Basty aqparatMäsele

Önertabys ögeidıŋ küiın keşken

Ozyq elderde adam kapitaly damudyŋ basty aspektısıne ainaldy. Memlekettıŋ ziiatkerlık menşıgın baǧalaityn täsıldıŋ bırı – ­zamanaui önertabysta. Al önertabysty patentteu – avtorlyq qūqyqty qorǧap, ­öndırıske engızıp, ekonomikaǧa serpın beru. Latynnyŋ «patents» sözınıŋ mänı – jaŋa aşylym. Belgılı bır saladaǧy innovasiialyq jaŋalyq deuge bolady. Patentteu qozǧalysy bızdıŋ elde qalai damuda?

ÖNERTABYS – QOZǦAUŞY KÜŞ

1474 jyly Venesiiada patentteu ısı bastalyp, önertabysty basqa adamnyŋ ielenıp ketpeuı üşın qūjattandyru jolǧa qoiyldy. 1624 jyly Angliiada jaŋa önertabys jobalary patenttelse, 1787 jyly AQŞ-ta ziiatkerlık menşık jüiesı konstitusiiamen qorǧalyp, jeke tūlǧalarǧa berıle bastady.

Osy kezeŋderı adamzat önerkäsıptık revoliusiianyŋ üş kezeŋın bastan ötkızıp, damudyŋ jolyn tapsa, mūnyŋ bärı bılım men ǧylym salasyndaǧy önertabystyŋ nätijesı ekenı dausyz. Mäselen, 1876 jyly Aleksandr Greiam Bell alǧaşqy telefon qoŋyrauyn özınıŋ kömekşısı Tomas Djon Uotsonǧa şaldy. Söitıp, ekı bölmede otyrǧan adam bır-bırımen elektr terbelısın dybys terbelısıne türlendıruge arnalǧan elektroakustikalyq aspap – telefon arqyly söilestı. 1878 jyly Karl Bens ekı taktılı qozǧalt­qyşty patenttedı. Būl kölık öndırısınıŋ bas­tamasy edı. 1887 jyly horvat önertapqyşy Iosip Beluşich spidometr oilap tauyp, būl joba Parij vagondaryna ornatyldy. Bügınde äue, teŋız jäne qūrlyqta qatynaityn kölık türlerındegı spidometr Beluşich oilap tapqan önertabys negızınde jüzege asty. 1928 jyly Londonda injener Ovanes Adamian bırınşı eksperiment retınde türlı tüstı teledidaryn tanystyrdy. 1907 jyly nemıs önertapqyşy Karl Iаto alǧaşqy ūşaqtyŋ jobasyn jasap, 2,5 metr biıktıkte 60 metrge üzdıksız ūşuǧa qol jetkızdı. 1930 jyly amerika­lyq fizik Djon Atanasov alǧaşqy elektrondy-sifrlyq kompiuter­dı ūsyndy. 1938 jyly amerikalyq fizik ­Chester Karlson alǧaşqy köşırme jasaityn kseroks apparaty – elektrofotografiiamen ǧylymi ortany taŋǧaldyrdy. 1957 jyly kanadalyq därıger Tomas Chang älemde bırınşı bolyp jasandy jasuşany oilap tapty. Būl jobalar qoǧamnyŋ qozǧauşy küşıne ainalyp, ǧylymi-tehnikalyq progrestıŋ bastauynda tūrdy.

Qazaqstan sosialistık jüie­den naryqtyq ekonomikaǧa auysumen qatar sanatkerlık menşık qūqyǧyn qor­ǧaudy jetıldırıp, «önerkäsıptık menşık», «intellektualdyq menşık», «patent», «patent ielenuşı» ūǧymy qoldanysqa endı.

Patenttıŋ ekonomikalyq paidasymen bırge ziiatkerlık menşık qūqyǧyn qorǧauǧa mümkındık beredı jäne adamnyŋ şyǧarmaşylyq äleuetın köteruge yntalandyrady.

Ziiatkerlık menşık jönındegı düniejüzılık ūiym (WIPO) älem elderınıŋ ziiatkerlık kapitalyn saralauda patent statistikasyn esepke alady. Būl reitingte Qytai köş bastaidy. 2017 jyly – 1 million 475 myŋ, 2018 jyly – 1 million 381 myŋ, 2019 jyly – 1 million 542 myŋ, 2020 jyly türlı saladaǧy önertabysqa 1 million 400 myŋ patent beredı. Qytaidyŋ ekonomikalyq damuynda ziiatkerlık menşıktıŋ ülesı basym ekenın osydan köruge bolady. Öitkenı ärbır patenttıŋ artynda ärtürlı salaǧa engen innovasiialyq jobalar tūr. Būl önımdılıktı arttyryp, qyzmet körsetu sapasyna äser etetını anyq.

2020 jyly alǧaşqy ondyqqa engen Ündıstanda – 53 myŋ, Kanadada – 36 myŋ, Reseide – 35 myŋ, Avstraliiada – 29 myŋ jäne Braziliiada 25 myŋ önertabys zaŋdy tūrǧyda qorǧauǧa alyndy. Būl sanatta 171 eldıŋ arasynda ­Qazaqstan 145-orynnan körınse, Täjıkstan ­114-ınşı, ­Qyrǧyzstan ­88-ınşı, ­Özbekstan 55-orynda tūr

Halyqaralyq ūiymnyŋ esepteuı boiynşa 2020 jyly AQŞ-ta – 621 myŋ, Japoniiada – 307 myŋ, Oŋtüstık Koreiada – 219 myŋ, Germaniiada 78 myŋ önertabys patentteldı. Üzdık bestıkke engen osy elder älem naryǧyna jaŋa innovasiialy tehnologiiany köptep eksport­taidy. Būl – WIPO-nyŋ qorytyndy mälımdemesı.

2020 jyly alǧaşqy ondyqqa engen Ündıstanda – 53 myŋ, Kanadada – 36 myŋ, Reseide – 35 myŋ, Avstraliiada – 29 myŋ jäne Braziliiada 25 myŋ önertabys zaŋdy tūrǧyda qorǧauǧa alyndy. Būl sanatta 171 eldıŋ arasynda Qazaqstan 145-orynnan körınse, Täjıkstan 114-ınşı, Qyrǧyzstan 88-ınşı, Özbekstan 55-orynda tūr.

Bälkım, 2020 jyly Qazaq­stan tarapy qūjatty uaqytyly tapsyrmaǧan bolar, sol sebeptı Şri-Lanka (53-oryn), Gvatemala (69-oryn), Mozambik (­94-oryn), Samoadan (112-oryn) tömen tūrǧan şyǧarmyz degen oi keldı. Söitıp, 2017 jylǧy reitingtı qarap, 716 önertabys qūjattanǧanyn bıldık. Būl körsetkış älem reitingınde 19-orynnan körınuge sebep bolypty. 2018 jyly – 1228, 2019 jyly 982 qazaqstandyq önertapqyş öz jobasyn patenttep, säikesınşe, älemdık reitingte 44 jäne 47-orynǧa tūraqtady.

QAZAQSTANDA NEGE DAMYMAIDY?

Qazaqstanda patentteuge Ädılet ministrlıgıne qarasty Ūlttyq ziiatkerlık menşık instituty jauapty. Ortalyqpen bailanysyp, ǧylymi jobany nemese önertabysty patentteudıŋ jön-jobasyn sūradyq.

– Belgili önimdi nemese ädis­ti jaŋa maqsatta qoldanuǧa jatatyn kez kelgen saladaǧy tehnikalyq şeşim önertabys retinde qorǧalady. Eger önertabys deŋgeiıne jetken äri önerkäsipte qoldanuǧa jaramdy bolsa, önertabysqa qūqyqtyq qorǧau beriledi. Önertabys patent zaŋyna säikes jürgızılgen saraptama nätijesı boiynşa qorǧalady. Önertabys, paidaly model, önerkäsıp ülgısı, seleksiia jetıstıgı, integraldyq mikroshema, topologiia, tauar taŋbasy, geografiialyq nūsqama jäne taǧy basqa aqparatty jinaimyz, – dedı institut direktorynyŋ orynbasary Aişa Jūmabekova.

Ūlttyq ziiatkerlık menşık instituty ūsynǧan mälımetke süiensek, 2020 jyly – 900, 2021 jyly – 805, 2022 jyly 585 önertabys patentteldı. Soŋǧy üş jyldy salystyr­ǧanda, tauar taŋbasyna köp qūjat tapsyryldy. Mäselen, 2020 jyly – 4676, 2021 jyly – 4955, 2022 jyly 5165 tauar taŋbasy qūjattandy. 2022 jyly 864 paidaly model, 176 önerkäsıp ülgısı, 39 seleksiia jetıstıgı qūjattandy. 2019-2022 jyly mektep oquşylary 14 önertabys, 29 paidaly model boiynşa ötınış berıp, öz jobasyn patenttedı.

Endı salalar boiynşa dä­iekteitın bolsaq, 2022 jyly himiia jäne metallurgiia salasynda – 93, qūrylys, tau-ken ısınde – 41, mehanika, jaryq beru, jylu – 31, fizika – 72, elektrlendıru baǧytynda 36 qorǧau qūjaty berıldı.

– Qazaqstanda eŋ tabysty patent önımı retınde QazVac vaksinasyn atau kerek. Älemde alǧaşqy bolyp koronavirus ındetıne qarsy öz vaksinasyn daiyndaǧan bes eldıŋ qataryna endı. Basqa salalarda, atap aitqanda, tau-ken, auyl şarua­şylyǧy, qūrylys salasynda, basqa da köptegen patent öz qoldanysyn tauyp jatyr, – dedı Aişa Jūmabekova.

Qazaq ǧylymyn damytyp, ūlttyq ekonomikaǧa serpın beretın erekşe patent-joba­lary bar ma? Patentteudıŋ maŋyzy nede? Būl sūraqty L.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınıŋ professory Asqar Baubekke qoidyq.

– Jaŋa tehnologiialar men innovasiianyŋ engızıluınde patentteu önerı maŋyzǧa ie. Ozyq elderdıŋ ǧylymi-tehnikalyq progresınen osyny köruge bolady. Ǧylym jolynda 9 jobany patenttedım. Onyŋ bıreuı halyqaralyq deŋgeide moiyndaldy. Germaniianyŋ Sankt-Anton qalasyndaǧy patentteu ortalyǧynda saraptamadan öttı. Otyn türın tūtatyp, jandyratyn qūraldy şetel ortalyǧy 26 ai zerttedı. Būl qūrylǧy arqyly gaz ben mazutty oŋai jaǧuǧa bolady, – dedı ǧalym.

Jasyratyny joq, Qazaq­stan ǧalymdary jobasyn AQŞ jäne Europa elınıŋ kompaniialaryna köptep ūsynady. 2005 jyldary Baqytjan Älmenov­tıŋ gidravlikalyq qondyr­ǧysyn Jeneva halyqaralyq biurosy patenttedı. Professor Bolatbek Öteǧūlov tūiyq su közın paidalanu arqyly arzan elektr quatyn aludy zerttep, ony patenttep, Germaniianyŋ kompaniiasyna ūsyndy.

Mūnyŋ sebebın Asqar Baubek bylai tüsındırdı:

«Damyǧan elderde kommersiialandyru – bäsekege qabılettı boludyŋ negızı. Iаǧni ǧylymi-zertteu jūmysynyŋ nətijesı kommersiialandyru arqyly ekonomikalyq tabysqa jetedı. İnvestorlar perspektivaly önertabys jobasyn jiı qarjylandyrady. Al bızdıŋ elde ǧylymdy kommersiia­lauǧa, innovasiialyq ekonomika qūruǧa talpynys bolǧanmen, naqty qadam bolmai tūr. Sol sebeptı önertabys salasyna qyzyǧatyn adam köp emes».

Qazaqstan önertapqyştary turaly söz qozǧaǧanda, Küşquat Talasbaevtyŋ mūnai öndıru salasyna 9 önertabysty engızgenın aituǧa bolady. Önertapqyş Öskenbai Mädievtıŋ ızdenısı nätijesınde terı öŋdeu prosesınde önım türın köbeitu jäne sapasyn arttyruǧa jol aşyldy. Saltanat Kamenova medisina salasynda 4 jobany patenttedı. Astanalyq önertapqyş Serıkbol Şaimardan elektrondy besık oilap tapqanyn jaqsy bılemız.

P.S: 2018 jyly AQŞ-tyŋ Patenttık jäne tauarlyq belgıler jönındegı basqarmasy (USPTO) 10 millionynşy patentın berıp, jahan jūrtynyŋ nazaryn önertabys önerıne audardy. 1885 jyly 18 säuırde qūrylǧan Japoniia patenttık vedomstvosy (JPO) önerkäsıptıŋ damuyna el tūrǧyndaryn belsendı qatysuǧa yntalandyryp keledı. Qazaqstan üşın örkeniet köşınde ornyn aiqyndap, ǧylym salasyn kommersiialandyryp, jastardyŋ önertabys salasyna qyzyǧuşylyǧyn arttyru maŋyzdy. Bız osyny tüsınıp, oiǧa tüidık.

Taǧyda

Nūrlat Baigenje

«Astana aqşamy» gazetınıŋ tılşısı

Ūqsas jaŋalyqtar

Pıkır üsteu

Back to top button