Mülgımeitın müiıs

«Astana aqşamynyŋ» tılşısı Gülmira Aimaǧanbet Işkı ıster departamentıne qarasty Jedel basqaru ortalyǧynyŋ jūmysymen tanysyp qaitty

Nemıste neŋ bar edı?

Uaqyt 16:00. Jedel basqaru ortalyǧy. Keŋ zaldyŋ qaq törınde ornalasqan kölemı ülken bırneşe monitor 96 aumaqty bır mezette köruge mümkındık beredı. Barlyq «qyzyq» osynda siiaqty. Sebebı, qalanyŋ ärbır nüktesınde bolyp jatqan tynys-tırşılık polisiia qyzmetkerlerınıŋ köz aldynda. Köşede, qiylysta, aulada, aialdama, alaŋda, barlyq qoǧamdyq oryndarda kım, qaida ketıp bara jatyr – beinebaqylauda.

Beinebaqylau demekşı, osydan bırneşe jyl būrynǧy oqiǧa esıme tüstı. Dälırek aitsam, 2008 jyly As­ta­naǧa film tüsıruge nemıs jur­na­lisı kelgen. Tüngı klubtyŋ bı­rı­nen şyqqan ol taksige mınıp, so­ŋyn­da esın auruhanada bır-aq jiǧan. Būzaqy­lar ony tonap, özın tas jol­dyŋ boiyna laqtyryp ketken edı. Atal­myş oqiǧaǧa baila­nysty qūqyq qorǧau organdary tık tūrdy. Jalǧyz aiǧaq – kölıktıŋ markasy «Mersedes» . Sonymen, sol kün­gı barlyq beinebaqylau jazba­lary mūqiiat qaralady. Oqiǧa orny­ men tonalǧan uaqyty negızınde kö­şe­degı «Merse­desterdıŋ» bärı tek­se­­rıledı. Nätijesınde, däl osy kame­­ranyŋ kömegımen küdıktıler köp ūza­mai qolǧa tüsedı. Jedel bas­qa­ru orta­ly­ǧynyŋ inspektory, poli­­siia kapitany Bauyrjan Toi­lan­baevtyŋ aituynşa, Astanada mūndai kame­ralardyŋ jalpy sany – 652. Almaty audanynda – 255, Saryarqa audanynda – 228 jäne Esıl audanynda – 166 beine­baqylau jūmys ısteidı.

«102» pultı

Jedel basqaru ortalyǧy 1999 jyl­dyŋ jeltoqsan aiynda qūry­lyp­ty. Bırneşe mındettı qatar at­qarady. Ortalyqtyŋ oŋ jaq qap­­ta­lynda ornalasqan top «102» jelısı arqyly kelıp tüs­ken qoŋy­rau­lardy tırkeidı. Bar-joǧy alty adam halyqtan kelıp tüs­ken aqpa­rattardy qabyldap, tırkep, öŋdep, bır mezgılde tiıstı oryndarǧa taratady.

Polisiianyŋ «102» jelısı toly­ǧymen avtomattandyrylǧan eken. Qo­ŋyrau kelıp tüsken kezde ope­ratordyŋ kompiuterınde habar­lauşy adamnyŋ telefon nömırı körınedı. Dybys avtomatty türde audiojazbaǧa jazylyp, qa­jet bolǧan jaǧdaida dauysty teŋ­destıru üşın paidalanuǧa bolady. Äsı­rese, jarylǧyş zattar turaly jalǧan aqparat kelıp tüskende jiı qoldanylady.

«102» arnasy arqyly halyqtan qoŋyrau qabyldap otyrǧan Säniia Aqorazova, Maral Beibıtova, Ai­gül Nūrmaǧambetovamen tıldesu müm­kın emes. Öitkenı, telefon tūt­qasyna damyl joq. «Mirzoian kö­şesınde qūdyqtyŋ qaqpaǧy aşyq jatyr», «Aialdamada belgısız bı­reu talyp qaldy», «Bögenbai kö­şe­sınde kölık jürgızuşı jaiau jür­gınşını qaǧyp kete jazdady», « M-1 köpırınde kölık apaty boldy», «Şapaǧat» bazarynda sömke jo­­ǧaldy»… Bırneşe minuttyŋ ışın­­de türlı oqiǧalar tırkelude. Aq­parat qabyldaǧan boida jelı qyz­­met­kerlerı bolǧan oqiǧany tiıs­­tı oryndarǧa habarlauda. Al, özde­­rınıŋ qūzıretıne jatpaityn mäse­lelerdı qala äkımdıgıne qarasty bas­qar­malarǧa joldaidy eken.

Qyzmetkerlerdıŋ aituynşa, biyl­ǧy bırınşı jarty jyldyqta «102» pultıne 266 666 qoŋyrau ke­lıp tüsıptı. Onyŋ ışınde qylmys jasal­ǧany turaly – 16 857, qūqyq būzu­şylyq jönınde – 66 051, türlı oqi­ǧaǧa qatysty – 30162, aqparat alu maq­satynda –153 596 ret telefon soqqan.

Bız kuä bolǧan bır kün ışınde «102» jelısı 1451 qoŋyrau qabyl­dady. Onyŋ 98-ı qylmys turaly aqparat. 378 qūqyq būzuşylyq tu­ra­ly habarlap, 798 ret anyqtama alu maq­satynda telefon şalǧan.

Osy kezde Almaty audanynda bol­­ǧan ūrlyqqa qatysty aqparat ke­­lıp tüs­tı. Bır qyzdyŋ sömkesınen «iPhone» mar­kaly smartfon qol­dy bolǧan. Bır qy­zyǧy, kelesı qatarda otyrǧan Almaty audany­nyŋ beine­baqylau operatorla­ry däl oqiǧa bol­ǧan maŋaidy bırden moni­torǧa şy­ǧara qoidy. Qyzmet­ker­ler­dıŋ bırı kü­dık­tınıŋ kigen kiımı jö­nınde habar­lap jatsa, ekın­şısı jaqyn maŋ­da­ǧy polisiia bölımşesımen baila­nys jasauda. Aumaqty syrttai baqy­lauǧa alǧan operatorlar küdık­tı körıngen ekı adamdy tekseru kerek­tıgın aityp, jön sıltep ülgerdı.

Osy kezde kezekşı inspektor, poli­siia leitenanty Aqtolqyn Aumaq­pen äŋgı­melesudıŋ sätı tüstı. Ol bei­ne­baqylauǧa tüsırgen ekı kün būryn bol­ǧan oqiǧanyŋ jazbasyn kör­settı.

Jazbaǧa üŋılsem, «Şapaǧat» bazary maŋy. Köşe qiylysynda ekı-üş jıgıt äŋgı­melesıp tūr. Baǧdarşam jan­ǧannan keiın joldy kesıp ötken olar tasalau jerge bardy. Taldyŋ köleŋ­kesınde äŋgımelesude. Kenet töbeles bastalyp kettı. Älgı üş jıgıt jabylyp, törtınşısın sabap jatyr. Jolşybai ötıp bara jat­qan äielder araşa tüskısı kelıp ai­qai­­lauda. Būzaqylar qoiar emes. Olar äbden taiaq jegen jıgıttıŋ qal­­ta­synan ämiiany men telefonyn tar­typ aldy. Sol sätte jedel jetken polisiia qyzmetkerlerı bärın ūstap äkettı. Bar bolǧany bırneşe minuttyq oqiǧa.

«Taldyŋ köleŋkesınde äŋgıme­lesıp tūrǧan jıgıtterdıŋ peiılı dū­rys emes ekenın bırden bıldım. Öit­kenı, üşeuı jabylyp, bıreuın kön­dıre almai jatqany türlerınen baiqaldy. Töbeles bastalmai ja­typ-aq, tez arada inspektorlarǧa ha­bar­lastym» deidı ol.

Qaŋǧybas qaida barady?

Saryarqa audanyn baqylaityn operatorlar ekı bırdei adamdy ny­sanǧa aluda. Onyŋ bırı – köşe boiyn jaǧalap kele jatqan er kısı, al ekınşısı – halyqtyŋ tılımen aitqanda, «bomj».

Rasynda, kameraǧa üŋılsek, köşe­de aq kurtka kigen adam bır türlı kö­rındı. Är jerge bır toqtaidy. Ar­­tyna qaraidy. Keide qozǧalmai, bır ornynda qatyp qalady. Köşede jol­şybai ötıp ba­ra jat­qandarǧa ody­raiady. Baǧ­dar­şamǧa keldı. Ja­syl jansa da, jürer emes. Baǧ­dar­şamǧa bır, artyna bır qarap qoia­dy. Kigen kiımı taza. Baqylau ope­rato­ry Marjan Mäjitova on mi­nut­tai baqy­lauǧa aldy. Sodan keiın polisiia qyzmetkerlerınen qū­jaty bar-joǧyn tekserudı sūrady.

Alba-jūlba kiıngen ekınşı adam Res­publika daŋǧylymen qisa­laŋ­dap keledı. Aiaǧyn äzer basuda. Üş köşenıŋ qiylysynan ötkennen keiın, Moldaǧūlova köşesıne bū­ryl­dy. Būqpantailap jürıp, dü­ken­ge qarama-qarsy orna­lasqan üi­­dıŋ jertölesıne kırıp kettı. Operator jaqyn maŋda orna­las­qan polisiia bölımşesıne älgı «bomj­dyŋ» mas ekenın, bır­deŋe büldıruı yqtimal ekenın aityp, üidıŋ meken-jaiyn habarlady.

Beinebaqylau tek köşe qiylys­taryn ǧana tüsıredı dep oilai­tyn­myn. Qatelesken ekenmın. Ope­ra­tor bır adamdy nysanǧa alsa, onyŋ qai jerge deiın barǧa­nyn toq­tausyz baqylap otyrady. Öit­ke­nı, köşede ornalasqan kamera­lar är tarapqa būrylu arqy­ly qol­men bas­qarylady eken. Mäse­­len, älgı qaŋǧybastyŋ qaidan şyqqa­nyn, qai köşelerden ötke­nın, qai qiy­lysta toqtaǧanyn, tıptı, qai üi­dıŋ jertölesıne deiın kırge­nın körse­tıp berdı. Iаǧni, är aumaq­tyŋ kameralaryn qolmen basqaru arqyly nysanǧa alǧan adamdy ızdeu, tabu asa qiyn emes. Tek – qyraǧy köz bolsa bolǧany.

Ūry ūzamady

Kenet beinebaqylau operatory Aqnūr Nūrekeşova «Beibarys» aialdamasynda bolǧan jaǧdai turaly şūǧyl habarlap jatty. «Bar­lyǧynyŋ nazaryna! «Artem» ba­za­­ry. Qara bas kiımı bar, qara kurt­­ka, kök djin­sy, aiaǧyna aq-qa­ra tüstı sport­tyq aiaq kiım kigen orta jas­­taǧy ūry. Däl qazır jaiau jür­­­gın­şıler jolymen ötıp barady. Mıne, qarsy bettegı «Jasybai» aialdamasyna jaqyndady. «Tūl­par» sau­da orta­lyǧyna qarai aiaŋ­dap ba­rady. Ūstaŋyzdar…»

Mıne, eŋ jaqyn maŋaida jürgen jol polisiiasynyŋ qyzmetkerı ony qolǧa tüsırdı. Odan ärı küdıktı polisiia bölımşesıne jetkızıledı eken.

–Bız köbıne halyq köp şoǧyr­lanǧan jerlerdı, aialdamalardy ba­qylauǧa alamyz. Özıŋız baiqa­ǧan­dai, jaŋaǧy jıgıt avtobus kütıp tūr­ǧan­dai boldy. Elmen bırge jan­­talasa mınuge yŋǧailandy, sol sät­te özınıŋ aldynda tūrǧan qyz­dyŋ söm­kesıne qol saldy. Kamerany ja­qyn alyp qaraǧanda, ämiian ekenın kör­­dım. Älgı qyz eşteŋe sezbes­ten mınıp kettı, al ūry baǧytyn özgert­pek boldy. Bıraq ūzaqqa barmady, – deidı Aqnūr Nūrekeşova. Qyraǧy qyz būl salanyŋ kädımgı mamany bolǧan. Bırneşe jyldyŋ ışınde köp­tegen oqiǧanyŋ aşyluyna sep­tıgın tigızgenın maqtan etedı.

Jürgızuşılerdı «jügendeu» qiyn emes

Mekemenıŋ sol jaq qaptalynda jol polisiiasynyŋ qyzmetkerlerı jai­ǧasqan. Olardyŋ jūmysy qauyrt. Kamera arqyly telefonmen söi­lesken, qauıpsızdık beldıgın taq­pa­ǧan, jol erejesın būzǧan jür­­gı­zu­şı­lerdı şetınen «qyryp» ja­­tyr. Kölıktıŋ nömırın, türın-tü­sın anyq­tap, äkımşılık hattama tol­­ty­ruda. Osy jerden sotqa da jol­­­dai alady eken. Basty dälel – bei­­ne­ba­qy­lau. Al jürgızuşıler bolsa, mū­nyŋ bärı­nen bei­habar. Äsı­­re­se, jol ere­jesın būzǧan kö­lık­tı qūryq­tau asa qiyn emes körınedı. Bei­ne­ba­qy­lau arqyly qai baǧytta ke­tıp bara jat­qa­nyn anyq­tap, jür­gızu­şını aldy­nan kütıp alu olardyŋ mındetı.

Mūnda «Ortalyq – 50» jäne «Or­­talyq –51» qyzmetkerlerı tek jol ba­ǧytyn retteumen ainalysady.
Uaqyt jetıge taiady. Keptelıs uaqyty. Baqylau operatorynyŋ bırı Qabanbai batyr daŋǧyly men Syǧanaq köşesınıŋ qiylysynda jol qozǧalysyn rettep tūrǧan jol saqşysyna kömektesude. Bırese oŋ jaq qaptaldy ötkızudı aitsa, araǧa kışkene uaqyt salyp qarsy bettı jıberu kerektıgın eskertude. Tūrǧyndar köbıne keptelıske jol saqşylarynyŋ özın kınälaidy. Būl – qate. Öitkenı, köşenıŋ däl töbe­sınen baqylap tūrǧan bızge de kö­lık nöpırı qaida köp, qaida az eke­nı anyq körınıp tūr.

Arnauly kabinette otyr­ǧan ke­lesı top märtebelı meimandar­dyŋ, Ükımet basşylary men mi­nistr­lerdıŋ, maŋyzdy qyzmet atqa­ratyn azamattardyŋ jol baǧytyn baqy­lauda ūstaidy. Ondaǧy qyz­met­ker­ler­men de tıldesu mümkın bolmady.

Jalpy, Astana köşelerı men qo­ǧam­dyq oryndarynda 575 kamera bol­sa, onyŋ 395-ı köşe qiy­lysta­ryn­da ornalasqan. 119 beinebaqy­­lau qoǧamdyq oryndardaǧy ūsaq qū­qyq būzuşylyqty anyqtaidy (şe­mış­ke şa­ǧu, qoqys tastau, abattan­dyru erejesın būzu). 61 kamera aula tynyştyǧyn qamtamasyz etedı. Būdan bölek, 77 kamera ışkı ıster organdarynyŋ aumaǧyna qoiylǧan.

Halyq sany köbeigen saiyn bei­­ne­baqylau kameralarynyŋ qa­jet­tılıgı artyp keledı. Jedel bas­qaru ortalyǧyndaǧy barlyq jazbalar bır ai merzımge deiın saqtalady. Qylmystyq oqiǧalar men qūqyq būzuşylyqty aiǧaqtai­tyn jazbalar ǧana derekqorǧa joldanady. Sonymen qatar, būl jazbalardy sot töreşılerı, qorǧauşylar, ter­geuşıler de paidalanady eken.

Qalada «RVN-2013» baǧdarlama­syna säikes, aldaǧy uaqytta «İntegra» jüiesımen jabdyqtalǧan 49 kamera ornatu josparlanǧan.

– Soŋǧy alty aidyŋ ışınde orta­lyq qyzmetkerlerı kameranyŋ köme­gımen 159 qylmysty anyqtady. 14 223 äkımşılık qūqyqbūzuşylyq tır­keldı. Äkımşılık qūqyq­būzuşy­lyq kodekstıŋ bır ǧana 387-baby boiynşa 265 oqiǧa oryn aldy. Jalpy, beinebaqylau ornatylǧan jerlerde qylmystyq oqiǧalar az kezdesedı, – deidı polisiia kapitany Bauyrjan Toilanbaev.

Sonymen, ketuge yŋǧailanǧanda monitordyŋ bırınen «Bäiterek» monumentı alaŋyn közım şaldy. Nysanǧa kırıp-şyqqan adamdar anyq körındı. Osy sättı baqylap otyrǧan operatorǧa kamerany «Nūrsaia» tūrǧyn üi keşenıne bū­ruyn ötındım. Menıŋ ötınışım boiynşa, gazet redaksiiasyn ırı planǧa aldy. Ǧimarattyŋ kıreberısınde tūrǧan Ashat ärıptesımdı körıp, ışım jylyp qaldy. Būl da bızdıŋ qauıpsızdıgımız.

Psihologtardyŋ pıkırınşe, bü­gınde keibır tūrǧyndar «Mūnda ka­mera bar ma, älde joq pa?» dep jan-jaǧyna qaraudy ädetke ainal­dyr­ǧan. Eger beinebaqylau joq bol­sa, jürgızuşıler jyldamdyǧyn asy­ruǧa daiyn. Jaiau jürgınşıler bel­gı­lenbegen joldy kesıp ötkısı ke­ledı. Alaiaqtar üptep ketuge yŋ­ǧai­lansa, būzaqylar tonaudy ūmytpaidy.

Alaida, töbedegı kameradan bū­ryn bärın körıp tūrǧan bır Allanyŋ bar ekendıgın ūmytpaǧan jön siiaqty.