ORAZAQ SMAǦŪL, QR ŪǦA akademigı, Boloniia ǧylym akademiiasynyŋ korrespondent müşesı: HALQYMYZDYŊ 4 MYŊ JYLDYQ TARİHYN ÄLEM MOIYNDAP OTYR ǦALYMDARY

– Aǧa, bügınde «tas laqtyrsaŋ, akademikke tiedı» dep jatady. Bıraq sol ǧalymdardyŋ ışındegı antropo­log-akademik sız jalǧyzsyz. Nege?

– Jalpy, antropologiia biologiia ǧylymynyŋ salasy, adam balasynyŋ biologiialyq erekşelıkterımen ai­nalysady. Keŋes ükımetı däuırınde ǧylymnyŋ genetika, kibernetika sa­lalary sekıldı antropologiiaǧa da qatty qysym jasalǧan. Sonyŋ saldarynan, antropologiia damymai qaldy. Al, osy salany betke alǧan antropologtardyŋ barlyǧy sol keŋes däuırınde quǧyn-sürgınge ūşyrady. Olar Stalin qaitys bolǧannan keiın ǧana aqtalyp, raqymşylyqpen keibırı aman qaldy.

– Sonda būl keŋestık saiasatqa qaişy boldy ma?

– Keŋestık saiasatqa resmi türde qaişy kelgen joq. Bıraq, partiia öz qyzmetıne būl sala nūqsan keltıredı dep ülken küdıkpen qarady. Onyŋ bır aiǧaǧy keŋes däuırınde, mäselen, keŋestık arhe­ologiia, keŋestık türkologiia, keŋestık etnografiia, keŋestık lingvistika – bärı boldy, al, keŋestık antropologiia bolǧan joq. Mūndai ǧylym betın aşuǧa tyiym salyndy. Sondyqtan, būl taqyrypta anda-sanda jinaqtar şyǧarylyp tūrdy.

– Qazaqta sızge deiın antropolog bolǧan joq. Sız osy salaǧa qalai bardyŋyz?

– Student kezımde toppen bırge arheologiialyq ekspedisiialarǧa ba­ratynbyz. Sonda adamnyŋ süiegın zerttep, zerdeleitın bır mamannyŋ joqtyǧy taŋ qaldyrǧan edı. Kele-kele osy sala qyzyǧuşylyǧymdy tudyrdy. Osy zäru mamandyqty jas kezden qolǧa alǧanymyz dūrys şyǧar dep tüidım. Bızdıŋ baqytymyzǧa orai, Mäskeude sol kezdegı Leningradtan kelgen antro­pologtar Qazaqstanǧa ūlttyq kadrlar daiyndap bereiık dep, niet bıldırıp jatty. Sol kömek bızdıŋ ülesımızge tidı. Atalmyş salada aspiranturaǧa oquǧa tüstım. Sodan berı, mıne, jarty ǧasyrdan artyq ömırımız osy antropo­logiia salasyna arnalyp otyr.

– Sızder negızınen süiektı zertteisızder ǧoi. Adamnyŋ süiegı neşe jyl boiy jer astynda saqtaluy mümkın?

– Ol topyraqtyŋ biohimiialyq qūramyna bailanysty. Eger topyraqtyŋ qūrylymy öte agressivtı, qyşqyl bolsa, onda süiek tez şıridı. Al, topyraq qyrtysy yŋǧaily bolsa, onda süiek milliondaǧan jyldar boiy şırımei jata beruı mümkın.

– Qazaq qaitys bolǧan adamnyŋ jetısın, qyrqyn, jylyn berıp ja­tady. Osynyŋ bärı qabırdegı adam tänınıŋ biologiialyq prosesterıne bailanysty qalyptasqan dep estıgenım bar edı.

– İä, mümkın. Jer qabatynda adam süiegı de sūryptalyp otyrady.

– Al endı, elu jyl ötkennen keiın molany syryp tastap, jerın paida­lana beruge bolady dep jatady ǧoi. Sız osyǧan qalai qaraisyz? Özıŋız süiek milliondaǧan jyl boiy saqtaluy mümkın dep otyrsyz…

– Elu jyl emes, on jyldan soŋ mo­lany syryp tastaityn elder de bar. Mäselen, qazırgı arab elderınde jer öte qymbat. Onda barlyq jer satylyp ketken. Sondyqtan, eşkım ölgen adamdy öz betımen aparyp, jerlei almaidy. Jer ielerınen äuelı rūqsat alady. Ekınşıden, däl osy elderde qaitqan adamdy jerlegen soŋ, bırneşe jyl ötkende būrynǧy mäiıttı yǧystyryp, jaŋa mäiıttı äkelıp jerlei beredı. Onda bızdegıdei bır adamdy jerlep, onyŋ basyna ülken etıp, zäulım kümbez tūrǧyzyp jatpaidy. Europa elderınde de solai. Onda, mäselen, «otbasylyq tabyt» degen bolady. Sol jerge kısı jerlegen soŋ, on jyl ötkennen keiın-aq jaŋa mäiıttı äkelıp üstıne qoia beredı. Onyŋ, ärine, epidemiologiialyq jaǧynan ziiandy jaqtary da bar. Mäselen, oba auruynyŋ mikrobtary 200 jylǧa deiın ölmeitını däleldengen ǧoi. Sondyqtan,būl jaǧyna jalpy saqtyqpen qaraǧan dūrys.

– Sız özıŋız antropologiiamen jar­ty ǧasyrǧa juyq uaqyt ainalysyp kele jatyrsyz ǧoi. Zerthanadaǧy eŋ eskı süiek qai uaqytty qamtidy?

– Būdan 7-8 myŋ jyl būryn ömır sürgen tūrǧyndardyŋ keibır süiekterı tabylǧany mälım.

– Ony qai jerden kezıktırdıŋız?

– Batys jäne Şyǧys Qazaqstannan, sodan keiın Pavlodardyŋ Jelezin­ka degen jerınen neolit däuırındegı adamdardyŋ süiekterı tabylǧany bar. Ärine, olardyŋ saqtalu deŋgeiı öte naşar boldy. Bıraq, soǧan qaramastan, bız onyŋ keibır beine-erekşelıkterın anyqtauǧa mümkındık aldyq. Sodan soŋ osydan 10-12 myŋ jyl būryn da Köne jūrtymyzda adamdar ömır sürgenı aiqyndalyp otyr.

Būl künde antropologiianyŋ bır erekşelıgı ötken uaqytta ömır sürgen adamdardyŋ tırşılıgıne qatysty eşqandai qūpiiany bügıp qalmaidy. Zerthanada süiekterdı zertteu arqasynda tırşılık iesınıŋ jasyn, jynysyn, onyŋ beinesın, dene propor­siiasyn, genetikalyq qūrylymdaryn, qan jüielerın, qandai tamaqty köp tūtynyp, nenı käsıp etkenın – taǧy basqa erekşelıkterın ajyrata beruge bolady. Sondyqtan, adam balasynyŋ süiegı – etnotarihi jaǧynan öte qūndy jädıger. Ol arqyly jazba dünielerıne qaraǧanda äldeqaida köp bioäleumettık mälımetter aluǧa bo­lady. Al, arheologiialyq-tarihi jaz­balardan mūndai keŋ maǧlūmattar aluǧa mümkınşılık joq. Antropologiia ǧylymynyŋ qoǧamǧa qajettılıgı de, mıne, osynda. Sol sebeptı, bız Köne Qazaq jūrtynan tabylǧan-tabylǧan süiekterdıŋ bärın saqtauymyz kerek. Būl – älem deŋgeiındegı talap.

– Al, bızde antropologiialyq zerthanalardyŋ zertteu deŋgeiı jetkılıktı me?

– Jalpy, deŋgei aitarlyqtai, bıraq, qajettı kölemdı tolyq ötei alatyn därejede emes. Mäselen, bızde genetikalyq, näsıldık jaǧynan anyqtaityn zerthana jaǧy tolyq jetılmegen. Sodan keiın, onda qoldanylatyn qūral-jabdyqtyŋ bärı bır rettık qana. Bır zertteuge paidalanǧannan keiın laqtyryp tas-taityn dünieler. Al, baǧasy qymbat. Sondyqtan, būl salany oidaǧydai da­mytyp, alǧa jyljyta almai jatyrmyz.

– Qūral–jabdyq qymbat dep otyr­syz. Bızde osy tarihty tolyq aşuǧa degen qūlşynys qalai? Memleket tarapynan osyǧan müddelılık tany­lyp otyr ma?

– Ärine, keŋes ükımetımen salystyruǧa bolmaidy. Egemendıktıŋ aty – egemendık. Būl halqymyzǧa Qūdaidyŋ bergen bır syiy, erekşelıgı. Basqa qonǧan baq būl. Bıraq qolymyzǧa būl «baqyt qūsy» ülken qiyndyqtarmen jettı. Ötken HH ǧasyrda halqymyz qanşama apatty bastan ötkerdı. Mäselen, 1911 jyly bolǧan aştyqta millionǧa juyq qazaq qyrylyp qaldy degen faktıler bar. Sodan keiın 1921 jyldary da aştyq boldy. Mūnda da millionnan astam qazaq opat bolǧan. Al, 1932-1933 jyldary qazaqtardyŋ taǧy 30-40 paiyzy qyrylyp qaldy. Būnyŋ bärı – qoldan jasalǧan ǧūlamat bola­tyn. Mıne, osyndailarǧa qalai jol ber­meu kerek?.. Sodan keiın 1930-şy jyl­dary Türkıstan öŋırınde qazaqtardyŋ bostandyq sūrap köterılgenı üşın 200 qazaqty tırıdei jerge kömıp tastaǧany bar. Tıptı köterılıske dem bergen keibır basşylardyŋ tırıdei arqasynan soiyp otyryp, terısın alǧan. Sondaǧy keibır qazaqtardyŋ terısı bügınde Praganyŋ mūrajaiynda eks­ponat retınde saqtauly tūr. Al, 1937-38 jyldardaǧy qandy balaq repressiianyŋ zardaby taǧy bar. Mıne, qazaq osyn­dai qorlyqty da kördı. Sondyqtan, atalmyş jailardan keiın egemendıktı baǧalai bıluımız kerek. Ülkenımız bar, kışımız bar qazaqtyŋ bostandyq degen osy ūly mūrasyn saqtauǧa küş saluy­myz qajet.

İtaliiaǧa barǧanymda bır ǧalymnyŋ aitqany bar edı: «Egemendık Sızderge qūdai bergen bır näzık zat, alaqanǧa salǧan. Eger ony qatty ūstasaŋyzdar, syndyryp alasyzdar, bos ūstasaŋyzdar, tüsırıp alasyzdar» – degen bolatyn. Ol öte dūrys aitylǧan pıkır dep oilaimyn. Anau-mynau pendeşılıkpen bızdıŋ keibır azamattarymyz osy egemendıkke tolyq män bermei kele jatqanyna qatty qarnym aşady.

– Al, tarihty aşu, tarihtyŋ aqtaŋdaq betterın aşyp, şyn tarih­ty jazyp, jariialau täuelsızdıgımızdı nyǧaituǧa yqpal ete me?

– Söz joq, yqpal etedı. Ūrpaqtarymyzdy tärbieleuge de şyn tarihtyŋ bererı mol.

Adam balasynyŋ tarihyn alyp qarasaŋyz, qandai memleket, qandai patşa bolmasyn, onyŋ özınıŋ ūstanar saiasaty, ideologiiasy bolǧan. Adam balasy tek qoǧamdyq ömır arqyly ömır süredı, onsyz tırşılık ete almaidy. Bylaişa aitqanda, ärkım öz betınşe ömır süre almaidy, şaşylyp ketken tary siiaqty. Qoǧam bolǧan soŋ onyŋ ortaq qūndylyǧy boluy kerek. Jäne sonyŋ bärı halyqtyŋ igılıgıne arnaluy tiıs. Menıŋşe, bızdıŋ elımızde barlyq igılık eŋ aldymen osy memlekettıŋ negızgı iesı, qanşama qiynşylyqty körıp, azattyqqa qol jetkıze almai ketken ata-babalarymyzdyŋ ruhyna bas iıp, qazaqtyŋ bügıngı ūrpaqtarynyŋ müddesıne arnaluy kerek.

– Bızde olai emes pe?

– Bızde orynsyz närseler köp. Mäselen, «köpūlttymyz», «basqa ūlttarǧa da qamqorlyq jasauymyz kerek» deidı. Al, Köne jūrtymyzda 4 myŋ jyl boiy osy jerge ielık jasaǧan halyq – qazaqtar emes pe? Sondyqtan, aldymen osy jer men eldıŋ iesıne, olardyŋ ata-babasyna, bügıngı ūrpaǧyna bas isek tarihi ädıldık bolmai ma? Qazaq halqynyŋ bastan ötkergen ta­rihyna syi-qūrmet körsetıluı qajet. Kez kelgen ūlt özderınıŋ qandai jerde tūryp jatqanyn, onyŋ ötkenı qandai bolǧanyn, egemendıkke deiın qandai qiynşylyqtan ötkenın eskeruı qajet. Egemendı el retınde, ärine, köpūltty memleket şyǧarmyz. Bıraq özge ūlttardyŋ barlyǧynyŋ mūqtajyn ta­rihi otanynda oryndauǧa şama kelgen­şe ūmtylyp jatqany mälım. Bız qazaq halqynyŋ mūqtajyn ūlttyq därejede oryndauǧa mındettımız. Öitkenı, basqa elderdıŋ bärı de aldymen öz halqynyŋ müddesın ıske asyruǧa ūmtylyp jatyr.

– Aitpaqşy, sız bır sūhbatyŋyzda «Qazaqstan «köpūltty» el emes» degen ekensız…

– İä, Qazaqstan «köpūltty» emes, mūnda bır-aq ūlt bar, ol – qazaq halqy. Al, basqalary tek etnos ökılderı. Olar diaspora qataryna jatady. Öitkenı, olardyŋ basqa jaqta özderınıŋ tarihi otandary bar. Mäselen, nemıstıŋ otany – Germaniia da, orystyŋ otany – Resei. Özbektıŋ otany – Özbekstan, taǧysyn taǧy. Būl jaidy dūrys tüsıne bılu kerek. Qazaqtyŋ Qazaqstannan basqa otany joq! Qazaqtyŋ Qazaqstannan basqa barar jerı, basar tauy joq! Sondyqtan, basqalarǧa teŋdık beru qajet, bıraq, memleket deŋgeiınde qazaqtyŋ müddesı bırınşı qatarda tūruǧa tiıs!

– Özıŋız de estıgen şyǧarsyz, Qytaidyŋ keibır ūiǧyrlary qazaq bolyp jazylyp, osynda köşıp kelıp jatty. Jalpy, qūjatyna qazaq bolyp jazylǧan tatarlar da, ūiǧyrlar da az emes. Osy oraida, qazaq bolǧysy kelgen özge ūlttardy özımızge sıŋdıre beru üşın şejıre jazudyŋ qajetı joq deitınder bar. Sız qalai oilaisyz?

– Ol dūrys emes. Sonda qalai, bız

basqa halyqty sıŋıru üşın öz tegımızden bas tartuymyz kerek pe? Qazaqtyŋ qazaq degen tegın tek qazaqtar, qazaqtyŋ ūrpaǧy ǧana qorǧai alady. Mäselen, Ūly Otan soǧysy jyldarynda Ven­griiada qanşama nemıster, evreiler «venger» bolyp jazylyp ketken. Qazır olardyŋ köpşılıgı Ükımet ba­synda otyr. Negızgı madiiarlardyŋ müddesın olar tolyq oilap otyrǧan joq. Majarstannyŋ köptegen bailyǧyn satyp, aqşasyn syrtqa şaşyp jatqany da mälım. Men özım 2008 jyly Vengriiada VII düniejüzılık qūryltaida bolǧanymda osy jaǧdaidy öz közımmen körıp, qynjylyp qaittym. «Mynau kım?» deseŋ, «būrynǧy nemıs» deidı. «Anau kım?» deseŋ, «būrynǧy evrei» deidı. Olar venger bolyp kırıp alǧan da, sol eldıŋ bilıgıne qol jetkızıp, endı öz müddesın ǧana oilap otyr deidı qarapaiym halyq. Al, halyqtyŋ jaǧdaiyn eşkım eskerıp jatqan joq deidı.

Sol sekıldı, bügın ūiǧyrdy kırgızıp alaiyq, tatardy kırgızıp alaiyq, basqalardyŋ da qazaq bolyp jazyluy-na jol bereiık, bıraq, ol saiasattyŋ eşqandai da strategiialyq mänı joq. Bız osyny tüsıne bıluımız kerek.

– Aǧa, sız bügıngı qazaq jerınen osydan 7-8 myŋ jyl būrynǧy tırşılık ielerınıŋ süiekterın tap­tym dedıŋız. Olar gendık jaǧynan bügıngı qazaqtarǧa ūqsai ma?

– 4 myŋ, 5 myŋ jyl būryn Köne Qazaq jūrtynda ömır sürgen taipalardyŋ gendık erekşelıgınıŋ üşten bır paiyzy bügıngı qazaqtardyŋ dene qūrylymynda saqtalyp qalǧan. Iаǧni, qazaqtar populiasiiasynda bioäleumettık erekşelıkterınıŋ tamy­ry osynşama uaqyt üzılmei, saqtalyp qalǧany mälım. Sondyqtan, qazaq tura­ly qytai jazbalary ne aitty, parsy jazbalary ne aitty, orys ne aitty – olardyŋ bärınıŋ tarihi qūndylyǧy genetikalyq anyqtamalyǧy jetpeidı. Öz tarihymyz – öz süiegımızde. By­laişa aitqanda, tarihymyz özımızdıŋ genımızde, özımızdıŋ fiziologiialyq, morfologiialyq erekşelıgımızde tolyqqandy oryn alǧan. Eger bız 4 myŋ jyl boiy özımızdıŋ erekşelıgımızdı saqtap qalǧan bolsaq, onda ärı qarai da, iaǧni üstımızdegı üşınşımyŋjyldyqta ūrpaqtarymyzdy saqtau mümkındıgımız bar dep tolyq aita alamyz. Laiym qazaq elı erkındıgınıŋ ǧūmyry ūzaq bolsyn!

– Qaratau bökterınde alǧaşqy adamnyŋ ızı qalǧan degen derek bar. Bız sonda sol alǧaşqy adamdardyŋ ūrpaǧymyz ba?

– Arheologiia salasynda mädeni tūrǧydan adamdardyŋ ömır süru däuırlerı paleolit, neolit, qola däuırı dep bölıne beredı ǧoi. Qola, tıptı, neolit däuırınde ömır sürgen adamdardyŋ köptegen morfologiialyq erekşelıgı tek qana bügıngı qazaqtardyŋ denesınde saqtalyp qalǧan. Sondyqtan, bızdıŋ tarihymyz keŋes ükımetınde jazylǧandai, bertınde bastalǧan joq, tarihymyzdyŋ tamyry tereŋde jatyr. Älem aldynda bız mūny talai ret paş etken bolatynbyz. Būl künde ǧylym salasynda kım küştırek bolsa, sol älsızdı taptap, közge ılgısı kelmei, joqqa şyǧaryp kete beretın kün öttı. Qazaq turaly da: «älemde qazaq degen halyq joq, ol qoldan jasalǧan ūlt» degen pıkırdı aitqandar bolǧan. «Olar tek qaǧazdaǧy ǧana halyq» dep jazǧandar da bar. Al, men elu jyl boiy sonda nenı zerttedım? Qazaqtyŋ ata-babalarynyŋ qaŋqa süiekterın, tıs qūrylystaryn, qan jüielerın, alaqanyndaǧy terı bederın, mai bürmelerın, däm sezımderın zerttep, anyqtadym. Eger qazaq qoldan jasandy ūlt bolsa, ondai halyq şy­nymen joq bolsa, onda bügıngı keşendı antropologiialyq zertteulerde qazaqtar qalmaqtarǧa, moŋǧoldarǧa, başqūrttarǧa qosylyp ketuı kerek edı ǧoi. Joq, qosylmaidy. Öitkenı, qazaqtyŋ özıne ǧana tän morfologiialyq erekşelıkterı bar. Genetikalyq jaǧynan da, fiziologiialyq, morfologiialyq jaǧynan da qazaq – jeke basty statusy bar halyq. Keşendı ǧylymi zertteudıŋ arqasynda bız būǧan köz jetkızdık. Demek, qazaqtyŋ özındık biologiialyq-antropologiialyq tarihy bar jäne ol 4 myŋ jyldan astam etnomädeni däuırdı qamtidy.

– Sız osynyŋ bärın ǧylymi tūrǧyda däleldedıŋız. Endı basqa halyqtarǧa, basqa elderdıŋ ǧalym-daryna moiyndata aldyŋyz ba?

– Ärine, olar moiyndap otyr. Tek būl jaidyŋ ǧylymi män-jaiyn elımız älı tüsıne almai keledı.

– Iаǧni, moiyndamai otyrǧan qazaq qana deisız ǧoi… Būl bılmestıktı qalai joiuǧa bolady?

– Jaqynda men «Qazaq halqynyŋ antropologiialyq tarihy» atty kıtap şyǧardym. Būl özı seriialyq eŋbek, qazaqtyŋ tarihy turaly jazylatyn üş tomdyq dünienıŋ bır tomy. Basqa tomdary ana tılımız ben mädenietıne arnalady. Kıtapty arnaiy mūnai kom­paniiasy qarjylandyryp, şyǧaryp jatyr. Bastyǧy – Baris Cherdaba­ev degen azamat. Sonda men öz sala­ma arnalǧan kıtapta qazaqtyŋ 4 myŋ jyldyq evoliusiialyq bioäleumettık tarihyn däleldep otyryp jazyp berdım. Mūnda morfologiia men fizio­logiia jüielerı – bärı oryndy zerttelıp körsetılgen. Qarsy pıkır aitatyndar bolsa, osy sekıldı naqtyly dälelderdı alǧa tartsa eken degen oidamyz.

Men Qytaida, Japoniiada, İndiiada, İtaliiada, Germaniiada, Amerikada jäne basqa da elderde ötken kongres-ter men simpoziumdarǧa baryp, onda arnaiy ǧylymi baiandamalar jasadym. Olar bızdıŋ ǧylymi ızdenısterımızdıŋ nätijelerın moiyndap otyr.

– Baiqap otyrmyn, myna kıtapta adamnyŋ bet süiekterı aiqyn be­derlengen suretter toptamasyn bas-tyrypsyz. Bet pışını ärtürlı adam­dar, är qyrynan tüsırılgen eken… Mūnymen sūraiyn degenım, rasynda da, bızdıŋ qazaqtardyŋ bet älpetı ärtürlı. Bırımız kärıske, bırımız moŋǧolǧa, endı bırımız, tıptı tatarǧa, özbekke ūqsap ketetın siiaqtymyz… Būl neden?

– Qan jüiesın alyp qarasaŋyz, maimyldardyŋ gibbon degen türı men adamnyŋ arasynda 1 paiyzdyq qana aiyrmaşylyq bar. Şimpanze men adamnyŋ arasyndaǧy genetikalyq aiyrmaşylyq ta bır paiyz ǧana. Bıraq, sız osyǧan qarap, maimyl men adam ūqsaidy dep aita alasyz ba?.. Qan jüiesı 1 paiyz ǧana bolsa da, olardyŋ türlerı, tynys-tırşılıgı, bolmysy, jaratylysy müldem bölek qoi. Demek, tür eşteŋe bıldırmeidı. Ol genetikalyq körsetkış bola almaidy. Sız ben bızdıŋ közımızge körınıp tūrǧan aiyrmaşylyq ol tarihqa, geografiialyq ortaǧa, so­dan keiın neke qiiu, qyz alys-berıs sekıldı mäselelerge bailanysty kezdeisoq aiyrmaşylyqtar. Ol köp bolsa, besınşı, altynşy satydaǧy aiyrmaşylyq boluy mümkın. Iаǧni, mūndai türge qarap aiyrmaşylyq ızdeu genetikalyq alystyq pen jaqyndyqty ızdeuge negız emes. Ol ärkımnıŋ tabiǧatyna, tırşılıgıne, tumy­syna bailanysty erekşelıkter.

– Aǧa, sız bügın nege alaŋdaisyz?

– Halqymyzdyŋ egemendıgı baiandy boluy üşın bız memlekettık saiasatty, ūlttyq saiasatty dūrys baǧyttauymyz kerek. Ananyŋ-mynanyŋ köŋılın taba­myz dep, öz halqymyzdy qūrban qylyp almaiyq. Bırınşı qazaqtyŋ tarihi ūlttyq müddesımen sanasa bıleiık.

– Jalpy, barlyq halyqty qazaqtyŋ müddesıne jūmyldyrudyŋ qandai täjıribesı bar. Sız, mäselen, qandai jolyn ūsynar edıŋız?

– Būl jerde Germaniiadan ülgı aluǧa bolady. Ol elde qyzmetke alyna­tyndar anketa toltyrady. Sonda «Sız jūmys barysynda kımge qyzmet etesız?» degen sūraq bar. Iаǧni, būl «qai halyqqa qyzmet etesız» degenı. Sonda, eşkım «qazaqqa», ia «orysqa» dep jazbaidy. Öitıp jazsa, qyzmetke alynbaidy. Al, qyzmetke tūrǧysy kelgennıŋ bärı «nemıs halqyna qyzmet etemın» dep jazady. Solai qol qoiady. Polisiia bolsyn, jeke mekemeler bolsyn, memlekettık qyzmet bolsyn – bärınde solai. Al, bızde mūndai ta­lap joq. «Demokratiia» dep qoldan jasap alǧan qūndylyǧymyz bar. Al, şyn mänınde bız kımge qyzmet etu kerektıgınıŋ basyn aşyp aitpaimyz. Sondyqtan, osy tūrǧyda nemısterdıŋ täjıribesın alǧan dūrys dep oilai­myn.

– Bızde qūramyna 130 ūlt ökılderı kıretın «Qazaqstan halqy» degen ūǧym basym. Sız aitqandai «qazaqqa qyzmet etemın» deu basqa ūlttardyŋ qūqyn taptau bolyp şyqpai ma?

– Joq, būl eşkımnıŋ qūqyn tap­tau emes, būl – memlekettıŋ öz-özın qūrmetteuı. Ärine, osy sözım üşın äldekımder menı «ūltşyl» dep aiypta­uy da mümkın. Älemde közı aşyq azamat özınıŋ tuǧan ūltyn eş uaqytta joqqa şyǧarmaidy. Bız ne ısteu kerektıgın bıluımız kerek. Özımızdıŋ halyqty, memlekettı damytu tūjyrymdamasyna barynşa qoldau jasauymyz qajet.

Ötkende estıp jatyrmyn, bır qazaq Londonǧa baryp tūryp, ūşaqtan tüse sala jata qalyp, jerdı süigen eken. «Angliiany da köretın künım bar eken ǧoi» dep. Özımızdıŋ qazaq arasynda mūndai nadandyqqa barudyŋ qajetı joq! Adam özınıŋ tuǧan jerınen basqa jerdı süimeuı kerek qoi. Men, öz basym qanşa elde qyzmet etıp, qanşa jerdı kördım, bıraq eşqaisysyn tuǧan elımnen artyq süigen emespın. Tuǧan jerımnen basqa jerge iılıp, taǧzym etpeimın de. Bıraq, halqyn, el-jūrtyn syilaimyn.

Sondyqtan, Qazaqstandaǧy ärbır azamat qazaqtyŋ müddesın bırınşı qatarǧa qoiu mındettı ekenın tüsınse eken dep tıleimın.

– Aǧa, özıŋız bır sūhbatyŋyzda Einşteinnıŋ «dın ǧylymsyz soqyr, dınsız ǧylym aqsaq» degen sözın aitqan ekensız… Dınge senesız be?

– Senemın. Öitkenı, dın – halyqtyŋ tarihi ömırınen alynyp jinaqtalǧan nanym men senımnıŋ ortaq közqarasy.

– Endeşe, islamda qaitys bolǧan adamnyŋ süiegınıŋ erterek şırıp, topyraqqa ainalyp ketkenı jaqsy delınedı. Al, sızdıŋ käsıbıŋız sol süiektıŋ saqtaluyn közdeidı. Osy tūrǧydan, menıŋ mamandyǧym dınge qaişy dep eseptemeisız be?

– Ol ras. Būl jaiynda özım de talai tolǧanǧanmyn. Bıraq, menıŋ jūmysym dınge qaişy dep eseptemeimın. Sebebı, İndiiada jürgenımde eskı Delidegı Jammu Majid meşıtıne baryp, bır moldadan sūraǧanmyn. «Osylai da osylai, özım keŋes ükımetınenmın, mamandyǧym boiynşa süiekterdıŋ biologiialyq qasietterın zertteimın. Menıŋ osy jūmysym islamǧa qaişy ma?» dep sūraǧanmyn. Ol, ärine, osy qyzmetke qūlşyna kırısıp, jaŋa bastaǧan kezım. Älı täuelsızdık almaǧan kezımız.

– Olar ne dep jauap berdı?

– «Joq» dedı. «Sebebı, sız ǧylymmen ainalysyp jürsız. Basqa müddenı közdep jürgen joqsyz. İs­lam ǧylymǧa şek qoimaidy» dedı. Al, eger men ölıkterdı paidalansam, onyŋ denesın sauda-sattyqqa salyp, paida köruge jūmsasam, ol künä eken. Basqa jerlerge barǧanda da ülken dındarlardan osy jönındegı pıkırın sūrap tūramyn. Bıraq, tüsıngenım, dınge qaişylyǧy joq eken. Öitkenı, şynynda da, bız būny saudaǧa salmai­myz. Halyqtyŋ tarihyn bılu üşın ǧana jasaimyz.

Jalpy, islam boiynşa, süiektıŋ erterek qurap, topyraqqa ainalyp ketkenı jaqsy dep aitylady ǧoi. Al­matyda ǧylymi zertteu institutynda ıstep jürgenımde bır ınışektıŋ menen: «Aǧa, sız myna süiekterdı zerttedıŋız, kıtap jazdyŋyz, endı ziratqa apa­ryp nege kömıp tastamaisyz?» dep sūraǧany bar. Men zerthanaşyǧa: «Odan da sız menı aparyp kömıp tastaŋyz» dedım. «Nege?» deidı. So­dan keiın mynany aityp tüsındırdım. Men laboratoriiaǧa alyp zerttegen süiekterde ǧylymi jūmystarymnyŋ faktılerı bar. Būlar qazırgı qazaq degen halyq joq dep, qazaqty qorlaǧysy, onyŋ ötken tarihyn joqqa şyǧarǧysy keletınderge qarsy körsetetın bırden-bır faktıler bolyp sanalady. Süiekter sol üşın saqtalyp qaluy kerek. Halqymyzdyŋ barlyq bioäleumettık anyqtamalary sonda jatyr. Al, erteŋ älemde «reviziia» bola qalsa, ana «Orazaq Smaǧūldyŋ jazǧandaryn teksereiık, material­dary qaida» dese, sender: «Oi, ony bız baiaǧyda, özınıŋ tırı kezınde kömıp tastaǧanbyz» demeksıŋder me? So­dan keiın olar: «Onda Smaǧūlovtyŋ eŋbegı falsifikasiia eken. Dälelı joq, ana materialdyŋ bärın ötırık oidan jazǧan» demei me? Sosyn qazaqtyŋ bioäleumettık tarihyn nemen däleldeisıŋder? Sondyqtan, bar ǧylymi bailyqty ūrpaqtar üşın saqtap qalu kerek! Keleşekte ony zerttegender menıŋ aitqanymdy uaǧyzdap, ana däleldı körsetedı, qate ketken jerım bolsa, tüzetıp, tolyqtyrady. Eŋ bastysy, qazaqtyŋ osy jerde tūryp jatqan 4 myŋ jyldyq tarihy bar el ekenın jäne jerı barlyǧyn osy faktıler arqyly däleldep körsetedı.

– Sız jarty ǧasyrǧa juyq antro­pologiiamen ainalystyŋyz. Qazır otbasyŋyzda da sızdıŋ jolyŋyzdy quǧandar bar dep estimız. Sanaly ömırıŋızge şyraq bolǧan eŋ basty ūstanymyŋyz qandai?

– Menıŋ ūstanymym paida ta-uyp, baiu nemese ataq alyp, ǧylymi därejemdı ösıru emes, barynşa tuǧan halqyma, ūltyma qyzmet etu. Sondyqtan da, men qaşannan ūlt müddesın jeke basymnan biık qoiamyn. Ūlttyq müddege qyzmet etudı baqyt dep sanaimyn jäne özımnıŋ Otan aldyndaǧy boryşym dep bılemın.

Äŋgımelesken,
Näzira BAIYRBEK