Töl ädebietı joq halyq, sırä, tabylmaityn şyǧar. Bıraq sol ädebiettıŋ tüpqainary, türlenuı jäne damuy qandai ötkelekterden ötkenı, tap qazır qai tūsta tūrǧany tügeldenıp bolmaǧany jäne ras. Būl rette, ärıdegı kei qūndy jädıgerlerdı aitpai tūra tūrǧanda, jappai jazba mädenietıne keşırek bas qoiǧan bızdıŋ jūrtymyzdyŋ endı ızdep tauyp jatqany köp-aq.
Mysaly, būǧan deiın qalyŋ oqyrmannyŋ köŋılıne dästürlı mentaldık turaly ūǧym onşa sıŋıstı bola qoiǧan joq. Sıŋıstı bolmaityn sebebı, künı bügınge şeiın qazaqtyŋ ädebiettanu ǧylymynda sol dästürlı mentaldık turaly mäsele, aitalyq, arnaiy zertteu nysany bolǧan da joq.
Al boluǧa tiıs pe edı? Ärine. Būǧan qatysty zertteu obektısı bes ǧasyrlyq qazaq ädebietınıŋ kez kelgen sözı men söilemınen tabyla ketedı. Tym ärıdegı Asan Qaiǧy nemese berıdegı Dulat Babataiūly men Mūrat Möŋkeūly, keşegı Jüsıpbek Aimauytūly men Beiımbet Mailin… Qaitalap aitaiyq, öte jetkılıktı. Bız tek qalam ūşyna ılıkken kei esımderdı ǧana atap otyrmyz.
Al Dihan Qamzabekūly, Bauyrjan Omarūly, Amantai Şärıp ūsynǧan «Ūlttyq ädebiet jäne dästürlı mentaldık» dep atalatyn monografiia osy tūrǧyda («Arna-b», Almaty, 2013) būdan ärı qarailaudy, küte berudı maqūl sanamaityn taǧy bır qajettılıktıŋ ornyn toltyrypty.
Monografiia eŋ aldymen mynany tüsındıredı:
«Mentaldık – belgılı bır mädeni ortada ömır süretın, dünienı özınşe qabyldaityn, dara oilau jüiesı bar, ömırlık qūndylyqtary qalyptasqan, tūrmystyq jäne äleumettık mınez-qūlqy ornyqqan adamdardyŋ jiyntyq sipattamasy».
Iаǧni, mentaldık, dastarqan basynda oŋai tüsındırıle salatyn qarapaiym tılge saisaq, sız ben bızdıŋ sipattamamyz eken. Odan görı tereŋge süŋgi bastasaq, aldymyzdan şyǧatyn saual: bızdıŋ sipattamamyz qandai?
Bızdıŋ sipattamamyzdyŋ, ärine, şegı joq: türkılık tüpnegız, qazaq handyǧy, jyraulyq poeziia däuırı, joŋǧar-qalmaq şapqynşylyǧy, reseilık otarlyq, Alaş ideialary, keŋestık kezeŋdegı ūlttyq genosid, mädeni ekspansiia, assimiliasiialyq saiasat, qaita oralǧan täuelsızdık…
Tym qysqartyp aitqanda, şamamen osylai bolyp keledı. Osylai bolyp keletın tüpbeinemız ben tyŋbeinemızdı qalai tanimyz?
Eŋ äuelı, ärine, tarihi derekter arqyly nyqtaimyz. Negızınen, tasqa basylǧan, sosyn auyzşa taralǧan söz-derekter negızınde kösılemız. Bıraq, bır qasırettısı (ökınıştısı deuge tıptı de syimaidy), mysaly, joq aqynnyŋ joq sözın bar bolǧan aqynnyŋ bar sözı siiaqtandyryp (rasynda siiaqtandyra da almai) ūsynyp, gazet-jurnal, kıtap sözıne senetın adal oqyrmandy äbden adastyryp jürmız. Būl, bıraq, bırınşıden, basqa äŋgımenıŋ enşısı, ekınşıden, bız oqyp şyqqan kıtaptyŋ paidalanylǧan ädebietter tızımınde ondai «eles avtorlar» joq eken. Soǧan quanyp qaldyq häm monografiia ielerınıŋ talǧamyna riza boldyq. Al kımder bar degenge kelsek, naǧyz asyldar: Būqar, Mahambet, Şortanbai, Ahmet Baitūrsynūly, Mırjaqyp, Şäkärım, Qasym, Äbdılda, Jūmeken, Mūqaǧali…
192 bettık monografiianyŋ barlyq qyr-syryn täptıştep zertteu osyǧan ūqsas taǧy bır eŋbek jazumen para-par bolatyndyqtan (ondai zertteu eŋbek artyqtyq ta etpestıgın bılsek te), äzırge oqyrmandy bılıktı kıtappen tanys etu maqsatynda kei taqyryptardy qauzap qana, az-mūz söz qozǧaudy jön kördık.
Mysaly, bır tarau «Abai: Beiuaq tūstyŋ baǧyty» dep atalady. Ūly aqynnyŋ «Küŋgırt köŋılım syrlasar Sūrǧylt tartqan beiuaqqa» degen joldary bar ataqty öleŋderınıŋ bırın taldai kele Amantai Şärıp: «Abaidyŋ «beiuaǧy» – qazaq qoǧamynyŋ qalt-qūlt etıp tūrǧan ärı-särı küiınıŋ de suretı. Beiuaqta jerdıŋ jüzın köleŋke bileidı – alystaǧyny aiyrudan qalasyŋ; qoǧamnyŋ beimezgıl şaǧynda adamdardyŋ mūrat-maqsaty küŋgırttenedı – bolaşaqty boljaudan qinalasyŋ» dei otyryp, odan ärı eldıŋ basyndaǧy zaman men ūlttyq mınezdıŋ bır-bırıne erıksız taŋylatyndyǧynyŋ sebepterı men saldarlaryn nemese ūlttyq mınez ben dästürlı mentaldıktıŋ kürdelı ara qatynastaryn tereŋ zerdelei tüsedı. Al «Jyraulyq jerūiyqnama» tarauynda būl taqyryp Asan Qaiǧy sözderı arqyly kelıstı aşyp körsetıledı. Eŋ ūtymdysy, osy ekı tarau arqyly bastapqy taraudaǧy – «Ädebi-tarihi üderıs jäne dästürlı mentaldık» dep aidarlanǧan taraudaǧy teoriialyq naqtamalardy egjeilı-tegjeilı zerdeleuge bolady-aq eken.
Qysqaşa aitqanda, ǧalym qazaq ädebietındegı ūlttyq mentaldıktıŋ genezisı, evoliusiiasy jäne transformasiiasy şamamen alty kezeŋdık ruhani körınısterden belgı beretındıgın tūspaldap, sol kezeŋderdıŋ aia-astaryn ūǧymdy derektermen, ūtymdy aitylǧan är el ǧalymdarynyŋ pıkırlerın saraptau arqyly saralap beredı.
Al Bauyrjan Omarūly zar zaman poeziiasyn köp jyldardan berı tiianaqty zerttep kele jatqany äuelden belgılı. Sol sebeptı de onyŋ qolynan şyqqan «Zar zaman poeziiasy jäne ūlt mentaldıgınıŋ transformasiiasy» atty tūtas bölımdı qamtyǧan taraulardyŋ ataularynyŋ özı-aq taqyryp qanşalyqty jan-jaqty qamtylǧandyǧynan aldyn ala habardar etıp tūrady: «Būǧauly jyrlar boljaly», «Ekıge jarylǧan» el beinesı», «Köşpelılık pen otyryqşylyq: mentaldı qarama-qaişylyq», «Otarlanǧan sanadaǧy ortaq saryndar».
Osy kezeŋde düniege kelgen şyǧarmalarǧa ǧalym den qoiarlyq baǧa beredı: «Zar zaman sipatyndaǧy qūbylys – öleŋ men önerdegı daǧdarys pen toqyraudyŋ belgısı emes, kerısınşe, tırlıkten teperış körıp, tūiyqqa tıreludıŋ şyǧarmaşylyq arqyly beinelenuı. Tüptep kelgende, būl – ruhani dünielerımızdıŋ ūlt taǧdyrymen tamyrlastyǧyn tanytatyn ūǧym».
Osyǧan bailanysty keltırılgen mysaldar da nazar audararlyq. Bızdıŋ zar zaman aqyndarynyŋ tuyndylaryna ündes şyǧarmalar fransuz, aǧylşyn otarlauşylarynan sonşama zardap şekken Afrika, Ündıstan halyqtarynyŋ tılınen de talai aşy zar bolyp tögılgen eken. Al qyrǧyz Qalyǧūl Baiūlynyŋ «Aiak baş bolar, Baş taş bolar» dep keletın «Aqyrzaman» öleŋı bızdıŋ äigılı Möŋke biımızdıŋ tolǧaularyn eske tüsıredı.
Mıne, osyndai köptegen dünielermen tanystyra kele B.Omarūlynyŋ: «Zar zaman – otarşyldyq qysymyn körgen eldıŋ ädebietınde ruhani qūndylyqtardyŋ azyp-tozuyna naludan, qoǧamnyŋ bolaşaǧyna ümıt artpai, ızgılıktı ötken ömırden ızdep, halyqtyŋ salt-dästürlerı saltanat qūrǧan keşegı künın aŋsaudan, ejelden ūlttyq tanymyna, köşpelılık tabiǧatyna jat qūbylystardy qabyldamai, däuırge narazylyq bıldıruden tuǧan aǧym» deuı – zar zamannyŋ halyq aspanyn qandai būlt bolyp torlaǧanyn aiqyndap aitqan bır tüiın.
Kıtaptyŋ Dihan Qamzabekūly jazǧan üşınşı bölımınıŋ «Türkı mentaldıgı jäne qazaq aǧartuşylyǧy» degen atauyn «Qazaq jäditşıldıgı», «Bılım baǧdary, Batysqa betbūrys», «Millät jäne millätşıldık. Köşbasşy beinesı», «Elşıl ädebiet eŋsesı» tärızdı taraular tarmaqtap tüsındıredı eken.
Jäditşıldık turaly būryn tiıp-qaşyp aitudyŋ ǧana mümkındıgı bar edı, al onyŋ tolyq ajar-kelbetın aşu soŋǧy kezderı ǧana qolǧa alyna bastaǧany mälım. Jäditşıldık, ǧalym qysqaşa tüsındırıp ötkendei, «jaŋaru», «eldıktı saqtau üşın jaŋa baǧyt ūstau» degenge saiady. Resei imperiiasynyŋ būǧauynda otyrǧan halyqtyŋ sol el arqyly keletın ılım-bılımdı paidalanyp, bıraq ūlttyq sipattan airylmaityn jäditşıldık baǧyt ūstaǧannan basqa oŋtaily joly da joq edı. Al millät – qazaqtyŋ ūlt sözınıŋ balamasy.
Keŋestık kezeŋde būl ekı atau da qapasta ūstaldy, sol sebeptı būl taqyryptyŋ tamyry qandai būlaqtan su ışıp, japyraǧyn qandai dauyl şulatqanyn saralap berudıŋ sätı tüspegen bolatyn. Monografiia, mıne, osy olqylyqty toltyrudyŋ taǧy bır qūtty qadamyn jasaǧany quantady.
Mysaly, D.Qamzabekūly qazaqtyŋ negızgı aǧartuşylyǧynyŋ ırgetasy – jäditşılıktıŋ bastapqy kezeŋı erekşelıgın, onyŋ jalpy ömır men ädebiettegı körınısın zerdelei kele, alty sipatty sanamalap, naqty tūjyrymdap beredı. Nemese HH ǧasyrdyŋ 20-jyldaryndaǧy mädeni-ruhani bırlıktı ädebi-tarihi üderıs tūrǧysynan qarastyra otyryp, üş erekşelıktı bölektep körsetedı. Ǧylymi negızdelmegen, tūǧyry tym alasa, qūima qūlaqtardyŋ obalyna qala beretın jalpylama pıkır aituşylar jalyqtyryp bara jatqan myna şaqta keşegı alasapyran kezeŋnıŋ aldy-artyndaǧy halyq ömırı men ädebietın dämdı pıkırlermen bailanystyra zerttegen, tiianaqty tūjyrym ūsynǧan mūndai ızdenıstı ılgerıleuler äbden kerek-aq edı.
Sözımızdıŋ basynda aitqanymyzdai, dästürlı mentaldık būǧan deiın arnaiy zerttelıp, jekelei paiymdala qoiǧan joq edı. Monografiia avtorlary osy kemşılıgımızdıŋ ornyn talǧamsyz taŋdailarda taq-taq etetın taptauryn anyqtamalarmen, jele jortqan jylusyz sūlu söilemdermen emes, taraulardyŋ ataularynyŋ özınen-aq baiqalyp tūrǧandai, lingvistikalyq, psihologiialyq, äleumettık tūǧyrly ǧylymi taldaularmen tolyqtyrypty. Bızdıŋ söz zertteitın zergerlerımızge (ärine, zerger emesterımızge de) jetkılıksız qasiettıŋ bırı osy taza bılıktı ǧylymilyq edı. Sol sebeptı būl kıtap ädebiettanu salasy mamandaryna, filolog-studentterge qanşalyqty qajet bolsa, ūlt ruhaniiaty janaşyrlaryna da sonşalyqty kerek tuyndy bolyp şyǧypty.
Jäne bır erekşelıgı, ärkım özı jamylǧan körpenı jeke tartqylamai, ortaq taqyrypty tärtıptı hronologiialyq jüiege tüsırıp, qol-aiaǧy balǧadai tūtas dünie jasap şyǧarypty. Avtorlar äŋgımelerın şamamen HVIII ǧasyrdyŋ soŋǧy tūsymen bastap, HH ǧasyrdyŋ bastapqy kezeŋıne deiın jetelep äkeledı.
Taǧy bır eskererlıgı, üş bölımdı üş bölek avtordyŋ jazǧany közge ūryp tūrmaityndyǧy, bölımderdıŋ ūdaiy bırın-bırı joǧaltpaityn ündestıgı belgılı bır taqyryptardy ūjymdasa zertteuge tiıs ǧalymdardyŋ osyndai yntymaqtas toptary bızdıŋ jūrtymyzǧa da qajet ekendıgın aŋǧartady.
Jaŋa kıtapty oqyp şyqqan soŋ jedel tüigen paiymdarymyzdyŋ bır sūlbasy – osy.
Ertai AŞYQBAEV,
aqyn, Qazaqstan Jazuşylar odaǧy syilyǧynyŋ laureaty
