Basty aqparatSūhbat

Nadejda Qaraşeva: «ǦŪMAR ATAMDY ERTEREK BILMEGENIME ÖKINEMIN»

Nadejda Būrhanqyzynyŋ meken-jaiy men üi telefonyn ǧalamtordan taptyq. Söitıp, telefon arqyly habarlasyp, kezdesuge uaǧdalastyq. Söz barysynda özınıŋ 82 jasta ekendıgın aitqan. «Bara qalsaq, jasy edäuır ūlǧaiǧan egde kısımen äŋgımemız qalai örbır eken?!» degen alaŋdauşylyq ta boldy. Uäde boiynşa Mäskeuge bardyq. Apamyz esıgın aşyp, jyly qarsy aldy. Tıptı, bız kütpegen jaǧdaiǧa tap bolǧandai taŋyrqap qaldyq. Qarsy aldymyzda jasy ärı ketse alpystyŋ şamasynda derlık, qimyly şiraq, tūlǧasy tıp-tık, syry ketse de syny ketpegen deitındei symbatty äielzaty tūrdy! Äp degennen-aq äŋgımemız jarasyp, Ǧūmar atamyz turaly oi bölısudı bastap ta kettık. Qazaqtyŋ maqal-mätelderı men salt-dästür, yrymdaryn jaqsy bıletını anyq baiqalady. Äŋgımenıŋ qyzyǧyna tüskennen keiın özge elde, özge jerde otyrǧanymyzdy ūmyttyq. Köpten körmegen tuysqanymyzǧa ūşyrasqandai közaiym küi keşkendei rahat sezımge bölendık. Tarihi, tektı tūlǧanyŋ ūrpaǧymen örbıgen sol äŋgımenıŋ bır bölıgın «Astana aqşamy» gazetı oqyrmandarynyŋ nazaryna ūsynǧandy jön kördım.

Bızdıŋ bügıngı sūhbatymyz Qaraşeva Nadejda Būrhanqyzymen, iaǧni, Ǧūmar Qaraştyŋ tuǧan nemeresımen boldy. Ol 1930 jyly Oral qalasynda düniege kelgen. 1948 jyly Almatyda orys orta mektebın altyn medalmen, 1953 jyly M.Lomonosov atyndaǧy Mäskeu memlekettık universitetındegı filologiia fakultetınıŋ şyǧystanu bölımın qyzyl diplommen tämämdaǧan. 1953-1962 jyldar aralyǧynda Qazaq KSR Ǧylym Akademiiasynyŋ Tıl jäne ädebiet institutynda qyzmet etken. Osynda «Jiyrmasynşy ǧasyrdyŋ basyndaǧy qazaq körkemsözındegı grammatikalyq tıl erekşelıkterı («Aiqap» jurnalyndaǧy materialdar boiynşa)» taqyrybynda kandidattyq dissertasiiasyn qorǧaǧan. 1963 jyldan bügınge deiın Mäskeu qalasynda tūrady. Qazır Resei Bılım Akademiiasynyŋ Filologiialyq ortalyǧynda ǧylymi hatşy. Tıl mäselelerıne, tıldı oqytu ädıstemelerıne arnalǧan 120-dan asa eŋbektıŋ avtory. Ekı qyzy, bır jienı bar.

 

 – Ataŋyz Ǧūmar Qaraş – jiyrmasynşy ǧasyr basyndaǧy eŋ ırı oişyl, dındar aqyn, progressivtı aǧartuşy ärı qazaqtyŋ jazba ädebietın qalyptastyruǧa zor eŋbegı sıŋgen qairatker. Sol zamanda-aq bolaşaqty döp aityp, türlı baǧyttaǧy özektı mäselelerdıŋ tura şeşımıne jön sıltep, bılımımen halyq sanasyn oiatqan, ısımen ülgı bolǧan. Qazaqtyŋ maŋdaiyna bıtken osyndai tektı tūlǧanyŋ ūrpaǧysyz. Jalpy, ataŋyzǧa qatysty ne bılesız? Özıŋız turaly da aita otyrsaŋyz.

 

– Men Ǧūmar Qaraş qaza bolǧannan keiın 9 jyldan soŋ düniege keldım. Sondyqtan, atamdy köre almadym. Bıraq, tuysqandar arasynda atamyzdyŋ belgılı aqyn, oişyl filosof, progressşıl aǧartuşy ekenı aitylatyn. Ol kezde Almatyda Ǧūmar Qaraştyŋ üş balasy – ülken balasy Basyr, menıŋ äkem Būrhan, kenjesı Älihan tūrǧan. Äuelde Ǧūmardyŋ şyǧarmalary turaly 9-10 klasqa arnalǧan qazaq ädebietı oqulyǧynda köp maǧlūmat boldy. Bıraq keiıngı jyldary, äsırese, 1947 jyly Ǧūmardyŋ mūrasyn saiasat tezıne salyp, quǧynǧa ūşyratqan ükımet qaulysy şyqty. Onda Ǧūmar Qaraş «burjuaziialyq-ūltşyldyq saryndaǧy aqyn, molda, Alaşordanyŋ jyrşysy» dep baǧalanyp, şyǧarmalaryn jariialauǧa tyiym saldy. Men sol kezeŋde Almatyda orys orta mektebın bıtırıp, Mäskeuge kettım. M.Lomonosov atyndaǧy Mäskeu memlekettık universitetınıŋ Şyǧystanu fakultetıne tüstım. Universitettı 1953 jyly qyzyl diplommen bıtırıp, Almatyǧa qaita oraldym. On jyldai Ǧylym akademiiasynyŋ Tıl jäne ädebiet institutynda ǧylymi hatşy boldym. Sonda aspiranturaǧa tüsıp, kandidattyq dissertasiia qorǧadym. Dissertasiiamnyŋ taqyryby – «Jiyrmasynşy ǧasyr basyndaǧy qazaq körkemsözındegı grammatikalyq tıl erekşelıkterı («Aiqap» jurnalyndaǧy matierialdar boiynşa)» edı. Ärine, taqyryp öte qyzyq boldy. Qazaq ziialylarynyŋ ūiymdastyruymen şyqqan eŋ alǧaşqy jurnal (1911) bolǧandyqtan, arab qarpımen basylǧan. Sondyqtan köpşılıkke tüsınıksız boldy. Bıraq, aǧa buyn ökılderınıŋ köbı qorǧauǧa qatysty. Solardyŋ ışınde Esmaǧambet Ysmaiylov, Mūhtar Äuezov, Mūhamedjan Qarataev, taǧy basqalar boldy. Tıptı, respublikalyq akademiianyŋ sol kezdegı prezidentı Qonaevtyŋ özı kelıp qatysty. Olar «būl kışkentai qyz ne aitar eken?» dep qyzyqtady-au, şamasy. Qorǧau barysynda jan-jaqtan sūraq qoiuşy köp boldy, bärıne jauap berıp, «öte jaqsyǧa» qorǧadym.

– Mäskeuge ne sebeptı qonys audardyŋyz? Ataŋyzdyŋ mūrasyn zertteuge bet būrdyŋyz ba?

– 1962 jyldan bastap küieuımnıŋ jūmys auystyruyna bailanysty Mäskeuge köştık. Sodan berı alpys jyldai osynda tūramyn. Äkem Būrhan jastaiymyzdan atamyz turaly köp aitqyza bermeitın. Onyŋ şyǧarmalaryn mektep oqulyqtarynan alyp tastaǧan kezde «uaqyty kelgende özderı qalpyna keltıredı. Bıraq sender aralaspaŋdar» degen edı. Sondyqtan jasymda atamnyŋ mūrasymen köp tanys bolmadym. Eseigen soŋ da män bermeppın. Ärine, ökınemın. Eger sol kezde aqyldyraq bolsam, jastau kezımde atamdy közı körgen jasy ülken aǧaiyndar, tuysqandar, jerlesterden edäuır mälımet jinauǧa bolar edı.

Tıl jäne ädebiet institutynyŋ qyzmetkerlerı, 1960 jylǧy mamyr

– Ǧūmar Qaraştyŋ ūrpaqtary turaly köp bılmeimız, osy jäitke keŋırek toqtalsaŋyz?

– Ǧūmardyŋ bırınşı balasy – Qadyr Astrahandaǧy realnyi uchilişenı bıtırıp, elge qaityp, Qaztalovkada jūmys ıstedı. «Öte bılımdı, ūstamdy, ötkır jıgıt bolǧan» dep eske aluşy edı Ǧasyr aǧamyz. 1922 jyly kısı qolynan qaza tapqan. Kım öltırgenın eşkım bılmeidı, bıraq äkesınıŋ saiasi dūşpandarynyŋ ısı boluy äbden mümkın.

Ekınşı balasy – Basyr. Ol auylda ärtürlı şaruamen ainalysqan. Soǧys kezınde eŋbek armiiasyna şaqyrylyp, Qaraǧandyda şahter bolyp jūmys ıstegen. Sodan soŋ Almatyǧa kelıp, jetpıs jasynda qaitys bolǧan. Atam turaly kei mälımettı Basyr aǧamnan jäne onyŋ jūbaiy Tänzilädän sūrap, bılıp aldym. Olardyŋ jalǧyz balasy Bolat qaitys boldy. Üşınşısı qyz. Esımı – Tanaziia. Ol küieuımen Qaraǧandyda tūrdy.

Al, törtınşı balasy Būrqan – menıŋ äkem. Öte bılımdı, balalarynyŋ ışınde eŋ közqaraqtysy bolǧan. Otyzynşy jyldary bır top qazaq jıgıtterımen bırge Mäskeuge kelıp, Timiriazev atyndaǧy Auyl şaruaşylyq akademiiasyn bıtırgen. Keiın Almatyǧa oralyp, Auyl şaruaşylyq ministrlıgınde bıraz jūmys ıstegen. Qyrqynşy jyldary el ışındegı közı aşyq

Ziialy qauym ökılderın saiasi qudalau qaita bastalǧanda, äkem bärın aldyn ala tüsınıp, Almatydan Taldyqorǧan oblysyna dereu köşıp keldı. Sondaǧy auyl şaruaşylyq tehnikumynyŋ direktory boldy. On jyldai basqardy. Kıleŋ orystyŋ arasynda bır-ekı qazaq bolǧan şyǧar, ūjymynyŋ denı orystar edı. Söitıp, saiasi quǧyn-sürgınnen aman qaldy. Keiıngı kezderı Almatyda memlekettık jer paidalanu mekemesınıŋ bastyǧy boldy. Alpys üş jasynda dünieden ozdy. Ǧūmardyŋ besınşı balasy – Hamida esımdı qyz. Ol on ekı jasynda aurudan qaitys bolypty. Altynşy, kenje balasy – Älihan. Jiyrma bır jasynda soǧysqa şaqyrylǧan. Maidanda habarsyz ketıp, joq boldy. Bır hat ta alǧan joqpyz. Qalai ölgenın, qaida ölgenın eşkım bılmeidı. Äkem ızdestırdı, bıraq eşqandai nätije bolmady. Basyr aǧamnyŋ jäne äkemnıŋ aituynşa, Älihan sol kezde doibydan respublika chempiony atanǧan körınedı.

– Ǧūmar atanyŋ ölımıne bailanysty ärtürlı pıkır aitylady. Sızdıŋ paiymdauyŋyz qalai?

– Ǧūmar atamyzdyŋ qalai ölgenın, qai jerde, kım öltırgenın men anyq bılmeimın. Atamnyŋ ülken balasy Basyr aǧamnan sūraǧanymda, bylai dep jauap bergenı esımde: Ataŋdy bandylar dalada kele jatqanda şapqylap, qylyşpen keskılep öltırıptı. Aty auylǧa bos qaitqan soŋ auyldastary aqynnyŋ bır pälege ūşyraǧanyn tüsınıp, auyl bolyp ızdep şyqqan, söitıp, köp keşıkpei Qūnanşapqan degen jerden dene qaldyqtaryn tapqan. Basyr aǧamnyŋ osy sözıne senemın. Zertteuşılerdıŋ ärtürlı pıkırın oqydym, menıŋşe dūrystyqqa jaqyny – aǧamnyŋ aituy.

– Älgınde Keŋes ükımetı Ǧūmar Qaraştyŋ özın jäne şyǧarmalaryn nasihattauǧa tyiym salǧandyǧyn aittyŋyz. Onyŋ salqyny sızge tigen joq pa?

– Qūdaiǧa şükır, men quǧynǧa ūşyraǧan joqpyn. Būl äkem Būrhannyŋ köregendıgı men aqyldylyǧynyŋ arqasynda dep esepteimın. Kezınde belgılı adamdardy qudalau bastalǧanyn äkem sezıp, tez auylǧa köşıp, orystardyŋ arasynda tūrǧan. Partiia müşelıgın de saqtaǧan. Mümkın, äkeme qandai da bır qysymşylyq bolǧan şyǧar, ol jaǧynan men habarsyzbyn. Jalpy, ol tūiyq adam edı. Bos sözdı jaratpaityn. Atamyz jaiynda sūraǧandy da maqūldamaityn. Men Tıl jäne ädebiet institutynda Esmaǧambet Ysmaiylov, Mūhtar Äuezov siiaqty tūlǧalarmen bırge jūmys ıstedım. Olar Ǧūmar Qaraşpen tıldesıp, bırge jürgen, tıptı, prezidiumda bırge otyrǧan kezderı bolǧan. Äitse de olar maǧan ≪senıŋ ataŋmen tanyspyz≫ nemese ≪baiqa, mynany aitpa≫ dep tıs jarmady. Al dissertasiia qorǧaudyŋ aldynda maǧan kımderdıŋ esımın atauǧa bolmaityny eskertıldı. Olar – Ahmet Baitūrsynov, Ǧūmar Qaraş bastaǧan ülken tızım edı…

Soldan oŋǧa qarai: Räbiǧa Syzdyqova, Mäulen Balaqaev, Ǧaineddin Mūsabaev, Nadejda Qaraşeva, Ahmet Jūbanov, Mūhamedjan Qarataev. Alda tūrǧan: Nadejda Qaraşevanyŋ qyzy – Lola.

– Būryn atyn atauǧa tyiym salynǧanymen, bügıngı erkındık zamanynda Ǧūmar Qaraş eŋbekterınıŋ zertteluıne köŋılıŋız tola ma, özıŋız būl ıske qandai üles qostyŋyz?

– Bügınde Ǧūmardyŋ mūrasy tolyq zertteldı deuge bolmaityn şyǧar. Sebebı, bırtalai jyl aty atalmai, şyǧarmalary jariialanbai jürgende, ärine, qazaqtyŋ köbı ony ūmyta bastady. Tek qazır közqaras özgergennen keiın şyǧarmalary jaryq köre bastady. Solardyŋ ışınde özım bıletın jäne maŋyzdylary – Ysmaiylovtyŋ atamnyŋ ≪qūqyqtyq pıkırlerıne≫ qatysty qorǧaǧan dissertasiiasy, Baqtyly Ormanovanyŋ ≪Ǧūmar Qaraştyŋ ömırı men saiasi qyzmetı≫ taqyrybyndaǧy dissertasiiasy. Al, Qabibolla Sydiyqovtyŋ ≪Zamana≫ degen ataumen atamnyŋ bırneşe öleŋder jinaǧyn toptastyryp şyǧaruy öte quanyşty boldy. Būl – rasynda tūŋǧyş tūşymdy eŋbek. Jaqynda ǧana ≪Qazaqstan≫ atauymen şyǧarylǧan kıtap ta qūndy dep esepteimın. ≪Aiqap≫ jurnalyn zerttep jürgen kezden-aq baspasöz tarihynda ≪Qazaqstan≫ gazetınıŋ rölı zor ekenın bıletınmın. Atam osy gazettı şyǧarudy ūiymdastyrumen qatar köptegen oi-pıkırlerı men öleŋderın jariialaǧany belgılı. Gazettıŋ atauyn ≪Qazaqstan≫ dep qoiu bastamasy da – atamnyŋ ideiasy. Sol sebeptı osy gazettıŋ tolyq jinaq türınde şyǧuyna öte quanyştymyn. Şetelde ūzaq jürıp qalǧandyqtan, Qazaqstandaǧy basqa zertteu jūmystarynan habarsyzbyn.

Ǧūmar Qaraşty tanytuda bır kemşın tūs bar. Ol – barlyq zertteu jūmystarynyŋ qazaq tılınde jaryq köruı. Tek Maǧauinnıŋ Leningradta bastyrǧan ≪Poety Kazahstana≫ jinaǧy ǧana orysşa şyqty. Özım dın taqyrybymen tanyspyn, orys jäne qazaq tılderın, jazba arabşany da qajettı deŋgeide bılgendıkten, atam turaly kıtap şyǧarudy josparladym.

Osyǧan bailanysty byltyr orys tılınde ≪Ǧūmar Qaraşev≫ degen ataumen şaǧyn kıtap jaryqqa şyqty. Onda atamnyŋ ömırbaiany jäne keibır şyǧarmalarynyŋ mazmūny qamtylǧan. Mümkındıgınşe keibır öleŋderın orysşaǧa audardym. Būl menıŋ atamnyŋ aldyndaǧy paryzym dep esepteimın.

– Ǧūmar Qaraşty zertteu baǧytynda sızge habarlasyp, pıkırıŋızdı bıluşıler bar ma?

– Joq, atama bailanysty osyǧan deiın eşkım kelgen joq. Bıraq Qazaqstannan Mūhtar Äuezovke qatysty derektı film tüsıruşıler keldı. Sebebı, men Äuezovpen bırge jūmys ıstegenmın. Bız hat jazysyp tūrdyq. Eŋ bastysy, Mūhtar Äuezovtıŋ öler aldynda jazǧan soŋǧy haty maǧan arnalǧan bolatyn.

Mıne, osy hatqa bailanysty ǧana keldı.

– Mūhtar Äuezovpen jaqsy tanys bolsaŋyz, jazuşynyŋ auzynan ataŋyzǧa qatysty qandai da bır äŋgıme estıdıŋız be?

– Älgınde aittym ǧoi, atammen kezınde bırge jūmys ıstegen, jaqsy tanys bolǧan adamdar ol turaly eşnärse aitpady. Äuezov bırge boldy, Ahmet Jūbanov ta osy üide talai bolǧan, ūzaq äŋgımelesetınbız. Nege tıs jaryp eşteŋe aitpaǧandyǧyn älı tüsınbeimın. Mümkın, maǧan kesırı tier dep aiaǧan şyǧar. Men ≪Aiqap≫ jurnalynan atamnyŋ şyǧarmalaryn kezdestırdım. Bıraq, osy jurnaldan dissertasiia qorǧaǧan kezde de eşkım atama qatysty bır sūraq qoimady. Äitkenmen, qorǧau öte qyzyq boldy. Ol kezde jasym jiyrma jetıde. Otyzǧa tarta sūraq qoiyldy. Maǧan ≪orysşa aita ber≫ degen, bıraq men tek qazaqşa aitamyn dep bolmadym.

– Ǧūmar Qaraştyŋ 1910-1912 jyldary şyǧarǧan «Şaiyr» jäne «Köksılder» qazaqtyŋ batyrlar jyry jinaqtary nemese basqa da şyǧarmalary men qoljazbalary sızde saqtalmady ma?

– Basyr aǧamnyŋ aituynşa, bandylar atamyzdy öltırgennen keiın onyŋ tūrǧan üiın örtep, jermen jeksen qylypty. Sonyŋ ışınde mümkın keibır qoljazbalary da örtenıp ketken bolar. Körşı-kölemder ≪dalaǧa qalmasyn≫ dep, kei qaǧazdardy jinap alypty. Mümkın, solar bır jerden şyǧar. Basyr aǧam ≪Äkemnıŋ öleŋderı ärı qarapaiym, ärı bärıne tüsınıktı, sondyqtan da qarapaiym halyq jaŋa öleŋ şyǧysymen än retınde aityp jüretın≫ deitın.

– Özıŋız tıkelei ūrpaǧy retınde ataŋyzdyŋ eŋbegın qandai deŋgeide baǧalaisyz?

– Ǧalym Esmaǧambet Ysmaiylov: ≪Ǧūmar – Abaidan keiıngı däuırde, 20 ǧasyrdyŋ basyndaǧy qazaq ädebietınde ırgelı oryn alatyn ırı klassik aqyn, qazaqtyŋ jazba, körkem ädebietın damytuda, ädebiet tılın qalyptastyruda Ǧūmardyŋ tarihi eŋbegı erekşe. Ǧūmar – ülken suretşı, şeber, körkem sözdıŋ ūstasy≫ dep baǧalaǧan. Osy ädıl baǧa dep esepteimın jäne quattaimyn. Atamnyŋ mūrasyn zertteuşılerge alǧysymdy bıldıremın. Atamyz tūtas qazaq elınıŋ maqtanyşy bolsa, ol – barşa ūrpaqtaryna abyroi. Özım ıştei ≪atamdy ızdese, tuǧan jerınen ızder≫ dep ümıttenetın edım. Mıne, özderıŋ menı tauyp, habarlasyp, endı aiaqtai kelıp otyrsyzdar. Köp rahmet!

– Mazmūndy äŋgımeŋız üşın sızge de köp-köp rahmet! Aman bolyŋyz, Nadejda apa!

 

Sūhbattasqan Jantas SAFULLİN,

Oral-Mäskeu-Astana

Taǧyda

admin

«Astana aqşamy» gazetı

Ūqsas jaŋalyqtar

Pıkır üsteu

Back to top button