Ǧasyrdan astam uaqyt jalpyadamzattyq deŋgeide bailyq pen tabyskerlıktıŋ simvoly bolyp kelgen AQŞ dollarynyŋ bedelıne syna tüskelı 5 jyldan asty. Bükıl älem, AQŞ-taǧy ipotekalyq daǧdarysty, odan jalǧasyn tapqan bank daǧdarysymen Aq Üi qalai küresetının aŋdyp otyrǧanda, Federaldyq Rezerv Jüiesı aqşa basatyn stanoktaryn ıske qosudan artyq amal tappady. Osylaişa düniede eşqandai qūndy tauarmen bekıtılmegen orasan aqşa qory paida boldy, sarapşylardyŋ pıkırınşe, tura – 1,5 trillion dollar.
«QAǦAZ BIZDEN – QORǦAU SIZDEN»
Bıraq AQŞ bos qaǧazdy damylsyz basqanymen, naryqtyq baǧamy sonşa qūldyrai qoiǧan joq. Tap osy kölemdegı aqşany, aitalyq, bız bastyrsaq, teŋgemız dereu qūnsyzdanar edı? Mūnyŋ syry nede? Nelıkten AQŞ älgı 250 mlrd-tyq kupiura şyǧarǧan Zimbabve siiaqty külkıge ainalmai otyr?
Söitsek, ūlttyq ekonomikalar dollardy qoldauǧa mäjbür. Sebebı, köptegen memlekettıŋ qarjylyq qorlary, odan qaldy, auqatty azamattarynyŋ basym köpşılıgınıŋ salymdary osy AQŞ dollarynda. Onyŋ qūldyrauy – jaǧdaidy kürt naşarlatu degen söz. Endeşe, qazaq – teŋgenıŋ, orys – rubldıŋ, japon – iennıŋ küşeimeuıne müddelı. Özımızdıŋ Ūlttyq Bank soŋǧy 5 jylda jalpy somasy 7,5 mlrd dollar bolatyn teŋgenı otandyq valiuta naryǧyna laqtyrǧan. Esesıne AQŞ dollary salystyrmaly türde sol deŋgeiınde tūr.
«ALTYNNAN» «EVRAZǦA» DEIIN…
Qazaqstan, Resei, Belarus üşeuınıŋ ortaq valiuta jaiyn küittep jürgenı qazır ǧana emes. Euraziialyq integrasiiaǧa qandai da bır qadamdar bastalǧan Putinnıŋ alǧaşqy prezidenttık däuırınde Elbasymyzdyŋ qolqa saluymen būl mäsele 2000 jyldary köterılgen bolatyn.
Endı mıne, osy jyldyŋ mausymynda tap sol oqiǧa qaitalandy. Aiyrmaşylyǧy – būl joly taqyrypty orystar özderı ılıp äketıp otyr. Aldymen, Resei Premer-ministrı Medvedev Peterborda ötken biznes-forumda «Resei, Belarus, Qazaqstan ortaq valiutaǧa ötuı mümkın» dese, ıle-şala Federasiia Keŋesınıŋ Töraǧasy Valentina Matvienko hanym, ol ortaq valiutanyŋ – resei rublı boluy mümkın ekenın mälımdedı. Būl tızbektele jalǧasqan atqaruşy men zaŋ şyǧaruşy organnyŋ mälımdemelerınen – ortaq valiutanyŋ da Resei ökımetı dälızderınıŋ qaltarystarynda taqyrypqa ainalǧanyn körsetedı.
Ortaq valiuta jönınde alǧaş äŋgıme qozǧalǧan jyldary oǧan «altyn» degen atau ūsynylǧan edı, al endı keşegı biznes-forumnan keiın tıptı «evraz» degen nūsqa da aityldy. Būl uaqytta bızdıŋ elde de ortaq valiuta jönınde közqarastar qalyptasyp ülgergen edı.
PSİ-FAKTOR
Ortaq valiutaǧa «qazaqstandyq közqaras» qalyptasu kezeŋınde körıngenı, eŋ aldymen – bılıktı sarapşylardyŋ bırşama artqany, türlı baǧyttaǧy pıkır örbıgenı quantady. Şyny kerek, qazaqstandyq ekonomister qyzyqty da, ärı nazar audaruǧa tūrarlyq pıkır bıldırdı.
Aldymen, ortaq valiutaǧa qarsylardyŋ uäjın tyŋdasaq. Būl jerde eŋ qyzyǧy, ortaq valiuta ekonomikalyq tūrǧydan emes, saiasi tūrǧydan mümkın emes körınedı. Mysaly, ekonomist Tölegen Asqarov «1993 jyly teŋgenı öz erkımızben şyǧarǧan joqpyz, Resei bızdı rubl aimaǧynan tura maǧynasynda laqtyryp tastady.
Tıptı, Aqorda bırneşe ret «Qazaqstandy laqtyrǧan» Resei şeneunıkterınıŋ atyn atap, tüsın tüstep te aitty. Endeşe ortaq valiutaǧa eŋ aldymen qazaqstandyq saiasi elitanyŋ özı qarsy bolyp jürmesın», – deidı. Şynymen, 1993 jyly el äbden tityqtaǧan tūsta Resei «jyǧylǧanǧa jūdyryq» degendei, Qazaqstandy rubl aimaǧynan erkınen tys şyǧaryp tastaǧan bolatyn. Endeşe, jalpy teŋgenıŋ enu faktısınıŋ özın ülken täuekel men eren eŋbektıŋ jemısı deuge äbden bolady.
Būǧan qosa, elımızde teŋgege bailanysty psihologiialyq faktor baryn eskermeske bolmaidy. Bar gäp – teŋgemızdıŋ – tu, eltaŋba, änūran siiaqty rämızdık sipatqa ie bop ketkenınde. Töl teŋgeden airylǧannan – egemendıktıŋ bır babyna nūqsan keledı dep esepteitınderdı az deuge bolmas. Al, olarǧa eşqandai saiasi tüsındırme men keletın paida turaly äŋgıme demeu bola almaidy. «Täuelsız valiutaşylardyŋ» saraptamalyq keskındemelerı de joq emes. Olar eŋ aldymen – ortaq valiuta engennen soŋ jeke qarjylyq saiasat, jeke fiskaldyq saiasat qūrdymǧa ketedı deidı. Mysalǧa euroaimaqtan syrtqa tebılıp jatqan Grekiia keltırıledı. Eger Grekiia özınıŋ drahmasyn saqtap qalǧanda, ūlttyq valiutasynyŋ devalvasiiasyn jariialap, qazırgı küiı äldeqaida jaqsy bolar edı deidı sarapşylar. Al, ol bas salyp, tolyǧymen euroǧa köşıp alyp, endı jeke qarjylyq saiasat jürgızuge haqysy bolmai, pūşaiman boluda. Ortaq euraziialyq valiutaǧa ensek, bız de körşımızdıŋ ekonomikalyq qatesınıŋ zardabyn ortaq tartamyz ba degen qauıp bar.
Osy oraida, resmi pıkırşılerdıŋ argumentterı kemşın tüsıp jatqan siiaqty. Olardyŋ aituynşa, ortaq valiuta «integrasiialyq prosesterdı jedeldetedı». Mūndai jarytymsyz tüsınıkteme ärine, täuelsız teŋgenı jaqtauşylarǧa basu bola almaidy. Aldaǧy uaqytta ekı jaqtyŋ da közqarastary äldebır kritikalyq massaǧa jetıp, aldymyzdaǧy aiqyn keskın arqyly bır şeşım qabyldarmyz degen ümıt bar.
Erlan OSPAN
