Dünie esıgın aşqanyna alpys jyl tolyp otyrǧan Altynbek turaly tolǧanys – maǧan ärı oŋai ärı auyr. Oŋai bolatyny – 43 jyl būryn taǧdyr bızdı KazGU-dyŋ jurfak-ınde toǧystyrdy, arasynda ol üş jyldai Mäskeude, ataqty MGU-de oqyp qaitty. Özge uaqyttyŋ bärınde bır-bırımızden alys ketıp, ūzaq köz jazǧan emespız. Bärı de alaqandaǧydai aiqyn.
Auyr bolatyny – Altynbektıŋ auyzdyqpen alysqan aduyn aqboz aty märege jete almai orta jolda omaqasa qūlady. Dälırek aitqanda, qūlatty. Anyǧyna barsaq, tasada tūryp oq atatyn Batyraş pen Qotyraştar qolynan mert boldy jasyn-taǧdyr. Aşyndyratyny da, opyndyratyny da, ökındıretını de – osy.
Osydan on alty jyl būryn aqpanda ötken Almatydaǧy qaraly jiynda men Altynbektıŋ dostary atynan söz aldym. Onyŋ ülken jüregın, tektılıgın, qamqor köŋılın, märttıgın ekı-üş auyz sözben tüiıp aitu, ärine, qiyn edı. Altynbektıŋ adami, kısılık, adamgerşılık kelbetın körsetuge tyrystym, aittym da, aituǧa tiıstı de edım, men aitpasam, kım aitady? Tıptı sol jiyn üstınde söz alǧan saiasat serkelerı Altynbektıŋ soŋǧy ekı-üş jyldaǧy saiasi qyzmette, bilıkke oppozisiialyq közqarastaǧy partiia basşylyǧynda jürgen sätterıne ǧana baǧa berumen şektele bergenı menıŋ ışımdı tyrnalap, öksıgımdı ūlǧaitqandai edı… Täi-täi basqan eldıŋ keregesın berık etuge, şaŋyraǧyn biık etuge Särsenbaiūlynyŋ qanşalyq üles qosqanyn özge bılmese de solar anyq baǧamdar edı ǧoi. Sony basa aitsa, Altynbektıŋ ruhyna ǧana emes, eldıgımızge körsetken qūrmet bolar edı, saiasi mädenietımızdıŋ deŋgeiın tanytar edı.
Altynbek o bastan, sonau bız alǧaş tanysyp, bılısken, dostasqan bozbala şaǧynda-aq özındık pıkırın däleldei, qorǧai bıletın, qasterlei bıletın azamat edı. Qarasazda qora salyp jatqan sätte aidaladaǧy Kuba boksşylary üşın ekeumız kädımgıdei şekısıp, bır-bırımızge qol jūmsap, osy Şämşıler äzer tatulastyrǧan. Onyŋ osy mınezı özgergen joq, özımen bırge kettı.
Bız – QazGU-gradta, 5-jataqhanada bırge tūrǧan dostary, Altynbek pen Darhannyŋ jaǧdaiyn bılıp ärı älemnıŋ jartysyna juyǧyn uysynda ūstaǧan qyzyl imperiia ortalyǧynyŋ aujaiyn baiqau, auasymen tynystau, qyzyqtau üşın Mäskeuge jiı baratynbyz. Qonaq üidıŋ qūnyn studenttıŋ qaltasy qaidan kötersın, tuysqan Vetnam elınıŋ ökılımız dep MGU-dıŋ Aspiranttar men studentter üiınıŋ «qatal qarauylynan» erkın ötuşı edık. Sodan qaitadan bır bölmede toǧysyp, tünımen syr aqtaratynbyz. Äŋgıme köbıne qazaqtyŋ tarihy, qazaqtyŋ erteŋgı būlyŋǧyr taǧdyry turaly örbuşı edı. Mūndaida, ärine, äŋgımege tamyzyq tastap, otty äzılımen bızdı qauzap, qozǧap otyratyn – Altynbek. Sol bır tymyrsyq kezeŋde Kremldıŋ janynda mūndai taqyrypqa pıkırtalas ötkızu de qauıptı edı. Bıraq bız jaspyz ǧoi, onyŋ baiybyna baryp jatpadyq.
Otyzynda-aq atqa mınıp, ministr lauazymyn ielegen Altynbektıŋ közı jetıp, köŋılı qūlamaǧan jaidy qolpaştaǧanyn, özınen lauazymy joǧarylar aldynda bas şūlǧyp, qūzyryna qūldyq ūrǧanyn, «läppai, taqsyr» degenın estıgen de körgen de emespız. Bılım men jıgerıne süiengen Altynbek köbıne tomaǧa-tūiyq jüretın, äsırese bilık dälızderındegı qaltarystar turaly syr şaşa bermeuşı edı. Zamandastarymen, bız siiaqty qūrdastarymen salystyra qaraǧanda oiy da, boiy da kekse körınetın
Kemeldengen sosializmnıŋ, iaki toqyrau kezeŋınıŋ soŋy men qaita qūru qarsaŋynda saiasi sılkınısterdıŋ ordasyna ainalǧan Mäskeude, studenttık kezeŋde ötkızgen 3-4 jyl merzım Altynbektıŋ bolaşaq taǧdyryna öşpes ız qaldyrǧan uaqyt boldy. Jaŋaşa oilau jüiesı, tyiym salynǧan kıtaptar, taqyryptar, kino jäne qoiylymdar, jaŋa basylymdar, jaŋa aǧymdar, jaŋa adamdar, jaŋa oişyldar, jaŋaşa paiym-közqaras. Alla ämırımen, taǧdyr jazuymen köp ūzamai-aq täuelsız öz elınde ülken saiasatqa belsene aralasqan Altynbek üşın keŋ şeŋberde, ülken auqymda, geosaiasi erekşelıkterdı eskere kelıp memlekettık, eldık, ūlttyq tūrǧyda oilau, şeşım qabyldau, äreket etuge alǧyşart jasady dep tüier edım. Qyzyl imperiianyŋ ordasy, totalitarlyq jüie ortalyǧy dep küstälanǧanymyzben, sol kezdegı Mäskeu – bılım-ǧylym, mädeniet ordasy, memlekettık basqaru jüiesı ǧasyrlar boiy qalyptasyp ülken saiasat mektebı bolatyn. Altynbek Mäskeu mektebınen ülken sabaq, tausylmas tälım aldy. Ol süiıktı jary Saltanatty da osy Mäskeude, MGU-de jolyqtyrdy. Bız qarapaiymdylyqtyŋ, qaisarlyqtyŋ ülgısı dep tanityn Saltanat Altynbektıŋ yqpalyn, ülken bedelın paidalanyp, biık lauazym, joǧary ataq quǧan emes. Bar yqylasy men uaqytyn otaǧasyna, otbasyna, qos perzentı – Şolpan men Bekjannyŋ bılımı men tärbiesıne arnady.
Otyzynda-aq atqa mınıp, ministr lauazymyn ielegen Altynbektıŋ közı jetıp, köŋılı qūlamaǧan jaidy qolpaştaǧanyn, özınen lauazymy joǧarylar aldynda bas şūlǧyp, qūzyryna qūldyq ūrǧanyn, «läppai, taqsyr» degenın estıgen de körgen de emespız. Bılım men jıgerıne süiengen Altynbek köbıne tomaǧa-tūiyq jüretın, äsırese bilık dälızderındegı qaltarystar turaly syr şaşa bermeuşı edı. Zamandastarymen, bız siiaqty qūrdastarymen salystyra qaraǧanda oiy da, boiy da kekse körınetın. Ükımet müşelerı sapyrylysyp, bırı kelıp, bırı ketıp jatqan alǧaşqy qiyn-qystau alasapyran uaqytta, ötpelı kezeŋnıŋ auyr ötkelegı tūsynda Altynbek elımızdıŋ aqparat salasyn on jylǧa juyq basqardy. Būl qyp-qyzyl ottyŋ ortasy edı, artyq-auys bır auyz pıkır bıldırseŋ, lap ete qaluy ǧajap emes edı sol zamanda. Özı aitpaqşy keudesı aiaqqaptai bolǧan baspasöz ben qolynan şoqparyn tastaǧysy kelmeitın bilıktıŋ arasynda däneker bolu oqqa keude tosumen para-par edı. Qazaqtar qylyşyn şoşaŋdatyp, ūltşyldar alauǧa jinalatyn kezeŋ edı sol zaman. Sol on jylda Altynbek qyzyl imperiia ydyraǧan soŋ qaŋqasy ǧana qalyp, denesın süiretken aqparat, baspasöz, baspa, ideologiia, ruhaniiat salasyn ötkelekten aman-esen alyp şyqty, jan bıtırdı, jaŋa satyǧa köterdı. Mūny Altynbektıŋ tūsynda osy salada eŋbek etken myŋdaǧan otandasymyz aita alady. On jylǧa juyq ministrlık qyzmette Altynbek täjıribe, bedel, abyroi jinady, yqpaly orasan küşeidı. Jasyratyny joq, är aimaqtan jinalǧan zamandas, pıkırles, bılımdı, alǧyr jıgıtterdıŋ ülken lauazym ielenuıne de tıkelei sebepker boldy. Öresı biık örenderden taŋdap-talǧap, qanşama ūltjandy şäkırt tärbieledı, olar elge abyroimen qyzmet etıp jatyr. Qauıpsızdık keŋesınıŋ tızgının qolǧa aldy. Odan keiın elşı, sosyn saiasi qyzmet.
Jastaiynan-aq biık lauazym ielenıp, yqpaldy qyzmetter atqarsa da bız, dostary, – Altynbektıŋ asyp-tasqan, ısınıp, kepken, yzǧar şaşqan, «kısılık» körsetken kezın körgen emespız. Ünemı bırsydyrǧy, bırqalypty. Ras, ol bıle bermes jandarǧa tomaǧa-tūiyq, tüsı suyq, qatal körınetın. Näzık jürektı, qamqor köŋıldı perzent ekenın jaqyn bılıp, şapaǧat-nūryna şomylǧandar ǧana aŋǧaruşy edı. Sonau student şaǧynda Qojakeev şekpenınıŋ etegın ūstap jürgende-aq Altynbek satira salasyn köp zerttedı, özı de osy janrda qalam tartqan. Onyŋ qūrdas-dostarymen äzıl-qaljyŋynyŋ özı ülken äŋgımege arqau bolar edı.
Qazaqtyŋ qalyŋ ortasynan şyqqan, auylda qazaq mektebın bıtırgen Altynbek üşın eŋ basty mäsele – otanşyldyq, memleketşıldık edı. Ūzaq jyldar artta qalǧan kolhozdardy basqaryp, örge süiregen Särsenbai äkesınen askettık tärbienı boiyna sıŋırgen Altynbek Otanǧa, memleketke opasyzdyq jasau – teksızdık, anasyn satqanmen bırdei dep baǧalaityn.
«Otan – otbasynan bastalady» degen bır jaqsy söz bar ǧoi. Altynbektıŋ jasy kelgen ata-anasyn, aǧa-apa, bauyrlaryn, süigen jary men balalaryn qadırlep-qūrmetteuı, qasterleuı, ünemı qamqor qolyn sozyp jüretını bızge, zamandas dostaryna ärdaiym ülgı boldy. Ülken ösıp-öngen äulettıŋ ökılı bolǧasyn ba, Altynbek qarapaiym ärı köpşıl edı. Mümkındıgı, jaǧdaiy kelıp tūrsa da, ol demalysynda şeteldıŋ qymbat kurorttaryna tartyp ketpei, qasyna onşaqty dosyn ertıp, Altai bauraiyna, Oqjetpes etegıne nemese kındık qany tamǧan Narynqolǧa attanyp, jylqyşy, qoişy, aŋşynyŋ qosynda qarapaiym ǧana ötkızetın.
Tıptı soŋǧy kezderı är jazda Narynqoldaǧy Şoǧansai, Şalködege attanuşy edık. Tuǧan jerdıŋ kelbetıne, sūlulyǧyna meiırı, şölı qanbai jürdı me eken, kım bılsın?! Babasy Raiymbektı pır tūtyp, ünemı aruaǧyna syiynyp, mazaryna qūran oqytyp jüretın. Bır joly tünde Raiymbektıŋ kesenesınde qūran oqytyp, üş-tört jıgıt qazaǧa köŋıl aitu üşın Şymkentke şūǧyl attandyq. Jolda qarsy kelgen avtobusqa soǧyspai, äupırımmen aman qaldyq. «Babanyŋ aruaǧy qorǧady-au» dedı Altynbek.
Aruaqty babanyŋ kındıgınen taraǧan taudyŋ tektı ūly tauǧa, qarly şyŋǧa, biıktıkke ǧaşyq edı, eşkımnıŋ aldynda basyn igen joq, tömendegen joq, taudyŋ etegınde jan tapsyrdy.
QazGU-dyŋ besınşı jataqhanasyndaǧy 312-bölmede terezege jaqyn qoiylǧan jalǧyz üsteldı elden erterek tūrǧan Altynbek ielenıp alatyn. Üstınde anasy tıgıp bergen qasqyr jelet-nymşa. Kök börınıŋ aruaǧynan ba, ışımızdegı jasy eŋ kışı bolsa da oryndy bosat dep aita almaimyz. Elden erterek tūrǧan ūl elden erterek eseidı, eldıŋ täuelsızdıgın nyǧaituǧa elden erterek eren üles qosty jäne erterek, tym-tym erterek attandy aramyzdan…
Qar köbesı sögıler, tabiǧat busanyp, ūiqysynan oianyp güldener, jadyrar, bärı özgerer…
«Al, jıgıtter, Şalködege attanaiyq, jinalyŋdar» degen habar da jeter. Bıraq bız ılese almaimyz ǧoi. Sonda bız özıŋmen Keŋsaida qatar jatqan Nūrlan Mäukenūly dosymyzdyŋ kezınde özıŋ şyǧaryp bergen kıtabyn qolymyzǧa alyp, paraqtaǧanynan basqa ne amal tabamyz:
Tırınıŋ qamyn tırı jer,
Tırıler bırın bırı jer.
Tırlıkte qaşqan qadırıŋ
Ölgende ǧana bılıner.
Ölınıŋ qamyn tırı jer,
Joqtauyn salyp jügıner.
Joǧaltyp alǧan asyly
Airylǧanda bılıner.
Ölınıŋ qamyn tırı jer,
Tırıler bırın bırı jer.
Bır künı bız de baramyz,
Sen aman bolǧai, sırı Jer
Qiyn-qystau kezeŋdegı auyr reformalar kürt özgerttı me, ol uaqytta jūrtşylyqtyŋ 90 paiyzynyŋ özı ömırlerıne köŋılı tolmaityn. Mūndai köŋıl-küi aqparattyq ainalymǧa äleumettık saladaǧy aşy aqiqatty aşyp aitatyn aqparat qūraldaryn alyp şyqty. Eger sondai aqparat qūraldaryna äkımşılık üstemdıkpen qazırgı «Kazahstanskaia pravda» men «Egemen Qazaqstandaǧy» siiaqty alaulatyp-jalaulatyp, tek jaqsy jaǧynan ǧana jazudy küştep taŋsaq, oqyrman ondai basylymnan naqty ömırdı şynaiy körsete almaǧany üşın terıs ainalyp keter edı de, ondai basylymdar sūranysty öteuge därmensız bolyp, aqyrynda jabylyp tynar edı. Sol sebepten, būqaralyq aqparat qūraldaryna äleumettıŋ mūŋyn mūŋdap, joǧyn joqtau mümkındıgın sanaly türde berdık deuıme bolady.
***
Ötpelı kezeŋde baspasöz ministrı bolǧannan qiyn jūmys joq. Sebebı ol kezde baspasöz de qolyna jaŋa tüsken bostandyqtyŋ buyna pısıp jürdı, bilık te «baspasöz bızden tömen» degen oidan aryla almai jürdı. Keudesı aiaqqaptai bolǧan baspasöz ben qolynan şoqparyn tastaǧysy kelmeitın bilıktı bır-bırıne üirenısıp, teŋ därejede söilesetındei därejege jetkızu kerek boldy. Ol aituǧa ǧana oŋai.
***
Qarapaiym adamdardyŋ jadaǧai tūrmysy men maqsat-müddesı mınbelerde ǧana aitylatyn ädemı sözderdıŋ, äldebır arnalardaǧy älemış körınıster men jarnamalardyŋ tasasynda qaldy. Būl nenı bıldıredı? Būl jai halyq pen bai halyqtyŋ arasyndaǧy, bilıktıŋ dese de bolady, qalyŋ el men bilık basyndaǧy at töbelındei toptyŋ arasyna tereŋ jık tüskenın bıldıredı. Qazynadaǧy bar bailyqtyŋ ädıl bölıske tüspei otyrǧanyn körsetedı. Sondyqtan «täuelsızdıgımızge tügenbai jyl» dep keude soǧyp atoilai bermei, bır sät halyqtyŋ şyn mänındegı tūrmys-tırşılıgın de oi sarabynan ötkızetın uaqyt ta jettı.
***
Tyǧyryqtan alyp şyǧar jol bıreu-aq: Saiasi reformalardy jüzege asyru. Onyŋ uaqyty äldeqaşan jettı. Saiasi reforma – abstraktılı ūǧym emes. Qolda bar qarjyny, iaǧni halyqtyŋ yrys-däuletın ädıl böletın jüie jasau kerek. Prezident te, Ükımet te Parlamentpen ökılettıkterın bölısuı kerek. Kelgen aqşa men ketken aqşanyŋ esebı halyqtyŋ köz aldynda jasaluy tiıs.
***
Memlekettık qyzmet, eŋ aldymen, halyqqa qyzmet etetın oryn. Sondyqtan, «qyzmet» dep atalady. Osyny ūmytpau kerek. Özım on ekı jyl memlekettık qyzmet ısteppın. Sol qyzmetım üşın ūialmaimyn da. Memlekettı aiaǧynan tūrǧyzu jolynda azdy-köptı eŋbek sıŋırdık. Menı eşkım memlekettık qyzmetten quǧan joq. Qoǧamdyq, saiasi qyzmetke auysarymda Prezident te «qal» dep qolqa salyp, köp adamnyŋ tüsıne de kırmeitın qyzmet ūsyndy. Men alǧysymdy aityp, saiasi qyzmetke bel buǧanymdy jetkızdım. Sebebı, osy saiasi jüienıŋ ışınde, memlekettık qyzmette jürıp, qazırgı qalyptasqan jüienı özgertu mümkın emes ekenıne közım jettı. Sondyqtan, saiasi qozǧalystyŋ bır basşysy retınde osy tüiındı şeşuge aralasuǧa bel bailadym. Būl bilıktegı bırdı-ekılı adamǧa renışten tuǧan närse emes, oilanyp-tolǧanyp jasalǧan kürdelı, saiasi şeşım.
Altynbek SÄRSENBAIŪLY,
«Täuelsız elde täumendı tūlǧalar
bolmauy kerek» kıtabynan
(Almaty, 2004 jyl)
