Irı tūlǧalardyŋ oi-tolǧanystaryn jazyp alu qajet
– Körgenı köp, estı äŋgıme tyŋdaǧymyz kelgende sızderdı töŋırektep otyratynymyz ras. Astanada at töbelındei ǧana aqylşy aǧalarymyz bar ekensızder. Sız sol ziialy qauymnyŋ aldyŋǧy legımen 2000 jyly elordaǧa qonys teptıŋız. El tarihyn bylai qoiǧanda, qala tarihy köz aldyŋyzda ötıp jatyr.
Osy qala sızdıŋ ömırıŋızge qandai yqpalyn tigızdı?
– Rasynda, Astanaǧa köşıp kelgenıme biyl, mıne, on tört jyl bolypty. Sodan berı ne bıtırdım, ne ıstedım?.. Özım de oŋaşada osylai jiı oilanam. Ärine, qyruar jūmys atqaryldy… Ony Qairat Jūmaǧalievtıŋ maǧan arnaǧan ekı öleŋınen aŋǧaruǧa bolady. Bırın 2001 jyly jazypty:
Otyrmyn özım jailanyp,
Bekındım osy oiǧa anyq.
Bırte-bırte Astana
Barady «Myrzatailanyp», –
deptı… Aitsa aitqandai, Astanaǧa kele sala Euraziia ūlttyq universitetınıŋ de, Astananyŋ da märtebesıne aitarlyqtai jūmys atqardyq. 2008 jyly tuǧan künımde Qairat aqyn taǧy da:
Özıŋ dep jüregımdı jyrlataiyn,
Atyŋdy tuǧan elmen bırge ataiyn.
Ūltyŋdy ūlyqtaǧan qairatkersıŋ
Dünie tūrǧanşa tūr, Myrzataiym, –
deptı. Qairan Qairat-ai! Äppaq, aq köŋıl, kırşıksız, jany taza adam edı ǧoi! Osy bır öleŋ joldarynda qazaqtyŋ ataqty aqyny Qairat Jūmaǧaliev menıŋ Astanaǧa, tuǧan elıme, ūltymyzǧa degen kırşıksız köŋılımdı anyq jetkızgen tärızdı.
– Bız köp jaǧdaida janymyzda jürgen jaqsy adamdardy baǧalai almai jatamyz. Ömırden ötken soŋ tūlǧanyŋ boiyndaǧysy men oiyndaǧysyn sarqyp almaǧanymyzǧa, köbırek äŋgımelesıp, tereŋırek tanyp ülgermegenımızge ökınemız. Osylai talai jaqsydan qol üzıp, aldyŋǧy ızden köz jazyp qalyp jatqanymyz ras. Sız qalai oilaisyz, ruhani sabaqtastyqty jalǧau üşın bügıngı uaqta ne ısteuge bolady?
– Qazaqtyŋ tırısınıŋ bärı jaman, ölısınıŋ bärı jaqsy. Bız janymyzdaǧy jaqsyny tırısınde baǧalai bılgenımız jön. Öz basym tälım bergen ūstazdarymdy erekşe baǧalaimyn ärı maqtan tūtamyn. Menıŋ universitette oqytuşy bolyp qalǧanyma sebepker bolǧan bırden bır kısı – adamzattyŋ baǧyna tuǧan ūly jazuşy Mūhtar Äuezov. Sol kısı bızdıŋ kursqa üş jyl qatarynan leksiia oqydy. Ondai kurs QazŪU-dyŋ tarihynda bolǧan emes. Bırınşı kursta Mūhaŋ qazaq halqynyŋ auyz ädebietınen, ekınşı kursta «Abaitanu» men qyrǧyzdyŋ Manasynan leksiia oqydy. Üşınşı kursta KSRO halyqtary ädebietınen sabaq berdı. Osy künı oilaimyn ǧoi, sol kezde qolymyzda qazırgıdei diktafon bolsa, ūly ūstazdyŋ leksiialaryn jazyp alsaq, keleşekte tozbaityn, könermeitın, taptyrmaityn ruhani azyq bolar edı. Äuezov leksiia oqyǧanda auzymyzdy aşyp tyŋdaitynbyz, ätteŋ, leksiiasy jazylmai qaldy. Jazuşy kez kelgen jiynda törde otyryp, söilep jürdı. Olar da jazylmady, saqtalmady. Öitkenı, qūral bolǧan joq. Ökınıştı-aq. Sol sekıldı kezınde Özbekälı Jänıbekovpen bırtalai jyl qyzmettes boldyq. Ol kısınıŋ özgeler bıle bermeitın bır qasietı – sözge şeşen edı. Äŋgımeşıl kısı edı. Almatynyŋ tarihyn keremet bıletın. Jyrdai qylyp aitqanda, auzyŋdy aşyp tyŋdaisyŋ. Sol kısıge: «Özeke, syqiyp galstuk taǧyp, qyzmetpen jüre beremız be? Sız bılgendı özgeler bıle bermeidı. Almaty, Almatynyŋ adamdary, ziialylar turaly äŋgımelerıŋızdı sikl-sikl qylyp studiiaǧa jazdyryp qoia bersek qaitedı» dedım. Jäne talai aittym. Sonda Özekeŋ: «Sen qaidaǧyny aitady ekensıŋ, oǧan uaqyt qaida?» dep renjitın. Mıne, sol äŋgıme Özbekälınıŋ özımen bırge kettı. Ol kezde telearnany marqūm Saǧat Äşımbaev basqaratyn. Būl mäselenı Saǧatqa da tapsyrǧan edım. Telejurnalister asai-müseiın arqalap talai keldı. Olarǧa da: «Menen basqa jūmystaryŋ joq pa?» dep, jolatpapty… Osyndai-osyndai olqylyqtyŋ ornyn toltyraiyn dep 2000 jyly Euraziia universitetıne rektor bolyp kelgennen keiın bır jūmysty bastamaq boldym. «Patriottyq tärbie kerek, sender patriot bolularyŋ kerek» dep aita bergennen bız jastarǧa patriottyq tärbie bere almaimyz. Sony ıspen körsetsek dedım. Söitıp, qūny ekı jarym million dollar tūratyn ülken telestudiia keşenın alyp, jastardyŋ studiiasyn aşqym keldı. Universitetten habar tüsırıp, elge taratyp, jastardyŋ tärbiesımen ainalyssaq dedım. Telearnalardyŋ bırımen ortaqtasamyz dep josparladyq. Bıraq ol köp uaqyt, köp küş-jıger talap etetın jūmys edı. Sondyqtan, universitettıŋ ışkı öz studiiasyna ainaldyrdyq. Keiın Aqseleudı qasyma alǧan soŋ esebın tauyp, elordaǧa kelgen körgenı köp, ziialy, qairatker azamattardy studiiaǧa şaqyryp, äŋgımesın jaza bereiık dep şeştık. Olardyŋ ömır turaly, bügıngı qoǧam, ūlt, zaman turaly tebırenıs, tolǧanystaryn tügel jazyp alyp otyrsaq dedık. Söitıp jürgende qalaǧa Äbdıjämıl aǧamyz kelıp qaldy. Äbeŋ özı anau-mynauǧa köne bermeitın adam ǧoi. Odan bır telejurnalistıŋ jetı minöt sūhbat aldym degenın estıgen emespın. Äbekeŋe habarlasyp halın sūradym. «Qalada qanşa kün bolasyz?» dedım. Ol kısı emhanada jatatynyn aitty. Artynan emhanaǧa bardym. «Äbe, eşkım saitan emes, keşe özıŋızge qamqorlyq jasaǧan, elımızdıŋ baǧyna tuǧan Äuezov, Müsırepov, Mūqanov, Äbdıldä aǧamyz – bärı kettı. Artynda kıtaptary ǧana qaldy. Öz beinelerı, oilary, keiıngı ūrpaqqa aitar ösietı, aqyly jazylmady. Men bır studiia aştym. Sony sızden bastaiyn dep otyrmyn. Sız kelısım berıŋız, mäşine jıberemın. Aqseleu qasyŋyzda otyrady. Şarşasaŋyz, qoia qoiamyz. Sız öz auzyŋyzben tebırenıp otyryp, özıŋızdıŋ ömırbaianyŋyzdy aityŋyz» dedım. Äbekeŋ bırden köne qoia ma, aldynda könbedı. «Ne keregı bar» dedı. Densaulyǧyn syltauratty. Bıraq qanşa qyrsyǧyp baqsa da qoimai otyryp, aqyry köndırıp, bırneşe kün boiy Nūrpeiısovtı söilettık. Ūmytpasam, bır apta boiy Äbdıjämıl Nūrpeiısovtı mäşinemen alyp ketıp jürıp, jetı jarym saǧattyq äŋgımesın jazdyq. Tūlǧanyŋ öz sözınıŋ jelısımen ömırbaiandyq äŋgımeler jazdym. Ony keiın «Asyldarym» deitın kıtabyma engızdım. «Egemen Qazaqstan» gazetınıŋ de alty sanyna jaryq kördı. Sodan soŋ kıtap bolyp şyqty. Sol tūsta Mūhtar Qūl-Mūhammed mädeniet ministrı edı. Äŋgımelerdı tügel oqyp bolǧannan keiın maǧan telefon şaldy: «Myrzaǧa, sız bızdıŋ jurnalistika, ruhaniiat salasynda töŋkerıs jasadyŋyz. Nūrpeiısovtıŋ jan-düniesın aştyŋyz. Bız bılmeppız, ol keremet kısı eken ǧoi. Osy jazba arqyly özımen tūstas qazaq intelligensiiasynyŋ jai-küiı, bıraz tūlǧanyŋ beinesı aşylǧan» dedı.
– Nūrpeiısovtıŋ beinejazbasy qazır qaida?
– Özımde.
– Bır qūndylyqty saqtap otyr ekensız ǧoi?
– İä, zamanynda odan da qūndy närsege ainalady ǧoi dep oilaimyn.
– Al sodan keiın basqa tūlǧalardy jaza almadyŋyz ba?
– Jaza almadym, öitkenı, ol qyzmetten ketıp qaldym. Menen keiın ony jalǧastyraiyn degen adam bolǧan joq.
Bız – tarihy jazylmaǧan halyqpyz
– Jalpy, ūrpaq tärbieleude tūlǧatanu ülken röl oinaidy ǧoi.
– İä.
– Osy tūlǧalarǧa toqtalǧanda bız olardyŋ etken eŋbegıne, jetken jetıstıgıne, önerıne baǧa beruımız kerek pe, älde tūlǧalyq bolmystyŋ bır qyry retınde kündelıktı tırşılıgın, pendeşılıgın – bärın-bärın jasyrmai jazuymyz qajet pe?
– Mūndaidy Belger köp jazyp jürdı. Sodan keiın, esterıŋde şyǧar, Qadyr Myrzaliev te jaza bastady, kıtap qylyp şyǧardy. Men ony qoldamaimyn. Qoldamaitynym – adam balasynyŋ bärı pende. Pende bolǧan soŋ onyŋ ıstegen ısınıŋ, söilegen sözınıŋ bärı bırdei adamzatqa ülgı bola beruı mümkın emes. Elge tanylǧan tūlǧalardyŋ uaq-tüiek äŋgımesın qazbalap jürudı men dūrys dep eseptemeimın. Mäselen, Äuezov adam balasy ǧoi. Äuezovtıŋ otbasy, tuǧandary töŋıregınde äŋgıme bolmady deisıŋ be? Boldy ǧoi kezınde. Äuezov pen Mūqanovtyŋ qarym-qatynasy qandai bolǧanyn bız de bıletın edık qoi. Al endı osyny qazbalaudyŋ qandai qajetı bar?.. 2001 jyly men, Aqseleu, Qoişyǧara – üşeumız bırıgıp, «Eltūtqa» deitın kıtap jazdyq. Nege jazdyq ol kıtapty? Oqulyqtar bar edı. Bıraq olardyŋ eŋ ülken kemşılıgı – qazaq halqynyŋ tarihyn saiasatqa ainaldyryp jürdı. Ol keŋes zamanynan, imperiia zamanynan sıŋıp qalǧan bızdıŋ qatelıgımız edı. Al örkeniettı elderdıŋ bärı süienetın täjıribe boiynşa, ūlttyŋ tarihyn, eldıŋ tarihyn jasaityn – tūlǧalar. Ol kıtaptyŋ atyn «Eltūtqa» bolsyn dep, Aqseleu tapty. Keşegı ǧūndar zamanynan bergı elımızge tūtqa bolǧan, osy eldı, baitaq ūly dalany basqarǧan, memleket qūrǧan, onyŋ ruhaniiatyna ölşeusız eŋbek sıŋırgen, qol bastaǧan, söz bastaǧan ırı-ırı qairatkerlerdıŋ köbın bız osy kıtapta qamtuǧa tyrystyq. Sol kıtap 2002 jyly elımızdegı eŋ köp oqylatyn kıtap ataldy. Jer-jerden el sūrap qoimaǧan soŋ ol kıtapty ötken jyly qaita şyǧardym.
Sondyqtan, kez kelgen jerden syǧalap, kemşılık ızdep, belgılı tūlǧalar töŋıregınen äŋgıme şyǧarǧysy kelgenderdıkın men dūrys dep eseptemeimın.
– Sız Euraziia universitetınde rektor bolyp otyrǧan tūsta Kültegın eskertkışınıŋ köşırmesı äkelındı. Sondaǧy közdegen maqsatqa jettıŋızder me? Kültegın eskertkışın ūlttyq ideologiianyŋ, tärbienıŋ qainaryna ainaldyra aldyq pa?
– Elıne, halqyna adal qyzmet etıp jürgen ınımız İmanǧali Tasmaǧambetov Prezidentpen kelısıp, Moŋǧoliia jaqpen tıl tabysyp, 2001 jyly sonau şalǧaidaǧy Kültegın eskertkışınıŋ köşırmesın alyp keldı. Ondaǧy maqsat ne? Kültegın kım būl? Ol – keşegı älemdı auzyna qaratqan, üş ǧasyr dünienıŋ tört būryşyn bilegen Türk qaǧanatynyŋ qolbasşysy. Ol – qūldyrap, qausap qalǧan Türk qaǧanatyn qaita köterıp, qaitadan ülken memleketke ainaldyrǧan ataqty el bileuşı Qūtlyq (Elterıs) qaǧannyŋ balasy. Al Türk qaǧanaty – türık halyqtarynyŋ memleketı, sonyŋ ışınde bızdıŋ, qazaq halqynyŋ tıkelei ata-babalarynyŋ qaǧanaty edı. Demek, Kültegın qazaq halqynyŋ baiyrǧy zamandaǧy ırı tūlǧasy, qolbasşysy edı. Sondyqtan, onyŋ eskertkışın äkeludegı maqsat, bırınşıden, jastarǧa patriottyq tärbie beru bolsa, ekınşıden, tarihymyzdyŋ tüpkı basy qaida jatqanyn däleldeu edı. Sol üşın Kültegın eskertkışınıŋ köşırme nūsqasyn äkelıp, universitetımızdıŋ qaq törıne ornalastyrdyq. Onyŋ baǧasyn bılıp, Elbasymyz özı kelıp, eskertkıştı aşyp bergen bolatyn, ony özıŋ de bılesıŋ.
– Sol eskertkış bızdıŋ ideologiiamyzdyŋ tūtqasyna ainala aldy ma?
– Kültegın eskertkışı kelgennen keiın «Türkı örkenietı» degen ülken halyqaralyq konferensiia ötkızdık. Sol eskertkış tūrǧan zaldyŋ qabyrǧasyn ainala Kültegın jyrynan üzındıler jazǧyzyp, Türk halyqtary jazuynyŋ tarihy muzeiın aşqan joqpyz ba?! Universitettıŋ bırınşı kursyna qabyldanǧan studentterdıŋ sol muzeiden ötuı mındetteldı. Studentterge Kültegın, türkı tarihy turaly leksiia tyŋdatudy jolǧa qoidyq. Onyŋ bärı qazır qanşalyqty jüzege asyp jatqanyn bılmeimın. Bıraq öz zamanynda osy eskertkış arqyly jastarǧa tarihyn ūqtyryp, ruhyn oiatuǧa qyruar jūmys jasaldy. Men jalpy būl eskertkış bosqa tūr dep oilamaimyn. Kültegın eskertkışı bügınde elımızdıŋ aibaryna, halqymyzdyŋ ruhyna ainaldy.
– Juyrda Prezidentımızdıŋ patriottyq tärbie beru üşın tarihi filmder tüsırudı mındettegenın bılesız. Osy jaiynda ne aitasyz?
– Bız tūtas tarihy jazylmaǧan elmız. Endıgı jerde qazaq tarihy tolyq, tūtas jazyla qoiady dep oilamaimyn. Öitkenı, qazırgı tarihşylardyŋ köbı qazaq tarihynyŋ belgılı bır kezeŋderımen ǧana ainalysady. Al tūtas qazaq tarihyn anyq bıletın, sony tūtas jaza alatyn adamdy qazır men körıp otyrǧan joqpyn. Mūndai igılıktı ıstı atqara alatyndardyŋ eŋ soŋy – Bekmahanov edı. Bekmahanovqa jazdyrǧan joq. Saiasat jazdyrmady. İmperiia qazaqtyŋ baitaq tarihyn körsetkısı kelmedı, ötkenı joq el dep körsetkısı keldı. Söittı de Qazaqstannyŋ tarihyn özgeler jazdy. Özge ūlttyŋ ökılderı ainalysty onymen. Olar eurosentristık baǧytta jazdy. Sondyqtan, ol bızdıŋ şynaiy tarihymyz bola alǧan joq.
İmperiialyq saiasat Qazaqty qūraǧan handarymyz ben bilerımızdı, el qorǧaǧan batyrlarymyz ben aqyn jyraularymyzdy, halyqtyŋ sözın söilegen dana kemeŋgerlerımızdı özımızge jau qyp körsettı. Bız soǧan amalsyz ilandyq. Sol şovinistık saiasattyŋ kesırınen bız öz tarihymyzǧa özımız ie bola almai qaldyq. Būl, tüptep kelgende, närestenı anasynyŋ uyzynan aiyrǧanmen bırdei edı. Basqany aitpaǧanda, handyq zamanynan da ūrpaqty ilandyratyn eşteŋenıŋ qalmauy halyqty tarihynan aiyru, tūldyr qylu saiasatynyŋ saldary edı. Būǧan eşbır qazaqtyŋ kınäsı joq.
Jirinovskii sekıldı sūrqiialardyŋ sandyraǧynan, Putin sekıldılerdıŋ qazaqtyŋ memleketı bolmaǧan deitın sözınen men bügın şoşimyn. Tegı bır, atasy bır Ukrainany tas-talqan qylyp jatqan eldıŋ piǧylynan qorqamyn. Qazaqtyŋ basyna qaita būlt tönbesın dep Allaǧa myŋ qaitara jalbyranamyn…
Otan üşın tuǧan adam şyǧarmyn
– Sonymen, Myrzatai aǧa, sız Astanaǧa kelgelı on tört jyldyŋ jüzı bolypty. Aqseleu aǧamyz «köz aldymyzda orysqol Aqmola qazaqi Astanaǧa ainalyp keledı» dep, jastardy jıgerlendırıp otyruşy edı… Sızder de osy qalanyŋ qazaqtyŋ ūlttyq ruhani ordasyna ainaluyna köp eŋbek sıŋırdıŋızder ǧoi.
– İä, ras, bız osynda alǧaş kelgende qyzmettı Euraziia universitetınen bastappyz. Ol tūsta būl oqu orny pedinstitut pen qūrylys institutynyŋ qosyluynan qūrylǧan, älı joǧary oqu ornynyŋ dästürı qalyptaspaǧan mekeme eken. Bır-ekı jyldyŋ ışınde men osy universitettıŋ deŋgeiın köterdım. Sol universitettıŋ deŋgeiımen bırge Astananyŋ ǧylym, bılım, intellektualdyq deŋgeiı köterıldı. Men osynda jüzden astam Qazaqstannyŋ ataqty ǧalymdaryn äkeldım. Ekı jyldyŋ ışınde 200-dei ūstazǧa päter bergızdım. Olar osynda ülken ǧylymnyŋ är salasyndaǧy mektepterın qalyptastyrdy. Būl – bır. Ekınşıden, Prezident osy universitettı ūlttyq universitetke ainaldyru kerek dep edı, men jer-jerden qazaq ruhaniiatyn köteretın azamattardy şaqyrdym. Olardyŋ basy Aqseleu boldy, ony bılesıŋder. Köptegen mamandar keldı. Astanada aitystyŋ deŋgeiın köterdım. 2001 jyly halyqaralyq aitys ötkızdım. Sodan keiın universitette qazaqtyŋ ruhaniiatyn köteretın bırqatar mamandyqtar aştym. Mysaly, aitys aqyndaryn daiarlaityn bölım aştym. Ony tereŋ zertteitın zerthana aştym. Oǧan jer-jerde aitysyp jürgen jas talapkerlerdı jinadym. Qazırgı aitysyp jürgen jastardyŋ köbı osy Euraziia universitetınen şyqty. Bıraq men ketkennen keiın aitys mamandyǧy da, zerthana da jabyldy… Euraziia universitetınde Türkologiia kafedrasyn aştyq. Orhon eskertkışınıŋ tolyq atlasyn, Batys Türk qaǧanatynyŋ atlasyn şyǧardyq. Sonyŋ nätijesınde Euraziia universitetı Qazaqstandaǧy türkologiia ǧylymynyŋ ortalyǧyna ainala bastady.
– Aqseleu aǧamyz aitqandai, «üş ǧasyr tolǧatqandaǧy» atlas pa?
– İä, Aqseleu marqūm tūsaukeserde: «Osy atlasqa türkologiia ılımı üş ǧasyr tolǧatty» dep edı. Būl ekı atlas ta türkıtanuǧa qosylǧan öte eleulı eŋbek bolyp şyqty.
Jalpy, Astana bügınde ǧaiyptan paida bolǧan qiial qalasy sekıldı, az uaqyttyŋ ışınde älemdı taŋ qaldyryp otyr. Būl – Nazarbaevtyŋ köregendıgınıŋ, közsız batyrlyǧynyŋ nätijesı. Az ǧana jyldyŋ ışınde osyndai Astana salǧan eldı älemnıŋ tarihy bılmeidı. Bız Astanamyzben maqtana bıluımız kerek. Astanaǧa tık tūryp qyzmet etu – kez kelgen astanalyqtyŋ, qazaqstandyqtyŋ paryzy. Köptıŋ bırı retınde men de solai qyzmet etıp kelemın. Kezınde Euraziia universitetıne mekteptı «Altyn belgımen» bıtırgenderdı jinap alyp kelgen edım. Qazır «Altyn belgımen» bıtırgenderdıŋ teŋ jartysy osy oqu ordasyna kelıp tüsıp jatyr. Jaqsy dästür jalǧasyn tabuda. Būl ülken baqyt dep oilaimyn.
Taǧy bır aitqym kelgenı, «Bäiterek» monumentı aşylarda, Aqseleu ekeumız bäiterek turaly aŋyzdy jazyp bergen edık. Al 97 metr biıktıktegı, iaǧni Bäiterektıŋ eŋ biıgındegı «aialy alaqan» Aqseleu marqūmnyŋ ideiasy bolatyn. 2005 jyly qazaq tarihyndaǧy tūŋǧyş Aqorda aşylǧanda Äbış, Aqseleu üşeumızdıŋ atymyzdan söz söilep, bata bergen edım.
Qaibır jyly Prezidentke: «Bızdıŋ tarihymyz jazylmady. Eŋ bolmasa, täuelsızdık alǧannan bergı tarihymyzdy jüielep, jaza bereiık te» dep, ūsynys aitqan bolatynmyn. Öitkenı, qazırdıŋ özınde täuelsız elımızge qatysty köp närse joiylyp barady. Kıtaphanalarǧa baryp, qarasaŋyz, gazet-jurnaldarymyzdaǧy eŋ qajettı, saqtaluǧa tiıs degen tūstar oiylyp-oiylyp alynǧan. Jastar özıne kerektı maqalany gazetten jyrtyp alyp, qoimai jatyr. Sondyqtan, köp närse joiylyp ketpei tūrǧanda Qazaqstannyŋ täuelsızdık şejıresın jasauǧa kırısu kerek dep edım. Elbasy qoldap, qazır sol kıtaptyŋ 40 tomy şyqty. «Nūr Otan» partiiasy Täuelsızdıgımızdıŋ 20 jyldyǧynda ädeiı yrym qylyp, sol şejırenı oblystarǧa taratqyzǧan bolatyn. Biyl, qūdai qalasa, sol şejırenıŋ taǧy on tomyn şyǧaryp, jalpy elu tomdyqtyŋ tūsauyn keskelı otyrmyz.
Odan keiın taǧy bır bıtken ıs, Astanadan ülken qaqpa aşamyz, ony qalai ataimyz dep bızdı şaqyrǧanda: «Mäŋgı el bosaǧasy» bolsyn degen edım. Öitkenı, Türık qaǧanatyn tūrǧyzǧan Bumyn babamyz ben Estemi babamyzdyŋ armany Mäŋgı el ornatu bolatyn. Sol kezdesude Nesıpbek pe, Tölen be – bıreuı «mäŋgı» degen sözdıŋ ekınşı maǧynasy bar ǧoi, odan da «Mäŋgılık el» bolsyn dedı. «Mäŋgılık el» eskertkışıne de solai ülesımızdı qostyq. Taiauda aşylǧan ūlttyq tarih muzeiınıŋ aldyndaǧy subūrqaq janyndaǧy saq kösemderı eskertkışınıŋ de avtory menmın.
Qūdaiǧa şükır, Astanaǧa qyzmet ıstep jürmız, jiyndarǧa qatysyp tūramyn. Bala-şaǧa janymda, üiımız Esıldıŋ jaǧasynda. Astanada ekı şöberelı boldyq. Ekeuınıŋ atyn Älihan, Elhan dep özım qoidym. Aǧa dep, älı el ızdep tūrady. Būdan artyq qandai baqyt kerek adamǧa?! Osy qalaǧa kelgelı bıraz kıtaptarym şyǧypty. «Sözdı ūǧatyn kez keldı», jaŋaǧy «Eltūtqa», atlastar. Odan keiın «Asyldarym» degen kıtabym şyqty. Segız tomdyq jinaǧym basylyp, jaryq kördı. Ekı küi, bıraz änder şyǧardym.
– «Ūlbike» pesasyn jazdyŋyz.
– İä, «Ūlbikenı» jazyp, sahnaladyq. Osynyŋ bärı de – aiauly Astananyŋ şapaǧaty.
– Būl qala, rasynda, sızdıŋ jemıstı şyǧarmaşylyq ömırıŋızge arqau bolyp otyr eken. Endıgı armanyŋyz qandai? Nenı aŋsaisyz?
– Osy ūly dalada arǧy-bergı zamanda mektep te, universitet te, akademiia da bolmaǧan. Bıraq ärqaisysy bır özı mektep, bır özı universitet, bır özı akademiia bola alatyndai danalar tuǧan. Mäselen, Töle bi, Qazybek bi, Äiteke bi, Abai… Keşegı ötken Mūqaǧali… Qazaq tabiǧatynan şeşen halyq, kösem halyq, aitqyş halyq, tapqyş halyq. Bız osy şeşendıgımızden aiyryla bastadyq qazır. Tılımız şūbarlana bastady. Teledidardaǧy baǧdarlamalardy qarap otyrsaŋ baiqaisyŋ, jaŋa söz jasauşylar köbeidı. Būnymen äsırese jurnalister äuestenude. Tıl, söz ǧasyrlar boiy qalyptasady. Abai bolu kerek.
Jalpy, men jaŋa zamannyŋ Abaiy tusa eken dep armandaimyn. Tuady dep oilaimyn. Qazaqtyŋ būrynǧy ūly qasietterın, şeşendıgın, kösemdıgın, danalyǧyn, aqyldylyǧyn saqtap, ary qarai damytu üşın ne kerek? Töle bidıŋ mektebı kerek. Abai mektebı kerek. Sondai ekı mektep Astanadan aşylsa deimın. Eger osyndai qazaqtyŋ igı qasietterın keiıngı ūrpaqtyŋ boiyna darytuǧa jūmys ısteitın danalyq mektebı aşylar bolsa, men bar, Äbış bar, Tölen bar – bärımız sonda jürer me edık. Balalarǧa bılgenımızdı aityp, üiretıp, danalyqqa, kösemdıkke, şeşendıkke baulysaq, qaneki. Qazırgı eŋ ülken armanym – osy.
– Bız, jastar boiküiezdıkke salynyp, keide uaqytty dūrys paidalana almai jatamyz. Al sızdıŋ tolqyn, sızdıŋ qatarlastaryŋyzdyŋ köbı jantalasyp jūmys ıstep, qyruar tırlıkke şyrmalyp otyrady. Sız de qai kezde sūhbat alsaq ta, jaŋa ideia, jaŋa oi aityp otyratyn qalpyŋyzdan jaŋylǧan emessız. Osynyŋ syry nede?
– Qazaqta söz bar ǧoi, «köre-köre kösem bolasyŋ, söilei-söilei şeşen bolasyŋ» degen. Būl ömırde körgen-bılgenıŋ artyp, jasyŋ ūlǧaiǧan saiyn keiıngı ūrpaqqa aitaryŋ da artyp, jaŋa oilar tua bere me dep oilaimyn. Men öz basym, mysaly, otbasym üşın köp şarua ıstemeitın adammyn. Keide osy men Otan üşın tuǧan adam şyǧarmyn dep oilaimyn. Öitkenı, şynymen de künı-tünı oilatynym eldıŋ jaiy. Bärımız de solai oilauymyz kerek. Öitkenı, täuelsızdık, eldıŋ bolaşaǧy jalǧyz Prezidentımızge ǧana kerek emes, bärımızge kerek. El bolaşaǧy – bärımızdıŋ ūrpaǧymyzdyŋ bolaşaǧy. Alǧaş täuelsızdık alǧan alasapyran jyldary Prezidentımızdıŋ janynda boldym. El dep, jer dep, ol kısınıŋ ūiqysynyŋ şala bolyp jürgenın kördım. Bız de öz moinymyzǧa mındet artyp, azdy-köptı elge eŋbek sıŋıruge, qol ūşyn tigızuge tyrystyq. Aldyna ülken maqsat qoiyp, ūly mūrattar ūstanǧan elde eşqaşan şarua bıtpeidı. Qazaqtyŋ kez kelgenı ūltynyŋ qamyn oilauy kerek. Adam bolǧan soŋ, artyŋda belgı qalu kerek. Jatsaŋ jata beresıŋ, «jalqau jatyp semıredı».
Prezidentımızdıŋ keşegı Ūlytaudyŋ törınde, Äuliebūlaqtyŋ basynda otyryp tolǧanǧany bärımızdıŋ de jüregımızdı qozǧady, tebırenttı. Būl şyn mänındegı qazaqtyŋ tızgının ūstap, köşın bastaǧan kısınıŋ qazaqqa arnaiy aitylǧan sözı boldy. Tarihi söz! Elbasynyŋ janaiqaiy! Qalyŋ qazaq osy bır sözdıŋ baiybyna baryp, tüp tereŋın tüsınse dep tıleimın. Öitkenı, keşegı Äz Töleden, Qazybek, Äiteke bilerden, Būqar jyraudan, Abaidan keiın qazaqtyŋ sanasyna sıŋırıp, arǧy-bergını, keleşektı qamtyp osylai aitqan özge kısı bolǧan joq. Elbasynyŋ özın de tebırentken, qalyŋ qazaǧyn da tebırentken asyl sözdıŋ qadırıne jete bılsek eken deimın.
Äŋgımelesken
Näzira BAIYRBEK
