tūrǧyn üi qūrylys baǧdarlamasyn iske asyruǧa kirisip kettik.
Elimizde jyl saiyn 6 mln şarşy metr tūrǧyn üi paidalanuǧa beriledi. Alaida biz jarty millionnan astam jas otbasyn jeke baspanamen qamtamasyz etuge tiis­piz. Būl üşin jalǧa beriletin tūrǧyn üi alaŋyn 1 mln şarşy metrge jetkizu qa­jet.
Ūzaq merzimdi jalǧa berude satyp alynatyn jäne satuǧa jatpaityn eki türli joldy qarastyru qajet.
Oǧan qosa jalǧa alǧany üşin jasa­latyn tölem äl-auqaty ortaşa otbasy mümkindigine sai boluy tiis. Mūnymen birge otandyq qūrylys salasy üşin jaŋa müm­kindikter tuady. Sonyŋ bärin jaŋa «Qol­jetimdi baspana – 2020» baǧdarlama­syn­da anyq körsetu kerek.
Memleket būl baǧdarlamany tiisti qarajatpen qamtamasyz etedi. Atalǧan qūjatty ükimetke osy jyldyŋ 1 şil­de­sinen keşiktirmei jasap, qabyl­daudy tapsyramyn» degen bolatyn
Köp keşikpei elimizde osy atalǧan mindetterdi şeşudiŋ ärtürli joldary qarastyryla bastady.  Soǧan orai QR Premer-ministri Kärim Mäsimov tiisti ministrlikter men mekemelerdiŋ bas­şy­la­ryna naqty tapsyrmalar berip, al­ǧaşqy qadamdarǧa jol aşty. Sol siiaq­ty, QR Parlamenti Senaty men Mäjilisiniŋ deputattary, iaǧni halyq qalaulylary özderi sailanǧan eldi-mekenderge baryp, jergilikti tūrǧyndarmen etene baila­nys­ta jür. Resmi jäne resmi emes osyndai kezdesuler QR Bilim jäne ǧylym mi­nistr­ligi Ǧylym komiteti janyndaǧy Mem­leket tarihy institutynda ūiym­dastyrylyp tūrady. Aitalyq, astanalyq ǧylymi ortada bolǧan Aldan Smaiyl, Abai Tasbolatov, Mūrat Bahtiiarūly, Ja­bal Erǧaliev siiaqty halyq qalauly­larymen jüzdesu barysynda, büginde elge qyzmet etudiŋ qūr «daqpyrt» sözge emes, naqty iske  qūrylatyny aŋǧaryldy. Ärtürli deŋgeidegi kürdeli mäselelerdi şeşude halyqtyŋ oiynan şyǧatyn is-äreketter jasau, zaŋ şeŋberinde edäuir mindetter atqaru kerektigine basa nazar audaryldy.
Osy rette biylǧy Joldauǧa baila­nys­ty, joǧary lauazymdy memlekettik qyzmetkerlerdiŋ arnaiy nasihat toby­nan körinuin qūptauǧa äbden bolady. Öit­keni, Elbasy jüktegen tapsyrmalardy oryndau, halyq igiligine jaramdy Zaŋ jobalaryn qabyldau, eŋ aldymen joǧa­rydaǧylardyŋ qoǧamnyŋ tüiindi mäse­lelerin jürekpen sezinuinen bastalmaq.
Büginde Astana qalasyna ärtürli sebep­termen qyzmetke kelgen jäne kelip jatqan adamdardyŋ köpşiligi, ökinişke qarai, üisiz. Elordadaǧy osy künniŋ bas­ty problemasy – ärtürli sanattaǧy adam­dardy baspanamen qamtamasyz etu. Biz­diŋ äŋgimemizge, ömir boiy «inemen qūdyq qazǧandai» küi keşetin, bilim men ǧylym salasyndaǧy mamandardyŋ äleumettik qorǧaluy mäselesi türtki bolyp otyr. Qyzylorda oblysynan sailanǧan sena­tor Mūrat Bahtiiarūlynyŋ sözimen ait­qanda, «bizde …gumanitarlyq ǧylym sa­lasy mamandarynyŋ äleumettik qor­ǧaluy nazardan tys qalǧan. Al, basqa mem­leketterde, aitalyq, Resei Fede­rasiiasynda kitaphana qyzmetkerleriniŋ äleumettik-tūrmystyq jaǧdaiyna deiin qarastyrylǧan».
Būl mäsele QR Parlamenti Mäjilisiniŋ deputaty Dariǧa Nazarbaevanyŋ da na­zaryna ilikti. Ol kezekti mäjilis oty­rysynda «2009-2011 jyldarǧa arnal­ǧan üş jyldyq irgeli zertteuler baǧdar­lamasyn oryndau aiaqtalǧanyna jäne qarjylandyrudyŋ joqtyǧyna baila­nys­ty birqatar ǧylymi-zertteu institu­tynyŋ basşylary aldyn ala habarlau arqyly qyzmetkerlerimen eŋbek kelisim­şarttaryn būzu turaly būiryq şyǧaruǧa nemese olardy tölenbeitin demalysqa jiberuge mäjbür bolǧanyn, osylaişa, 2012 jyldyŋ qaŋtarynan bastap onda­ǧan ǦZİ-dyŋ ǧylymi qyzmetkerleriniŋ 80%-ǧa juyǧy jūmyssyzdar qataryn tolyqtyryp otyrǧanyn» tilge tiek etti. Osy mäseleniŋ biik minberden köterilui beker emes, basqaşa aitqanda, qazirgi ǦZİ jäne onyŋ qyzmetkerlerine qatysty şeşimin tappaǧan problemalar jetkilikti degen söz.
Qalai desek te, qoǧamdyq jäne memle­kettik sanany qalyptastyruda gumani­tarlyq saladaǧy mamandardyŋ alatyn orny erekşe, biraq olarǧa jetkilikti köŋil bölinbeitini de jasyryn emes. Üzdiksiz şyǧarmaşylyq izdenistiŋ nätijesinde tyŋ tuyndylardy ömirge äkeletin ǧa­lym­dar sanauly. Sondyqtan, ärdaiym ty­nymsyz oida jüretin ǧylymi qyz­met­ker­lerge qolaily jaǧdai jasap, äsirese guma­nitarlyq saladaǧy mamandardyŋ äleumettik qorǧaluyn qamtamasyz etu maq­satynda arnaiy Zaŋ jobasyn qa­byldau –  bügingi künniŋ talabynan tuyn­daidy.
Joǧarydai aitylǧandai, Astana qala­syna bireu qyzmet babymen, ekinşisi ot­basy jaǧdaiymen, üşinşisi özin-özi şyŋ­dauǧa, törtinşisi biznes jasauǧa, besinşisi balalardyŋ bolaşaǧy jäne t.b. sebep­termen qonys audarady. Solardyŋ işin­de orta jasqa taianǧan nemese odan joǧa­ry, şirek ǧasyrǧa juyq nemese odan jo­ǧary eŋbek ötili bar bilikti mamandar bar. Olar, köşi-qon qozǧalysynda, eŋ al­dymen baspana problemasyna ūrynatyny aiqyn.
Elbasynyŋ sözimen aitqanda, täuel­siz­dik jyldarynda «jaŋa tūrǧyn üi baǧ­dar­lamasy iske kiriskenmen», memlekettik qyzmetke jatpaityn memlekettik mekeme qyzmetkerlerine memlekettik qordan bölinetin tūrǧyn üi kezegine tūrudyŋ özi – bügingi küni qiiamet-qaiymǧa ainal­ǧan­dai. Öitkeni, jūmys orny men meken-jaiy­ŋyz boiynşa, aitalyq Astana qalasy, Saryarqa audanyna qarasty Halyqqa qyzmet körsetu ortalyǧy ar­qy­ly «Tūrǧyn üi basqarmasy» Memle­ket­tik mekemesiniŋ bastyǧyna ötiniş bildir­genmen, HQKO operatorlary aldyn ala keri ötiniş jazdyryp, Astanadaǧy bas­pana turaly arman-qiialyŋdy sol jerde su sepkendei basyp tastaidy…
QR Parlamenti Mäjilisiniŋ deputaty Abai Tasbolatovqa joldanǧan saual­nama arqyly, birqatar tiisti mekeme­ler­den jauap hattar alyndy. Ökinişke qarai, onyŋ mazmūny bir saryndas, «jyljy­maityn müliktiŋ joqtyǧyn rastaityn anyqtama qaǧazda kelgen qalaŋyzda siz­diŋ atyŋyzǧa üi tirkelgen, QR «Tūrǧyn üi qatynastary» turaly zaŋy boiynşa 5 jylǧa deiin sol üi sizdiŋ moinyŋyzda tūrady» degenge saiady. Baspanaly bolu­ǧa talpynys jasau barysynda, atalǧan zaŋnyŋ äli de zerdeleitin qyrlary bar-au degen oiǧa keldik.
Joǧaryda atalǧan HQKO ötinişti ar­naiy qaraǧan komissiianyŋ şeşimi boiyn­şa QR «Tūrǧyn üi qatynastary turaly» zaŋynyŋ 72-babyna säikes eger azamat­tyŋ soŋǧy bes jyldyŋ işinde öz tūrǧyn üi jaǧdailaryn qasaqana naşarlatuy sal­darynan mynadai joldarmen mūq­taj­ǧa ainalǧany belgili bolǧandyqtan, kezekke qoiudan bas tartylady.
Joǧaryda baiandalǧandar qūjattar negizinde Sizdi mūqtajdylar esebine qoiu­ǧa mümkindik joq (Tūrǧyn üi basqarmasy bastyǧynyŋ orynbasary K.Oşaǧanov)» delingen.
QR-nyŋ  kez kelgen azamaty būl zaŋ boiynşa körsetilgen «öz tūrǧyn üi jaǧ­daiyn naşarlatu üşin «ädeii, qasaqana istelgen äreket» degenge kelise qoimas. Eger būrynǧy tūrǧan qalada tūrǧyn üige mūqtaj azamatqa memleket qorynan bölin­gen baspana tirkelse, äŋgime bas­qaşa bolmaq. Mūnda olai bolmai tūr. Būl aiǧaqtar – ärtürli sebeptermen meken-jaiyn auystyryp, köşi-qonǧa tap bolǧan jaǧdaida baspana problemasyn şeşu­diŋ oŋaiǧa soqpaitynyn körsetedi.
Biraq, kez kelgen kökiregi oiau, közi aşyq azamat qol qusyryp otyrmai, mümkindigine qarai baspanaly boludyŋ basqa jol­daryn qarastyrady. Soŋǧy uaqytta BAQ-da aitylyp jürgendei, tūraqty ja­la­qysy bar azamatqa eŋ tiimdisi – «TūrǧynüiqūrylysJinaq banki» AQ arqyly satyp alu.
Jaqynda Qūrylys isteri jäne tūrǧyn üi-kommunaldyq şaruaşylyq agent­tiginiŋ töraǧasy Serik Nokin men «Sa­mūryq-Qazyna» aksionerlik qoǧamynyŋ basqarma töraǧasynyŋ orynbasary Quandyq Bişimbaev Ükimet müşeleri aldynda jaŋa baǧdarlamanyŋ negizgi baǧyttary jariialaǧany belgili. Jol­daudaǧy «Qoljetimdi baspana – 2020» baǧdarlamasy 6 baǧyt boiynşa jüzege asyrylatyny, sonyŋ işinde tiimdi baǧyty  – jergilikti atqaruşy organdarynyŋ sal­ǧan üiin «TūrǧynüiqūrylysJinaq banki» AQ arqyly satu ekendigi, būl mehanizmniŋ byltyrdan jūmys isteitini aitylyp, mūn­dai jüiedegi tūrǧyn üige halyqtyŋ sūra­nysy köp ekenin bir jyldyq täjiribe negizinde körsetedi: «Eger 2011 jyldyŋ basynda «TūrǧynüiqūrylysJinaq bankinde» tūrǧyn üi aluǧa niet etken sa­lym­şylardyŋ sany 17 myŋ bolsa, qazirgi uaqytta 86 myŋnan asyp otyr eken». Kelesi baǧyty – kezekte tūrǧandar üşin jalǧa beriletin üi salu. Taǧy bir baǧyty – «TūrǧynüiqūrylysJinaq banki» arqyly jas otbasylar üşin satyp alu qūqymen jalǧa beriletin tūrǧyn üi salu. Sol siiaqty «Samūryq-Qazyna» qory arqyly salynyp jatqan baspanalar ba­ǧy­ty boiynşa halyq baspanany tikelei satyp ala alady nemese jalǧa alu arqyly keiin satyp ala alady».
Tūjyrymdasaq, jalpy baspana prob­lemasy – kün tärtibinen tüspeitin ötkir mäsele. Tuǧan elinde panasyz küi keşken qazaqtyŋ taǧdyry, jas otbasylary jäne t.b. äleumettik mäseleler bilik pen halyq qalaulylaryn tolǧandyrary sözsiz. Biraq, elimizdiŋ qazirgi qalyptasu kezeŋinde äreket etetin zaŋdar men ere­jeler bolsa da, soŋǧy uaqytta būl mäsele kürdelenip barady.
1995 jyly qabyldanǧan QR Konsti­tusiiasy men Elbasy N.Ä.Nazarbaevtyŋ jyl saiynǧy Joldauyna säikes «Qazaq­standa adami kapitaldyŋ sapaly ösui. Būl eŋ aldymen, bilim beru men den­sau­lyq saqtauǧa» baǧyttaluy kerek. Jalpy, Qazaqstandaǧy halyqtyŋ sany köp emes, soŋǧy mälimetter boiynşa älemdegi 7 mlrd halyqtyŋ 16 mln 698 myŋǧa juy­ǧyn  ǧana qūraidy. Onyŋ işinde qazaqtyŋ sany – 10 mln şamasynda. Qalai aitsaq ta, körşi eldermen salystyrǧanda 2724, 9 myŋ şarşy metrge sozylǧan ūlan-ǧaiyr jerimizde halyqtyŋ sany azşy­lyqty körsetedi.
Büginge deiin elimizde gumanitarlyq ǧylym salasyndaǧy ǧylymi qyzmetker­lerdiŋ äleumettik qorǧaluy turaly arnaiy zaŋ jobasy qarastyrylmaǧan; QR «Tūrǧyn üi qatynastary turaly» zaŋy­nyŋ jekelegen tarmaqtaryn qoǧam sūra­nysyna säikes qaita qarau qajettiligi taǧy bar.
Kelesi aitpaǧymyz – qoldanystaǧy erejeler men zaŋdar, ükimettik naqty tapsyrmalar adamzat müddesine, adam kapitalyn saqtauǧa säikes şeşimin tap­sa, «nūr üstine nūr». Basqaşa aitqanda, atalǧan zaŋdardyŋ halyqqa paidaly-paidasyz tūstaryn aşyp körsetu meha­nizmderi qarastyrylsa degen nietimiz bar. Ärine, zaŋnyŋ aty zaŋ – ony būl­jyt­pai oryndauşylardy tüsinuge bola­dy. Biraq, osy tūsta aralyq buyndar qyzmetiniŋ älsizdigi baiqalady. Bizdiŋ oiymyzşa, azamattardy baspanamen qam­tamasyz etu üşin tiisti mekemelerge sözin ötkizip, qyzmetkerin qorǧaityn birden-bir mekeme – onyŋ tūraqty jūmys orny. Ol üşin memlekettik qyzmetke jat­paityn memlekettik mekemelerdiŋ mär­tebesin köteru kerek. Sonda ǧana sol meke­meniŋ tikelei aralasuymen ǧylymi qyzmetkerdiŋ äleumettik qorǧaluyn oŋ şeşuge bolady. Sebebi, ärbir memlekettik mekeme qyzmetkeriniŋ äleumettik-tūr­mys­tyq, sondai-aq käsibi-şyǧarmaşylyq äleueti özi jūmys isteitin memlekettik me­keme basşylyǧyna ǧana belgili.
Jyl saiyn qoljetimdi baspana kök­jiegin köruden ümittiler qatarynyŋ kürt artuy – baspana mäselesin oŋ şeşudiŋ halyqqa tiimdi basqa joldaryn qaras­tyrudy qajet etedi.

Külpaş ILİIаSOVA,
Memleket tarihy institutynyŋ jetekşi ǧylymi qyzmetkeri