Mädeniet

Monşaq tızgen has şeber

Ejelgı qazaq jerınıŋ taŋbaly tasqa tūnyp tūrǧany, adamzat jazuynyŋ negızın qalaǧan tasqa basylǧan taŋbalardyŋ moldyǧy köne örkeniet mūrasynan syr şertedı. Petroglifter – tasqa salynǧan suretter, tas betındegı kıtap. Endı monşaqpen suret salǧandy qaşan körıp edık? Ol inemen qūdyq qazǧannan beter, köz maiyn tamyzǧan mihnatty öner ekenın körmesek te sezemız. Taiauda Ūlttyq akademiialyq kıtaphanada beineleu önerınıŋ qylqalamymen salatyn suretten sipaty bölek bır taŋǧajaiyp körme öttı. Körme iesı – Külända Ǧaliasqarqyzy Esekina.

Ol – Arqalyq pedagogikalyq kolledjınıŋ sändık-qoldanbaly önerınıŋ mūǧalımı bolyp qyzmet ıstegen, şeber. Külända Ǧaliasqarqyzy ūltjandylyǧymen baurady. Osy qasiet qoltaŋbasynan anyq baiqalady. Onyŋ jas kezınde Qostanaida bır qazaq mektebı, Arqalyqta bır qazaqşa fizmat fakultetı bolǧan. Äke şeşeden jastai jetım qalǧan Külända sıŋlılerın qazaqşa oqytu üşın Arqalyqqa ketken. Eseke atasynan daryǧan mınez. Suretşı akademik Manaş Qozybaev tuǧan eldıŋ qyzy, atalas tuys bolyp keledı. Arqalyqta gumanitarlyq kolledj aşqan Aişa Jünısova Küländany «Şeberdıŋ qoly ortaq» dep bırden sabaq beruge şaqyrǧan.

1992 jyly elımız täuelsızdıgın alǧannan soŋ Arqalyqta qazaq klastaryn aşuǧa belsene kırısken özınıŋ tuǧan sıŋlısı Roza Esekina men Külända bolatyn. Sol üşın Roza fizmattan bölek filologiiany bıtırgen. Sol mektepte jürıp, suretşı qazaqtyŋ töl qoldanbaly önerın eŋbek sabaqtaryna engızudı paryz sanaidy. Er balalarǧa ūrşyq jasatsa, qyz balalarǧa jün tütkızıp, iırtıp, toqytudy üiretedı. Qazaqtyŋ ūlttyq taǧamdaryn daiyndaudy, dästürdı üiretedı. Qostanaida segız
japyraq qūraq bolsa, Torǧaida şeşen qūraq degen körpe türı qoldanylady. Qūraq qūraudyŋ qyr-syry, kılem toqu, ūlttyq kiım ülgılerı, basqūr, t.b. ısteudı üirettı.

Būl balalarǧa etnografiialyq tärbie retınde berıldı. Külända Ǧaliasqarqyzynyŋ aituynşa, Aişa Bibı kesenesınde oiudyŋ 200 türı bar. Tūmarşa – üşbūryş atauy bar oiu. İrek – su. Jazu bolmaǧan kezde irekpen sudy beinelegen.  Baltasap, japyraq, qoşqarmüiız simmetriialyq ülgıde, kürdelıleu bolǧan soŋ joǧaryraq klasta oqytty.

Suretşınıŋ monşaqpen kartina saluyna türtkı bolǧan närse – bır toida syilyqqa şetelden äkelgen arzanqol kartina edı. Monşaqty japsyryp, battap jasaǧan eken. Ol «men būdan ädemı şyǧarar edım» dep oilaidy. Şeber monşaqpen körme jasap şyǧaruǧa tabany kürektei bes jyl uaqytyn sarp ettı. Maqsaty – jas ūrpaqqa ülgı bolsyn deu. Öitkenı, eŋbek, suret sabaǧy otansüigıştıkke tärbieleuı kerek. Tür men tüstı, proporsiiany bılu qarşadaiynan balanyŋ sana- sezımın, otansüigıştıgın oiatatyn sabaqtar, ärı etika, estetika közı dep ūǧady. Qazırgı industriialy- innovasiialyq Qazaqstanda jeŋıl önerkäsıbı aqsap tūr, ol üşın mektepte suret, eŋbek s a b a q t a r y n köbırek beru kerek. Külända apaidyŋ asyl mūraty – mektepterde qoldanbaly önerdı kırgızuge mūryndyq bolu! Būl –rasynda bardy ūqsatu, būrynǧy köl-kösır qolönerdı qalpyna keltıru. Ony ǧylymi jaǧynan negızdeu kerek. Sebebı, mūǧalımderdıŋ negızgı paryzy ūlt tärbieleuge atsalysu dep tüisınedı. Būl ideianyŋ jasampazdyǧyn tıleiık! Tehnologiia dese de, keibır auylda ony tolyq kırgıze almaidy. Balalar älı küngı orystan üirengen ülgımen suret salady. Maqsat – odan atymen bezınu emes, özındık töl önerden jerınbeu. Özı sonyŋ ädıstemesın jasady.

H ǧasyrda qazaq jerıne araby kılem kırgen. Suretşı Külända Esekina osy araby kılemdı şaǧyn fragment qylyp toqyp, kartinaǧa salyp qoidy. Būl – özge jūrt qyzyqsa, ülgısın alsyn degennen tuǧan oŋdy ideia. Kılemdı toqyǧanda ol qazaqtyŋ boskeste, alabas degen oiularyn paidalandy. Rasynda būl kılemdı bala kezde, 10-11 jasynda toqyǧan, sol sūlba ūmytylmai, este qalyp qoiǧan, sony jaŋǧyrtty. Olja demei körıŋız!

Qazaqtyŋ qoldanbaly önerı – tūnyp tūrǧan ata tarihymyz. Torǧaida qyz ūzatar toida qorjyn, Qostanaida dorba jüredı. Osy ūlttyq salt-dästürge sai dorbanyŋ jaŋa ülgısın jasau – şeberdıŋ oiynda. Körmedegı toiǧa arnaǧan dorbanyŋ ülgısı köz tartty. Qazaqy oiu, bır türıne qos aqqu salynǧan. Jas jūbailardyŋ simvoly toi sarqyty bar dorbada bolmaǧy jarasymdy. Qaiyn atasy Särsenbai Mūhamediev körşıles üş oblysqa aty şyqqan äigılı ūsta bolatyn. Ülken kısılerdıŋ şapany men kamzoldarynyŋ tüime, ılgek, alqa, syrǧa, jüzık tärızdı sändık būiymdaryn kümısten soqqan. Būryn qazaqtyŋ qyzdary tebeteilerı, kemzaldarynyŋ şetterıne kümıs qadaǧan. Ūstalar el arasynda attary şyǧady, bıraq sol däuırınde qalyp qoiady. Olardan brend jasau qazırgı qazaq üşın asa maŋyzdy ekenın ūǧar uaqyt äbden jettı.

Qazırgı tılde kosmetichka, ertede halyq ainaqap, ainaqalta dep atalatyn qyz-kelınşek jasanatyn zattar salynatyn şaǧyn qaltany kestelei, oiulai, köz jauyn alardai qylyp ıstegen. Qazaq europalyq stildı bılmei, dara tūrǧanda onyŋ özıne tän taŋǧajaiyp türkılık mädenietı boldy ǧoi. Etnografiialyq derekte: perzent körmei zaryqqan otbasy kenetten täŋırı jarylqap, ūldy bolsa, balanyŋ töbesıne bır şoq şaş qoiyp, oǧan marjan- monşaq aralastyryp örıp qoiatyn
salt bolǧan.

Külända Ǧaliasqarqyzynyŋ şyǧarmaşylyq bır körgende-aq, onyŋ inemen sūlulyq düniesın tırnektei qalpyna keltırgen has şeber ekenın moiyndaisyz. Kei äiel osy monşaq teŋızınıŋ bır tamşysyn, dälıregı bır tüiırın qadai almas edı. Kök inenı türtpeitınder üşın maǧynasyz ter tögu. Eŋ äuelı suretşınıŋ jolbarys tūqymdy üş polotnoda, ärı süiıp salatynyn aŋdadym. Ötken ǧasyrdyŋ ortasynda Syr boiy men Balqaş, Ilenıŋ qalyŋ qamystaryn mekendegen Tūran jolbarysynyŋ tūqymy tūzdai qūrydy. Sol faunany joqtap, körkem prozada jazǧan jazuşy bolǧan soŋ beijai qala almai, arbalyp qaradym. Körkem, şynaiy! «Şatqaldaǧy jolbarys» körmedegı eldıŋ közıne ottai basyldy. Dalanyŋ maŋǧaz aŋy tylsym tynyştyqta, tüngı tabiǧatta şoqaiyp otyr. Teŋbıl tükterı men aqjaǧal bet-älpetı däl berılgen, danalyq pen aibyn bar. Jalǧyz jolbarys. Jaratylystyŋ öz balasymen dep tūrǧandai. Natiurmort monşaq arqyly tızuge airyqşa üilesetının «Künbaǧystar», «Aq gülder», «Rauşan gülımen qūmyra jäne şai servizı», «Alma salynǧan sebet», «Jemıs salynǧan sebet», «Qyzyl raihandar» siiaqty seriialy kartinalardan köz aiyrmai qarap qalǧanda ūǧuǧa bolady. Sūlulyqqa ıŋkärlık būl suretterdıŋ astary men syryn aşady.

Körmede suretşınıŋ 18 jūmysy qoiyldy. Ziialy qauym, suretşı ärıptesterı mūndai özgeşe reŋktı körmenı alǧaş körgenderın aityp tamsandy. Adamdarǧa quanyş, şattyq pen äsemdık syilaidy. QR ŪAK direktorynyŋ orynbasary Ǧaliia İsahanova monşaqtardan qazaqtyŋ önerın, tarihyn nasihattaityn körkem dünieler jasap otyrǧan şeberge rizaşylyǧyn bıldırdı. Astana qalasy Suretşıler odaǧynyŋ direktory İgor Goidenko Külända Esekinaǧa alǧys hat
tapsyrdy.

Mynadai myŋ qūbylǧan äsem monşaqtarmen keste tıgu önerın körgen qyz balalardyŋ közı şyradai janyp, öz ısın taŋdap, qalasa qūlşyna kırıserı aiqyn. Balǧyn jürekterde näzıktık pen sūlulyqqa, şeberlıkke mahabbat oty tūtanbaq. Jaryq dünienı sūlulyq saqtaidy degen asyl qaǧidany bılemız. Älpiia Ormanşina esımdı zamandasy şeberlık iesın körgende tebırenıp jyr arnapty:

Marjan monşaq türlenıp on sausaqtan
Jan bıtırgen qolymen Külända qyz.
On sausaǧy maiysqan şeber bolyp,
Özıŋızge ūqsasyn qyzdarymyz.

Aigül KEMELBAEVA,
jazuşy, Memlekettık jastar
«Daryn» syilyǧynyŋ laureaty

Taǧyda

admin

«Astana aqşamy» gazetı

Ūqsas jaŋalyqtar

Pıkır üsteu

Back to top button