Jaŋalyqtar

NÖL

Nöl – tarazy üşın qajet. Eger nöldık ölşem bolmasa, tarazy degen tüsınık te bolmas edı. Sondyqtan, älemnıŋ nöldık bolmysy, bar mäselenıŋ tüp-qazyǧy. Tarazy degen ūǧym tepe-teŋdıktı qajet etedı, ol – ädıldıktıŋ simvoly. Sonda nöl ädılettılıktıŋ ölşemı bolyp otyr. Tarazyǧa qatysty aitsaq, nölge kelu – massanyŋ joiylǧany emes, onyŋ tepe-teŋdık küiınde retteluı. Nöldıŋ ekı jaǧynda massa bar, bırı – (şartty türde aitsaq) plius, bırı – minus, iaǧni nölden bastap plius sandar ketedı jäne kerı minus sandardy sanai bastauǧa bolady. Ǧylymda etnosentrizm degen tüsınık bar, onyŋ mänısı dünie ölşemı nemese onyŋ ortasy men nemese bızder. Ädette, jiı aityp jürgen egoizm – menmenşıldıkte osy özın nölge teŋestıruden şyqqan. Tūrmysta nöl degende mänsız dep qabyldau etek alǧan, adamdar jek körıp qalǧan adamǧa sen nölsıŋ dep jatady, onysy – nöl tabiǧatyn terıs tüsınuden şyqqan būqaralyq sana nätijesı. Şyndyǧynda, özın nölge teŋdestıru älemnıŋ ölşemı özım degen filosofiiaǧa bastamaq.

Älemnıŋ tepe-teŋdıgın ǧylymda taǧy bır ūǧym bıldıredı, ol – garmoniia. Būl – üilesımdık filosofiiasyna qatysty qoldanylatyn, sūlulyqtyŋ simvolyna ainalǧan sana ölşemı. Gar­moniia – şartty ūǧym, ädette oǧan qarsy etıp Haosty qoldanyp jatady, ol aqiqat emes, ontologiialyq mazmūnda älemnıŋ öz gar­moniiasy bar, bızdıŋ haos dep jürgenımız – älı sana, bılım, ǧylym arqyly sezıp, bılıp, tanyp jetpegen älem garmoniiasy. Osyndai jaǧdaida nöldıŋ qyzmetı qalai anyqtalmaq?! Qalaişa tepe-teŋdıkter saqtalmaq? Tepe-teŋdık degenımız – zattyŋ özımen-özı boluy, iaǧni nöldık qalpyna keluı. Būl qalyp ünemı būzylyp oty­rady, onyŋ sebebı älemdık keŋıstıktegı mäŋgılık qozǧalys ärbır jaŋa qozǧalys zattyŋ nöldık qalpyn ärı būzady, ärı ony jaŋa nöldık qalpyna jetkızedı. Olai bolsa, zattyŋ nöldık qalpy – mäŋgılık qozǧalystyŋ bır sätı jäne şartty türdegı körınısı. Bızge asa qajettı ıs, zattyŋ osy nöldık qalpyn bılu, sebebı adamdar ömırı zattyŋ nöldık (şartty qalpyna) qalpyna tıkelei bailanysty. Nöldık qalyptyŋ da özınıŋ ışkı ölşemı, özınıŋ är sättegı nöldık jailary bar, mysal üşın adam ǧūmyryn alaiyn. Adamnyŋ tırşılık jasap, ǧūmyr süruı onyŋ nöldık, iaǧni özımen-özı bolyp körınetın sätı, bıraq adam jas mölşerıne bailanysty, özınıŋ nöldık qalpyn saqtaityn da sätterı bolyp otyratyny belgılı, aitalyq balalyq şaq, bozbalalyq kezeŋ, orta jas, ūlǧaiǧan şaq, t.b.

Nöl – tek matematikalyq ölşem emes, ol şama degen tüsınıktıŋ mänısın aşatyn ūǧym. Bız şama degende äldenebır tepe-teŋdıktı, iaǧni adamnyŋ özımen-özı bolyp otyrǧan halın ai­tamyz.

NÜKTE

Nükte arab tılındegı filoso­fiiada (falsafada) ūǧym retınde qoldanylǧan. Bız nüktenı grammatikalyq qyzmetınde aituşynyŋ ne jazuşynyŋ bır oiy aiaqtalǧanyn bıldıru üşın paidalanamyz. Nüktesız oi tasqyny bırınen-bırı ajy­ratylmai qalu qaupı bar. Demek, nükte oi men oidy ajyratu üşın bır oidy bır söilemge syiǧyzǧannyŋ belgısı bolyp qyzmet atqarady. Al, nüktenıŋ osydan özge qyzmetı bar ma? Jaǧdai adam balasy nüktenı oilap tapqanǧa deiın qalai bolǧan, bügıngı künımız qalai? Nüktesız sana, menıŋ oiymşa, mifologiia. Aŋyzdyŋ qūrylymy, negızınen, bır-aq nüktenı qajet etedı. Aŋyzdy bölıp-bölıp aitudyŋ eş qajetı joq. Aŋyz tek tolyǧymen tüsınıktı. Būl jaǧdaida nükte söilemderdı ajyratqyştyq mänınen özge mänge ie bolmaq, iaǧni nükte ideiaǧa qatysty. Aŋyzda (ärine, bır aŋyzda) bır ǧana ideia aitylady. Ǧylym mifologiiadan logikalyq täsılge jappai öte bastaǧanda nükte qoiu özge halge köşedı, tıpten keibır jaǧdailarda, ol qoiylmaityn jer­ge qoiylyp, oi jüiesı būzylyp, jalǧan sana qalyptasa bastaidy. Būl kezde nükte oi täsılı emes, qūralǧa ainalyp, öz tabiǧatyna tän emes ıster atqara bastaidy. Ärine, ǧylymda ızdenu, tolyǧu, tolyqtyru degen mäseleler bo­lady, sol kezde qoiylǧan nükte özgeruı yqtimal, būl – ǧylym tabiǧatyna sai dästür. Sonymen bırge nükte taza subektivizmge tüsıp ketetını bar. Mysal retınde qoǧam ömırındegı bır jaǧdaidy eske sala keteiın. 1917 jylǧy aqpan töŋkerısı bırşama ısterge nükte qoiǧan eleulı qoǧamdyq-saiasi oqiǧa edı. Endı osy qoiylǧan nükteden jaŋa däuır bastaluy kerek edı. Joq. Bolşevikter būl nükte emes, revoliusiia permanenttı bo­luy qajet dep, özge küige bastap kettı. Sonymen, qoiylǧan nükte joiyldy, bırazdan soŋ baryp jaŋa nükte qoiyldy. El sosializm qūru ısıne kırıstı. Būl qate bastalǧan qoǧamnyŋ ydyrauyna nükte 1990 jyldary qoiylyp, el taǧy özge hal­ge tüstı. Saiasatta nükte qoiylmaǧan jaǧdaidy bolşevikter – «ötpelı kezeŋ», bızdıŋ Qazaqstan ǧalymdary – «tranzittık qoǧam» desıp jür. Mūny alǧaşqy oi­lap tapqandar Karl Marks pen Fridrih Engels, odan ärı de ony saiasi tūrǧyda Lenin «jetıldırdı». Men – nüktesız, iaǧni «ötpelı qoǧam» teoriia­syna qarsy adamnyŋ bırımın. Eger qandai ıstıŋ de ölşemı «adamdyq ölşem» desek, adam ǧūmyrynda «ötpelı kezeŋ» bolmaidy. Adamnyŋ ärbır hareketı (nüktemen aiaqtaludy) qajet etedı. My­saly, adam ötpelı kez eken dep tüskı ne keşkı ışer asyn ışpei qoia ala ma? Auyzy ora­zada bolmasa, adam qalypty jaǧdaida erteŋgı, tüskı jäne keşkı dämın tatuy qajet. Būl – biologiialyq tärtıp. Ötpelı qoǧam qiynşylyǧy dep taŋǧy as tüskılıkke, tüskılık keşkılıkke auyspauy kerek. Adam bolmysynyŋ özge qajettılıkterı de «ötpelı qoǧam» eken dep kezek kütıp tūra almaidy. Sondyqtan, «ötpelı qoǧam» teoriiasy – mänsız närse, adamdardy aldau. Adamnyŋ ärbır hareketı naktylyqty qajet etpek.

Nüktenı dūrys qoia bılmeu – bızdıŋ «bolatyn ıs» pen «bol­maityn ıstı» ajyrata almauymyz­da. Bolatyn ıs hareket negızınde aiqyndalǧan soŋ, nükte qoiyluy kerek. Bolmaityn ıs adamdy bıtpes äreketke salyp, onyŋ qai sätınde nükte qoiylatyny belgısız bolyp qala bermek. Tıpten nükte qoiylar tūs osy dep zorlyq jasalǧanmen, ol özendı qysta qaptap jatqan mūz siiaqty şuaqty künge jetkende erıp sala bermek. Sondyqtan, dınde jäne ǧūlamalar oilarynda nükte filosofiiasyna qatysty qoldanylatyn ūǧymdar bar, olar: Taǧdyr, Jazu, Fatalizm, Qajettılık. Nüktenı qoiuşy adam bolǧanymen, ony belgıleuşı Qūdai nemese Taǧdyr degen tüsınıkter Aŋyzda, Ädebiette, Önerde keŋınen oryn alǧan.

Nükte – bır ıstıŋ aiaqtaluy tu­raly sana. Is osymen bıttı dep aitu qiyn. Sondyqtan, nüktenı de dälme-däl qoiu da auyr. Bız nüktenı emın-erkın tek grammatikalyq täsıl retınde paidalana alamyz, onyŋ oiǧa, sanaǧa, adam men Jaratuşy arasyndaǧy bailanysta qai tūsta qoiylary ünemı dauly mäsele.

Nükte qoiu üşın oi tiianaǧy qajet. Dünietanymdyq mäselede nükte qoiu qiyn, sebebı onda aiqyndyq taiǧa taŋba basqandai tüsınıktı bola bermeidı. İbn Sina aitqan eken: «Menıŋ bılgım keledı, men kımmın jäne būl düniede ne ızdeudemın», – dep. Osy sūraqqa jauap berıp, nükte qoiuǧa bola ma? Nadandar äldene bır jauaptar qūrastyryp, nüktenı qoiyp ta tastauǧa ämända äzır, al danalar bolsa, mūndai hareketke bara al­maidy, kesıp söz aitpaidy, oila­nady, tolǧanady, qysqasy, nükte qoiuǧa asyqpaidy. Sebebı, nükte şeksızdıktıŋ naqtyly körınısı, ol – tıpten şeksızdıktıŋ ömır süruınıŋ formulasy. Nükte bolmasa, bız şeksızdık turaly aita almas edık. Nükte – şeksızdıktıŋ barlyǧynyŋ dälel-aiǧaǧy.

Adam bolmysyndaǧy nükte – ölım. Tän men jan aiyrylǧanda adam bolmysy öz tūtastyǧyn būzady. Demek, nükte degen – taǧdyr. Al, taǧdyr kımnıŋ qolynda, yrqynda, sırä, nükte qoiuşy da sol bolsa kerek.

Tūrmysta men myna bır ıske nükte qoidym dep pendelıkpen du­yldasyp jatamyz, bıraq, būl piǧyl adamdarǧa jarasymdy. Öz erkımız özımızde, özımızge özımız bilık jasai alamyz degen ör sanasy bolmasa, adam özı üşın jaratylǧan myna qisapsyz älemdı qalai meŋgermek, nüktenı qalai qoimaq?

Ǧarifolla ESIM, akademik

Taǧyda

admin

«Astana aqşamy» gazetı

Ūqsas jaŋalyqtar

Pıkır üsteu

Back to top button