Basty aqparat

Mūhit asqan mūŋlyqtar

Tırkelgen körsetkışterge qaraǧanda, 1999 jyldan berı Qazaqstannyŋ 9 myŋǧa tarta balasy şetel azamattarynyŋ asyrauyna berılgen. Olardyŋ 80 paiyzdan astamy AQŞ-qa ketıptı. Qalǧandary İspaniia, Belgiia, İrlandiia, taǧy basqa memleketterde jürNamysy joq el me edık?

Soŋǧy ailarda şekara asqan jetımderdıŋ taǧdyry jaily jiı aitylyp jür. Oǧan, ärine, türtkı bolǧan jaǧdailar bar edı. Atap aitqanda, AQŞ-taǧy ögei ata-analar tarapynan balalarymyzǧa jasalǧan zorlyq-zombylyqtar. Amerikalyq Meiottar otbasynyŋ 9 jyl būryn qazaq jerınen asyrap alǧan ekı jasöspırımmen jyldar boiy jynystyq qatynasqa tüsıp kelgenı… Ögei ata-analardyŋ asyrap alǧan balasy köŋılınen şyqpai qalǧan jaǧdaida olardy ǧalamtor arqyly özgelerge syiǧa tartyp otyrǧany… Eşkım qarauyna alǧysy kelmegen balalardy qoraǧa qamap, jan-januarmen bırge ömır süruge mäjbürlegenı… Taǧysyn taǧy.
Adam qatygezdıgınıŋ şegı bolmaityny sekıldı, zorlyq-zombylyqtyŋ da türı men täsılı köp. Alaida, mūndai faktıler soŋǧy jyldarda ǧana anyqtala tüsıp otyr. Arnaiy mamandardyŋ bır jarym jyl boiy baqylau jürgızuı nätijesınde.
Osy tūsta oiǧa oralady. Qazaqstannyŋ jetım balalaryn şetel azamattarynyŋ asyrauyna beruge äu bastan qarsy şyqqandar bolǧan. Olardyŋ köbı balalardyŋ bolaşaǧyna alaŋdaumen qatar, namys mäselesın alǧa tartqan edı.
Alaida, Ükımet ökılderı men deputattardyŋ basym köpşılıgı şeteldıkterge bala berudı zaŋdastyrudy qoldady. Jetım balalar sanyn azaitudyŋ bır joly şekara asyra salu dep ūqty. Mäselenı «jetımderdıŋ közın qūrtu» arqyly şeşkendı tiımdı sanady. Jäne būl ūstanymyn 1994 jyly Qazaqstan qol qoiǧan Gaaga Konvensiiasy mındettegen būljymas boryşymyz retınde kördı.
Olar zaŋ qabyldar sätte ekı närsenı jeleuletken. Bırı – jetımder üiındegı balalar asyraimyn dep tūrǧan ata-anaǧa berıluı iaǧni, «balalardyŋ otbasynda ösu qūqy qorǧaluy kerek» degen uäj edı. Ekınşısı – emdelmeitın, auru balalardyŋ şetel azamattaryna berılgennen keiın sauyǧyp, baqytty ömır keşuıne mümkındıgı bar degen syltau bolatyn.
Alaida, «arystannyŋ tısın aqsitqany külgenı emes» edı. Arada ekı jyldai uaqyt ötkende-aq qūrlyq asyrylǧan mūŋlyqtardyŋ jat elde qorlyq körıp jürgenı äşkere bola bastaǧan. Al jat qolda jetımı jylap, qorlanyp, tıptı ölım qūşyp jatsa da, bilıktegı azamattardyŋ jany auyrmady. Amerikalyq ögei äkenıŋ Qazaqstannan asyrap alǧan qarşadai qyzyna zorlyq jasaǧany aitylyp, şu köterılgende: «Mūndai jaǧdai öz elımızde de bolyp jatyr» dep, kerılgen deputattar da kezıktı…
Mūnyŋ bärınen tüptep kelgende teksızdık, namyssyzdyq «men mūndalap» tūrǧan edı…

Qazaq balasy qaida joq?

Tırkelgen körsetkışterge qaraǧanda, 1999 jyldan berı Qazaqstannyŋ 9 myŋǧa tarta balasy şetel azamattarynyŋ asyrauyna berılgen. Olardyŋ 80 paiyzdan astamy AQŞ-qa ketıptı. Qalǧandary İspaniia, Belgiia, İrlandiia, taǧy basqa memleketterde.
Baiqalyp otyrǧandai, bügınge deiın jetım balalaryn azamattyǧyna, tūratyn elıne, tıptı qūrlyǧyna qaramai sūraǧanǧa ülestırıp kelgen elımızde tabiǧi üilesımdılık mäselesıne män berılmegen. Ūlty, dını, jasy bylai tūrsyn, jalǧyzbasty azamattarǧa da bala taǧdyry senıp tapsyrylyp kelgenı ras.

Al älemde qalai?

Angliia, Fransiia, Germaniia qanşa jerden adam qūqyn bırınşı kezekke qoisa da, jetımderın asyrap alǧysy keletın şeteldıkterge qataŋ talap qoia bıledı. İzrailde qamqorsyz balalar evrei ūltynyŋ ökılderıne ǧana berıledı. Armeniia balalaryn etnikalyq armiandarǧa, armian tılın bıletınderge ǧana senıp tapsyrady. Filippin katolik dınınıŋ ökılı bolmasa, jetımderın asyrauǧa bermeidı. Estoniia, Türkmenstan, Gruziia, taǧy basqa elder jetım balalaryn şetel azamattarynyŋ asyrauyna beruge tübegeilı tyiym salǧan. Al, Litva men Latviia balalaryn sol elden ketken tılı, dını, dılı jaqyn şeteldıkterge ǧana beruı mümkın.
Al Qazaqstan bolsa, kürşegı joq üi sekıldı. Körıngen kök atty kıredı de, bır-bır böbektı aldyna öŋgerıp jüre beredı. On bes jyl boiy solai jalǧasyp keldı. Sonyŋ nätijesınde bügınge deiın elımızden jiyrma şaqty memlekettıŋ azamattary jetımderımızdı alyp ketken.
Būl – jiyrma elde qazaq namysynyŋ qūny ölşenıp jatyr degen söz.
Är balanyŋ tuǧan Otanynda ösuge haqysy bar
Sonymen, bırqatar memleketter bala sūrap kelgen şeteldıkterge «joq» dep aitudyŋ äbestıgı joǧyn däleldep berıp otyr. Bertınde, iaǧni 2004 jyly Rumyniia da jetımekterınıŋ şekara asuyna tyiym salatyn jaŋa zaŋyn qabyldady. Irgedegı Qyrǧyzstan däl osy mäselege moratorii jariialady da, ūzamai zaŋ jüzınde tübegeilı tyiym saldy. Resei men Ukraina da qūrlyq asqan säbilerınıŋ qamy üşın AQŞ azamattaryna asyrauǧa bala berudı uaqytşa toqtatty.
Soŋǧy ailarda bızdıŋ elde de şetel azamattarynyŋ bala asyrap aluyna moratorii jariialanǧan. Alaida, būǧan deiın şekara asqan 9 myŋ balanyŋ hal-jaǧdaiy bızge beimälım.
Hoş. Äzırge jetım balalardy şetel azamattarynyŋ jetegıne ertıp jıberuge uaqytşa şek qoiyluynyŋ özı jetıstık deidı bıletınder. Al, Astana qalasy Bılım basqarmasy mamandarynyŋ aituynşa, soŋǧy jyldary öz elımızde jetımder üiınen bala asyrap alǧysy keletınderdıŋ sany artqan. 2012 jyly elordada 145 otbasy bala asyrap alu üşın ötınış bıldırgen. Olardyŋ ışınde 131 otbasylyq jūp jaŋa tuǧan şaǧynan bastap tört jasqa deiıngı balalardan aluǧa yqylas tanytsa, 14 otbasy tört jastan ülken, iaǧni balalar üiındegı balalardyŋ bırın aluǧa beiıl. Aǧymdaǧy 2013 jyldyŋ alǧaşqy tört-bes aiynyŋ özınde 90-ǧa tarta otbasy bala asyrap alu üşın ötınış jazyp, qūjat tapsyryp ülgergen.
Bılım basqarmasynda tırkelgen mälımet boiynşa, 2012 jyly Astanada 144 qamqorsyz bala asyrauǧa berılıptı. Onyŋ ışındegı 62 bala – tört jasqa deiıngı säbiler bolsa, qalǧany eresekteu balalar. Olardyŋ 82-sı otbasy ışındegı jaǧdai boiynşa, iaǧni ögei ata-anaǧa tırkelıp jazylǧan. Sol sekıldı, osy 2013 jyldyŋ qaŋtar aiynan bastap eluge taqau bala asyrauǧa berılgen. Olardyŋ 21-ı – balalar üiınen alynsa, 22-sı otbasy ışındegı asyrau jaǧdailary boiynşa tırkelgen.

Qazırgı taŋda qamqorsyz balalardyŋ şetel azamattaryna berıluıne moratorii jariialanǧanyn aittyq. Äsırese, AQŞ-taǧy äşkere bolǧan jaǧdailar balalardyŋ qūrlyq asuyn şektei tūruǧa mäjbürlegenı ras edı. Būl, ärine, müddelı el – AQŞ tarapynan alaŋdauşylyq tudyryp otyr.
Al, jetımın jatqa berudı ar-namys sanaityn azamattar uaqytşa tyiymnyŋ tübegeilı ornyǧyp, şeteldıkterdıŋ bala asyrap aluyna zaŋmen tyiym salynar sättı ümıtpen kütude.

Näzira SAILAUQYZY

TAQYRYPQA TŪZDYQ

Äigerım ASANOVA, ekı mügedek balanyŋ anasy:
–AQŞ-taǧy jaǧdaidan keiın säbilerımızdı şetel azamattaryna beru toqtatyluy kerek dep esepteimın. Tıptı, auru balalardy da şekara syrtyna jıbermeu kerek. Olar auru bolyp tuǧany üşın kınälı emes. Al jetım balalarymyzdy jarylqai almaityn bolsaq, bız qalai älemnıŋ damyǧan elu elınıŋ qataryna qosyldyq dep otyrmyz? Balalarymyzdy jat elde jylatyp qoiyp, qaitıp jetıstıkke jetemız? Ata zaŋymyzdaǧy «memleketımızdıŋ basty bailyǧy – adam jäne onyŋ ömırı» degen söz qaida? Şyn mänınde, ekı bırdei mügedek balany ösırıp otyrǧan men de är bala tuǧan Otanynda ösuge haqyly dep esepteimın. Auru bolyp tuǧany üşın, jetım qalǧany üşın jas säbidı tuǧan otanynan alastatuǧa haqymyz joq! Qūdai bızge auru bala berse, ol – Allanyŋ synaǧy. Demek, el bolyp, maŋdaiymyzǧa jazǧan aurytpalyqty köteruge tiıstımız. Jeke ana retınde özım solai oilaimyn. Memlekettıŋ saiasaty da adami közqaras boiynşa jasaluy qajet dep esepteimın.

Gülnär QŪLYŞEVA,
Astana qalasy Mamandandyrylǧan balalar üiınıŋ bas därıgerı:

–Bızdıŋ mekememızge kelıp, bala asyrap alǧysy keletının aityp jatqan azamattar köp. Tiıstı oryndarǧa qūjat tapsyryp, bauyrǧa basar bala ızdep jürgenderdıŋ sany da köptep sanalady. Alaida, däl bızdıŋ balalar üiınde ösıp jatqan balalardyŋ köbı densaulyǧy naşar, kemıs bolyp tuǧandar. Al, ata-analar tek sau bala alǧysy keledı. Keibıreuler, tıptı, asyrap alatyn balasy özıne ūqsaǧanyn qalap, jaŋadan säbi tüskenşe kütıp jüredı. Osyndai qarama-qaişylyqtar bar. Bıraq öz basym bolmaşy auruy üşın balasyn äkelıp, tastap ketken ata-analardy körıp jürmın. Qūdai basqa salmasyn, olardyŋ küiın bız bılmeimız ǧoi. Bıraq är ata-ana mümkındıgınşe säbiın öz qamqorynda qaldyrsa eken deimın.

Taǧyda

admin

«Astana aqşamy» gazetı

Ūqsas jaŋalyqtar

Pıkır üsteu

Back to top button