«Menıŋ quanyşym da, jetıstıgım de – jädıgerler…»
Qyrym ALTYNBEKOV, restavrator, Qazaqstan Suretşıler odaǧynyŋ müşesı:
– Qyrym aǧa, bızdıŋ elde restavrator maman joqtyŋ qasy. Jastardyŋ osy salaǧa qyzyǧuşylyǧynyŋ tömendıgı nede dep oilaisyz?
Darhan
– Könenı jaŋǧyrtu, qalpyna keltıru degenımız – öte kürdelı jūmys. Al, jerasty qorymdarynan tabylǧan dünienı qalpyna keltıru tıptı qiyn. Restavratordyŋ arheologiia ǧylymynan mol habary boluy kerek, himiiany da jete bılgenı jön. Tıptı, kem degende onşaqty mamandyqtan habaryŋ bolmasa, jūmysyŋ şala bolady. Maǧan köptegen şäkırtter üirenemın dep ızdep kelıp jatady, bıraq köbısı tūraqtamaidy. Öitkenı, qanşama ǧasyr jer qoinauynda būzyluǧa ainalyp, ezılıp, şırıp jatqan zatty alǧaş körgende şoşynyp, jerınıp şyǧa keledı. Sodan keiın odan görı basqa da dizaindyq jūmystarmen ainalysyp, tez aqşa tapqandy jön köredı. Aqşanyŋ soŋyna tüsken adam ǧylymi jūmyspen tübegeilı ainalysa almaidy. Ilude bır osy mamandyqty ölermendıkpen süigen jankeştılerı ǧana qalady. Nege deseŋız, bır zatty qalpyna keltıru üşın bırşama uaqyt kerek.
– «Qyrym araly» zerthanasy turaly aityp berseŋız…
Möldır, medbike
– Baiaǧyda bır jurnalist maqala jazyp, taqyrybyn «Ostrov Kyryma» dep qoiypty. Sodan bastap bızdıŋ zerthana solai atalyp kettı. Onda barlyǧy 14 adam jūmys ısteidı. Zerthanamyzda bırneşe myŋdaǧan jūmystar ısteldı. Qazırgı mūrajaidaǧylardyŋ köbısı – bızdıŋ qolymyzdan ötken dünieler. Oǧan qosa, Resei, Monǧoliia, Qyrǧyzstan, Türkiiadan tapsyrystar keledı. Solardy qabyldap, qalpyna keltıremız. Üirenuge, täjıribe jinaqtauǧa şeteldıkter köp keledı. Būryn bız olarǧa jügınsek, olar qazır bızden üirenu üstınde. Menıŋşe, jūmystyŋ nätijesı degen osy bolsa kerek.
– Jalpy, bır dünienı qalpyna keltıru üşın qanşa uaqyt ketedı?
Aibyn, oqyrman
– Ärtürlı. Keibır dünielerge 2-3 ai uaqyt ketse, keibıreulerı jyldap jatady. Qazır 15 jyldan berı jasalyp jatqan dünieler bar. Analiz jasaimyz, tomografiiadan ötkızemız, söitıp «janyn» kırgızemız. Bylaişa aitqanda, är zatpen jeke jūmys jasalady.
– Qazaqtyŋ san ǧasyrlyq tarihyn «tırıltu» jolynda ter tögıp jürgen sızdı bılmeitın adam kemde-kem. Sūraiyn degenım, Astanada jeke körmeŋızdı qaşan ötkızesız?
Didar, qala tūrǧyny
– Astanada ekı ret körme ötkızgen edım. Eşkım kelgen joq. Bızdıŋ elde qyzyǧuşylyq tömen. Sodan keiın qoidym. Kerısınşe, şetelderde sūranys köp. Olar barlyq qarajatty moinyna alyp, jiı şaqyrtyp tūrady. Amerikadaǧy körmenıŋ ötıp jatqanyna 5-6 jyldyŋ jüzı boldy. Jūmysyŋa sūranys bolsa, kädımgıdei quanyp qalasyŋ.
– Parijdegı ataqty Luvrda täjıribeden ötken tūŋǧyş ärı äzırge jalǧyz qazaq ekenıŋızdı bılemız. Jalpy, şyǧarmaşylyq körmelerıŋız qandai qalalarda öttı?
Nazym, student
– Joǧaryda aityp ötkenımdei, Evropada sūranys öte joǧary deŋgeide. San-Fransisko, Parij, London, Niu-Iork, Budapeşt, t.b qalalarda öttı.
– Bügıngı taŋda kolleksiiaŋyzda qanşa jädıger bar?
Bekbolat, qala tūrǧyny
– Men kolleksioner emespın. Avtorlyq jūmys dese, dūrys bolady. Men mūrajaidaǧy dünielermen jūmys ısteimın. Daiyn bolǧanyn mūrajaiǧa ötkızem, halyq qyzyǧyn körıp, baǧasyn beredı. Odan artyq ne qajet? Būl – menıŋ paryzym. Menıŋ quanyşym da, jetıstıgım de osy jädıgerler. Tabylǧan jädıgerlerdıŋ arqasynda babalarymyzdyŋ qai ǧasyrda ömır sürgenın, qandai ädet-ǧūryp ūstanǧanyn, qandai qoǧamdyq ortada bolǧanyn anyqtauǧa bolady. Osynyŋ arqasynda bız özımızdıŋ halyqtyŋ ejelgı memlekettık dästürınıŋ qandai bolǧanymen maqtana alamyz.
– Jerden qazyp alǧan dünie qalai qalpyna keltırıldı? Sol turaly aityp berıŋızşı…
Aidana, student
– Būl – öte kürdelı şarua. Arheologtar qazba jūmystaryn jasap jatqan kezde bız olardyŋ janynda tūramyz. Olar kömbege jetken kezden bastap bızdıŋ ısımız bastalady. Eŋ aldymen sol jerde aldyn ala konservasiia jūmystary jasalady. Öitkenı, jer astynda jatqan zatty büldırmei, sol qalpynda alyp şyǧu kerek. Äitpese, aua men jylu kırgen soŋ onsyz da ylǧaldyŋ arasynda tūrǧan zat jarty saǧattyŋ ışınde keuıp, kül bolyp ydyrap ketedı. Nätijesınde, tükke jaramai qaluy mümkın. Sondyqtan, uaqytty öltırmei, ony saqtap qalu – bızdıŋ basty mındetımız. Jalpy, ǧylymda onyŋ ärtürlı ädısterı bar. Soŋǧy onşaqty jyldyŋ ışınde dünie jüzındegı ǧalymdardyŋ ozyq täjıribelerın ekşep, jaqsysyn alyp, özımızdıŋ zerthanada jüzege asyryp kelemız. Qazyp alǧan dünienı zerthanaǧa äkelgen soŋ konservasiialyq, restavratorlyq jūmystary jasalyp, «rekonstruksiia», «identifikasiia» dep atalatyn bırneşe satyly jūmystary jürgızıledı. Är jädıger auru adam siiaqty. Olardy tez arada «emdeu» kerek. Būl – fizikalyq küş-jıgerdı qajet etetın auyr ärı las jūmys. Desek te, boiyŋda ülken bır syrdy, ǧasyrlar şejıresın jasyryp jatqan jädıgerlerdı jaŋǧyrtuǧa degen qūştarlyq bolsa, onyŋ barlyǧyn ūmyttyryp jıberedı. Restavratordyŋ qyzmetı – kelgen nauqastyŋ auruyn asqyndyryp almai, tez arada järdem körsetuı tiıs därıgerdıŋ qyzmetı sekıldı.
– Sız elımızde jürgızılgen qazba jūmystarynan bölek, şet elderdegı arheologiialyq aşylular men qalpyna keltıru ısterıne qatysyp, täjıribe jinaǧan mamansyz. Älem elderınıŋ restavrasiia jūmystaryna degen közqarasy, täjıribesı qai deŋgeide?
Bekzat, oqyrman
– Men Moŋǧoliia, Resei, Fransiia sekıldı memleketterde jürgızılgen qazba jūmystaryna tıkelei qatystym. Sondai-aq, köptegen elderdıŋ restavrasiialyq jūmystaryn da zerttedım. Damyǧan elderde köne mūralarǧa erekşe män berıledı. Olar kışkentai düniesınıŋ özın ataǧyn aspandatyp, düiım jūrtqa tanytuǧa beiım tūrady. Al, bızdıŋ jerımızden tabylǧan jädıgerler kez kelgen jahandyq qūndylyqtardan joǧary tūr. Saqtardan qalǧan airyqşa mūra «Altyn adam» eskertkışınıŋ özın-aq alyŋyzşy. Bügınde dünie jüzın taŋǧaldyrǧan eskertkış bolyp sanalady. Alaida, özımız osy jädıgerlerdıŋ baǧasyn bılıp, qadırıne jete almaimyz.
– Qazaq dalasynan tabylǧan jädıgerlerdı zertteu barysynda qandai da bır erekşelıkter bar ma?
Şynarai
– Bızde ejelgı taipalardan qalǧan, solardyŋ ömır jolyn däiekteitın qanşama köne zattar bar. Qarap otyrsaŋyz, qaru-jaraǧy, ışer as, kier kiımınde, ūstaǧan zatynda asa bır özgeşelık joq. Metaldy qorytuy, būiymdar jasau täsılı de ūqsas. Būl sol zamanda bızdıŋ ūlan-ǧaiyr keŋıstıgımızde qarym-qatynastyŋ, bailanystyŋ erekşe qarqyn alyp, damyǧanyn körsetedı. Dästür ūqsastyǧyna kelsek, ertede ölgen adamnyŋ kiımındegı äşekei zattary, köşpelı ömırde jan serıgı bolǧan astyndaǧy aty da er-tūrmanymen qosa jerlenetın bolǧan. Elımızdıŋ qai tükpırınen kezdesken jädıgerdı alyp qarasaŋyz da, bır mädeniet, bır tūrmys-tırşılık keşken halyqtyŋ tūtastai bır ǧūmyr tarihyn baiqau qiyn emes.
Erkejan SÄTIMBEK