1997 jyldyŋ mamyr aiy. Menıŋ Parlament Senatynyŋ apparatynda qyzmet ıstep jürgen kezım. Negızgı mındetımız deputattardyŋ jūmysyn qamtamasyz etu. Onyŋ ışınde ıs qaǧazdarynyŋ qazaq tılınde jürgızıluıne qolǧabys jasau. Būryndary jurnalist retınde erkın jürıp-tūryp üirengen adamnyŋ mūndaǧy resmi qarym-qatynasqa, qimyl-qozǧalysyŋda da, söilegen sözıŋde de şalt ketıp, şaşau şyqpauǧa daǧdylanu qiynǧa soǧady eken. Onyŋ üstıne basşylarymyz deputattar aldynda ädep saqtaudy, olarǧa jeke şaruasyn aityp mazalaityndardyŋ jazaǧa tartylatynyn aityp, qorqytyp, ürkıtıp tastaǧan. Sondyqtan berılgen tapsyrmany oryndaudan ärıge barmaimyz.
Künderdıŋ künınde osy ürdıs būzyldy. Redaksiialyq-baspa bölımınıŋ meŋgeruşısı Bolat Bodaubai menı şaqyryp alyp:
– Aimaqtyq damu komitetınıŋ töraǧasy, deputat Ömırzaq Ozǧanbai degen aǧaŋa baryp jolyq. Mätındı orys tılınen qazaq tılıne audaruǧa qatysty bır şaruasy bar eken. Qolǧabys jasa, – dedı.
Deputattardyŋ bärın syrtynan bıletın bolǧandyqtan, būl kısını de tanimyn. Sūŋǧaq boily, qoŋyrqai jüzı ünemı külımdep jüretın, betınen imany tögılıp tūratyn adam. Ömırbaianynan da habardarmyn. Sebebı kadr bölımı deputattardyŋ orysşa jazylǧan ömırbaiandaryn bızge audartyp, ıs qaǧazdaryna qattap qoiady. Sodan bıletınım, bır paraq qaǧazǧa qattalǧan taq-tūq derekterden-aq Maŋǧystaudyŋ maŋ dalasynda tuyp ösken Ömırzaq aǧanyŋ būltarysy men būralaŋy köp ömırdegı qily taǧdyryn anyq aŋǧaruǧa bolady.
Orta mekteptı Türkımenstanda bıtırgen. Äkesı būl qyrqynan şyǧar şyqpasta Ūly Otan soǧysyna attanyp, Otan qorǧau jolynda erlıkpen qaza tapqan. Anasy jalǧyz ūlyn adam qataryna qosu jolynda ömırdıŋ bar qiyndyǧyn bastan keşe jürıp eŋbek etken. Tuǧan jerdı tastap, Türkımenstan asuyna da aumaly-tökpelı zaman jelı sebep bolsa kerek.
Bız qazır balalyq şaq – bal däuren dep ataityn kezeŋ Ömırzaq aǧa üşın anau aitqandai qyzyqqa toly bolmaǧany, kerısınşe, soǧys kezındegı, soǧystan keiıngı auyr tūrmys tauqymetı, joq-jıtık, jautaŋ köz tırşılık balalyqty ūmyttyryp, tyrbanyp tırlık ıstep, tırı qalyp, arpalysyp alǧa ūmtylu äreketımen ötkenı ömırbaian joldarynan anyq baiqalady.
Tırşılıktıŋ osyndai tar jol, taiǧaq keşulerıne qaramastan, Ömırzaq aǧanyŋ balaŋ kezınen zerek, özıne talap qoiǧyş, oquǧa yntaly bolǧany aŋǧarylady. Orta mekteptı altyn medalmen bıtıruı osynyŋ dälelı emes pe. Ätteŋ bır jaǧynan tapşylyq, bır jaǧynan aiauly anasyn jalǧyz qaldyru qol bailap, auyldan ūzap kete almaǧan. Közıldırık taqqan, sūŋǧaq boily, sūlu müsın balanyŋ janaryndaǧy otty, boiyndaǧy şoqty tap basyp baiqaǧan ūstazdary Ömırzaq aǧany mektep pionerlerınıŋ jetekşısı qyzmetıne qabyldaidy.
Ömekeŋnıŋ būdan keiıngı sanaly ömırınıŋ jarty ǧasyrǧa juyq uaqyty tärbie, bılım, ǧylym salasyna arnaluy tap osy kezden bastau alǧan tärızdı. Naǧyz jüirıkterdıŋ şapqan saiyn örleitını siiaqty Ömırzaq aǧanyŋ osy jolda aryndy jelıspen ünemı asudan asuǧa, belesten beleske köterılıp otyrǧany közge şalynady.
Bärın retımen baiandaiyq. Ömekeŋnıŋ es bılıp, etek japqannan keiıngı qolǧa alǧan eŋ bırınşı şaruasy tuǧan ölkege – Maŋǧystauyna oralu boldy. Būdan nenı aŋǧaramyz. Basqalar älı oŋ-solyn tani qoimaǧan dep oilaityn qarşadai bozbalanyŋ Otanym, elım, jerım dep soqqan jürek dürsılı baiqalmai ma. Izdene jürıp, äreket ete jürıp, oǧan da qol jetkızdı. Söitıp pedagogtyq, ūstazdyq qyzmettı tuǧan jerınde jalǧastyrdy. Bastauyş synyp mūǧalımı, mektep direktorynyŋ orynbasary, audandyq oqu bölımınıŋ inspektory, audandyq, qalalyq partiia komitetterınıŋ bölım meŋgeruşısı, oblystyq «Bılım» qoǧamynyŋ basşysy, oblystyq mūǧalımder bılımın jetıldıru institutynyŋ direktory, respublikalyq oqu-ädıstemelık ortalyqtyŋ direktory, oblystyq bılım beru basqarmasynyŋ bastyǧy, oblys äkımınıŋ keŋesşısı, oblystyq ardagerler keŋesınıŋ töraǧasy qyzmetterın abyroimen atqardy. Bylai qaraǧanda qūrǧaq baiandau siiaqty bolyp körınetın osy bır qysqa ǧana mälımettıŋ özınen Ömekeŋnıŋ boiyndaǧy būlqynǧan küştı, aduyndy aryndy, qaitpas qaisarlyqty, ünemı alda boluǧa degen ūmtylysty baiqau qiyn emes. Būdan bylaiǧy ömırlık daǧdysynda da osy jaǧdai, belsendılık, qairatkerlık, qoǧamdyq ısterde ünemı aldyŋǧy qatarda jüru qaitalanyp otyrady.
Mysal üşın aitsaq, Qazaqstanda azattyq taŋy atqan alǧaşqy jyldarda bılımı de, saiasi örısı de äbden tolysyp, kemelıne kelgen Ömekeŋ respublikalyq deŋgeidegı qoǧamdyq ısterge belsene aralasady. 1994-1995 jyldary Qazaqstan Respublikasy Joǧarǧy Keŋesınıŋ deputaty, 1995-1999 jyldary QR Parlamentı Senatynyŋ deputaty, komitet töraǧasy bola jürıp, elımızdıŋ eŋ joǧary bilık organdarynda bel şeşe eŋbek etıp, egemendıgımızdı ornyqtyra tüsuge laiyqty üles qosady.
Elımızdıŋ osyndai belsendı, körnektı qoǧam qairatkerımen joǧary bilık tarmaqtarynyŋ bırı – Parlament qabyrǧasynda qatar jürudıŋ özı märtebe emes pe. Osy märtebege maldanyp, qairatker aǧalarymyzdy syrttai maqtan tūtyp jürgende tanymal jazuşy, basşymyz Bolat Bodaubaidan tapsyrma alǧanymdy joǧaryda aittym.
Tapsyrmany oryndau – paryz. Deputatqa bardym. Esıkten bölmesıne kırgen boida Ömekeŋ ornynan jedelǧabyl köterılıp, menımen būrynnan tanys adamyndai aşyq-jarqyn amandasqannan keiın bırden şaruasyn aituǧa köştı. Ol kısınıŋ äŋgımesınen «Reseidıŋ Memlekettık Dumasy jäne Qazaqstan» atty kıtap jazyp jatqanyn, osyǧan bailanysty mūraǧat materialdarymen de jūmys ıstep jürgenın, olardyŋ barlyǧynyŋ ärine orys tılınde ekenın, keibıreulerın qazaq tılıne audaru kerek bolyp tūrǧanyn ūqtym. Tasqa basylǧan onşaqty bet mūraǧat materialdaryn alyp, audaryp, aparyp ta berdım. Bar bolǧany osy. Mūnan keiın sol baiaǧy jūmys babyndaǧy resmi tırşılık jalǧasyn tabuǧa tiıs emes pe. Būl joly olai bolmady. Ömırzaq aǧa kezdese qalǧan jerde külım qaǧa būrylyp, menı bauyryna tartady.Ol kısımen jaqyn tanystyǧymyz osylai bastalǧan edı. Būl nenı bıldıredı? Menıŋ oiymşa būl köp adamdardyŋ boiynan, äsırese lauazym ielerınıŋ boiynan tabyla bermeitın kışıpeiıldıktıŋ, tabiǧatynda bar biiazy mınezdıŋ körınısı bolsa kerek.
Aitpaqşy, aǧamyzdyŋ Reseidıŋ Memlekettık Dumasyna qatysty sol eŋbegı ülken tom bolyp jaryqqa şyqqannan keiın onymen tanysu barysynda Dumaǧa qazaq dalasynan sailanǧan qazaq deputattary jönınde būryn eş jerde aitylmaǧan, jariialanbaǧan mol maǧlūmattyŋ qamtylǧanynyŋ kuäsı boldyq. Qazır būl eŋbek alaştanuşylardyŋ, Resei Memlekettık Dumasyna sailanǧan qazaq deputattarynyŋ ömırın zertteuşılerdıŋ qolynan tüspeitın kıtapqa ainaldy.
Sodan berı arada jiyrma jylǧa juyq uaqyt ötıptı. Uaqyt ötedı, adam özgeredı dep jatady ǧoi. Özgermeitın de adamdar bolady. Ömekeŋ solardyŋ qatarynda. Sälem bara barsaŋ sol baiaǧy külım qaqqan beinesımen aŋqyldap qarsy alyp, jaidary köŋılmen äŋgımesın aityp, jaimaşuaq küide şyǧaryp salady. Äldeqandai päneiı bır sebeptermen qaǧaju körıp kelgen adam būl kısınıŋ aldynan mäselesı şeşılse de, şeşılmese de qanattanyp şyǧady. Būl arada nege degen sūraq qoiudyŋ özı orynsyz. Sebebı, Ömekeŋnıŋ boiy tūnǧan ızgılık, inabattylyq. Sol ızgılık pen inabattylyq aurasy aldyna kelgen adamdy da baurap, barlyǧy köterıŋkı köŋıl-küimen tarasady.
Jäne bır aitpaǧym, Ömekeŋnıŋ tabiǧatynda bar osyndai ızgılık qasietı onyŋ ūzaq jyldardaǧy jemıstı pedagogikalyq qyzmetıne de özınıŋ igı äserın tigızdı-au degen oidamyn. Öitkenı, bızdıŋ Ömekeŋ Qazaqstan Respublikasyndaǧy jaŋa tiptık liseilerdı, gimnaziialardy, tūŋǧyş qazaq-türık liseilerın, tereŋdetıp oqytylatyn arnauly mektepterdı ūiymdastyruşylardyŋ bırı retınde de tanymal qairatker. Pedagogikalyq qyzmette, öskeleŋ ūrpaqqa tälımdı tärbie berude tyndyrylǧan osyndai igı şaralardy ızgılık ızderı dep atasaq ta bolǧandai.
Ömırzaq aǧa ǧylym men qoǧamdyq jūmysty qatar alyp jüre bıletın qabıletınıŋ arqasynda pedagogika ǧylymdarynyŋ kandidaty, tarih ǧylymdarynyŋ doktory, akademik ǧylymi ataqtaryna ie bolyp, pedagogika men tarih taqyrybynda 200-den astam ǧylymi-tanymdyq maqala, 30-dan astam kıtap jazǧan maitalman. Qoǧamǧa sıŋırgen eŋbekterı «Qūrmet», «Parasat» ordenderımen, bırneşe medaldarmen, Prezident syilyǧynyŋ grantymen atap ötıldı.
Sonan soŋ osy uaqyt ışınde men Ömekeŋnıŋ ömırın arnaiy zertteuşı bolmasam da, ol kısınıŋ bır sät aialdaudy, şarşap-şaldyǧudy, osy da jeter, bır adamdai eŋbek ettım ǧoi dep, toqmeiılsudı bılmeitın ädetıne täntımın. Taǧy da derekterge jügıneiıkşı. Mäselen, deputattyq mındetın abyroimen atqarǧannan keiıngı 1999 jyldan bastap Ömekeŋ bırsypyra jauapty qyzmetter atqaryp keledı. Y.Altynsarin atyndaǧy Kazaq bılım akademiiasynyŋ prezidentı, T.Rysqūlov atyndaǧy Qazaq ekonomikalyq universitetınıŋ prorektory tärızdı jauapty jūmystardy bar yqylasymen, käsıbi bılıktılıkpen atqaryp, qyzmettesterınıŋ arasynda şynaiy qūrmetke ie boldy. Mıne bırneşe jyldan berı «Ardagerler» ūiymy» respublikalyq qoǧamdyq bırlestıgın bılgırlıkpen basqaryp, qoǧamǧa eŋbegı sıŋgen ardagerlerımızdıŋ, zeinetkerlerımızdıŋ laiyqty da, belsendı ömır süruıne jaǧdai jasauǧa bar küş-jıgerın jūmsau üstınde.
Tegınde qoǧamdyq ısterde qaşanda alda jüru Ömekeŋnıŋ taǧdyryna jazylǧan ba dep te qalasyŋ keide. Mūny men aǧamyzdyŋ qazırgı atqaryp jürgen qyzmetıne bailanysty aityp otyrmyn. Ol kısı mūnda da ızgılık ülgısın körsetude. Būl ūiymnyŋ ırgetasy 1987 jyly qalanǧan eken. Sodan berı ardagerlerge, zeinetkerlerge qatysty talai igılıktı ısterdıŋ atqarylǧanyna kümän joq. Al būl ūiymnyŋ ıs basyna Ömekeŋ kelgelı berı jūmys būrynǧydan da jandana tüstı desem, artyq aitpaimyn. Sonyŋ bır parasy «Ardagerler ūiymynyŋ» tarihynda tūŋǧyş ret» degen söz tırkesınıŋ jiı qoldanylatynynan baiqalady. Mysal keltıreiık. Bırlestık tarihynda tūŋǧyş ret respublikalyq ardagerler basylymdary: «Ardager ainasy» gazetı men «Veteran i obşestvo» jurnaly şyǧaryldy.
Ömekeŋnıŋ ardagerler ūiymyna basşylyq jasai bastaǧanyna bes jyl tolar-tolmas uaqyt boldy. Osy jyldar ışınde Ortalyq Keŋes basşylyǧynyŋ,qyzmetkerlerı men belsendılerınıŋ jergılıktı jerlerge jasaǧan ıssaparlary bırlestık tarihynyŋ barlyq jyldary ışındegı körsetkışten asyp tüsken. Būl ardagerler ūiymy jūmysynyŋ, qyzmetkerler belsendılıgınıŋ eselep artqanyn körsetedı. Ardagerler Keŋesı Töralqasynyŋ şalǧai audanda köşpelı otyrys ötkızu ürdısı de tūŋǧyş ret qolǧa alynyp otyrǧan igı şara. Materialdyq bazany nyǧaituǧa da tūŋǧyş ret qadam jasalǧan. «Qairan erler, qaharman ardagerler!» atty ardager körkemönerpazdardyŋ baiqau festivalı de tūŋǧyş ret ötkızılgen.
Ardagerler ūiymynyŋ jūmysyn jandandyra tüsuge qatysty Ömekeŋnıŋ basşylyǧymen jürgızılıp jatqan jūmystarda «tūŋǧyş ret» degen sözdıŋ jiı qoldanylatynyn osylai jalǧastyra beruge bolady. Būl Ömekeŋ jürgen jerde igı ısterdıŋ jandana, jalǧasa tüsetının körsetedı. Ardagerlerdıŋ juyrda bolyp ötken jetınşı sezınde Ömekeŋnıŋ jäne bes jylǧa ūiym jetekşılıgıne qaita sailanuynyŋ syry da osynda jatsa kerek.
Ömekeŋ ūzaq jyldardan berı qoǧam tırşılıgıne belsene aralasyp, talai jauapty qyzmetterdı abyroimen atqaryp, elımızdıŋ ruhani, mädeni ömırın ǧylym, bılım salasyn jandandyra, jaqsarta tüsuge bır adamdai üles qosyp kele jatqan körnektı qoǧam qairatkerı,ülken ǧalym ǧana emes, joǧaryda aitqanymdai, el ömırınıŋ san aluan mäselelerın qozǧaityn, respublikanyŋ ruhani ömırıne qatysty türlı taqyrypty qamtityn 30 şaqty kıtaptyŋ, jüzdegen maqalalardyŋ avtory. Būl şyǧarmalardan avtordyŋ qoǧam tırşılıgıne, ainalasynda bolyp jatqan oqiǧalarǧa bei-jai qaramaityny baiqalady. Tarihi tūlǧalarymyzdyŋ memleketımızdı qalyptastyrudaǧy rölı, äielderdıŋ qoǧamdaǧy orny, salt dästürımız, dın mäselesı bärı-bärı nazardan tys qalmaidy. Olardyŋ bırazymen oqyrman kündelıktı baspasöz materialdarynan tanys ta şyǧar. Sonda da bolsa avtordyŋ keibır oilaryna köŋıl audarudy jön körıp otyrmyn.
Aǧamyzdyŋ negızgı mamandyǧy mūǧalım, iaǧni ūstaz. Al ūstazdyŋ ūrpaq tärbiesımen ainalysatynyn jūrttyŋ bärı bıledı.Ömekeŋ şyǧarmaşylyǧynyŋ bükıl jelısı de osy mäsele töŋıregınde örbidı. Qandai da bır şyǧarmasynda qaisybır taqyrypty söz etpesın, handarymyz, batyrlarymyz jönınde äŋgımelese de, şeşenderımız, bilerımız töŋıregınde söz qozǧasa da, qazaqtyŋ ejelden kele jatqan dästürı – as berudı aitsa da, dın turaly, ülkendı syilau turaly mysaldar keltırse de – bärınde de bügıngı adamdarǧa, öskeleŋ ūrpaqqa işara türınde jetkızıletın oilar qamtylady.
Mysaly, «Beibıtşıl dınımızdı bekemdei tüseiık» degen maqalasynda avtor bızdıŋ – ülkennıŋ aldyn kespegen, sözınen attap ötpegen, aqsaqalyn ardaq tūtqan el ekenımızdı aita kelıp, ūlttyq qūndylyqtarymyzdy ūlyqtau ısıne aqsaqaldarymyzdy da tartu kerektıgın, äŋgımelese, «Ata saltymyzdy ardaqtaiyq» atty maqalasy ata-anasynyŋ aldyndaǧy perzenttık paryzyn ūmytyp, tuǧan äke-şeşesın Qarttar üiıne tapsyratyn tasbauyrlar sany künnen künge köbeiıp bara jatqanyn, būl – bız siiaqty bauyrmal, özınen būryn özgege özegın suyryp beruge daiyn tūratyn halqymyz üşın mülde jat körınıs ekenın,köŋılge qaiau tüsıretın mūndai körınıster ūlttyq bolmysymyzdyŋ qojyrap, qazaqy qūndylyqtarymyz ben ata-babamyzdan kele jatqan ozyq salt-dästürlerımızdıŋ, bala men ata-ana aldyndaǧy qasiettı boryşymyzdyŋ seldırep, ūlttyq mūrattarǧa enjar qarai bastauymyzdyŋ, ūltymyzdyŋ ūlaǧatty, sypaiy mınezınıŋ būzylmauyna, adamgerşılık ızgı qasietterdıŋ saqtaluyna, jastardyŋ ruhani azyp-tozyp qūldyramauyna män bermeuımızdıŋ äserı ekenın jaiyp sala otyryp, ūrpaq tärbieleude ūlttyq qūndylyqtardy paidalanu kerektıgın ortaǧa salady.
Nemese «Ūlt ūitqysy, ūrpaq anasy» degen maqalasyn alaiyq. Qazaq tarihynda, ūlt mädenietınde, saltynda, dästürınde äiel adamnyŋ, qyz balanyŋ qoǧamdaǧy orny eŋ aldymen otbasyndaǧy ornymen qadırlı sanalǧan ǧoi. Sondyqtan avtor «äiel adam qoǧamymyz üşın bolaşaq ūrpaqty jalǧastyruşy ana, memleket ömırındegı ja¬uapty qyzmetker, otbasyndaǧy aiauly jar ekendıgın bız eşqaşan nauqandyq saiasatqa ai-naldyrmauymyz kerek» degen tüiın jasaidy.
Bız aǧamyzdyŋ şyǧarmaşylyq oilarynyŋ keibıreulerın ǧana atap öttık. Al mūndai qūndy pıkırler,adamgerşılıktı nasihattaityn tolǧau-tüiınder, oralymdy tılmen, ötkır oimen, tolǧaqty pıkırlermen ädıptelıp, şabyttana äŋgımelenetın tuyndylar Ömekeŋnıŋ şyǧarmaşylyǧynda jetıp artylady.
Bızdıŋ qazaqta edäuır jasqa kelse de tūǧyrynan taimaǧan, özınıŋ qairatty kelbetımen, qajyrly ısımen jūrtşylyqty süisındırıp te, süiındırıp te jüretın adamdy «Süiegı asyl jan ǧoi!» dep kötermeleidı emes pe. Mūnyŋ ar jaǧynda babalar qasietın jalǧastyruşy degen oi jatady ǧoi. 75 jasty eŋserıp, seksennıŋ seŋgırıne aiaq basqan Ömırzaq aǧamyzdy – adamgerşılık, ızgılık, parasattylyq, tılıne, elıne, jerıne adaldyq tärızdı ūltymyzdyŋ nebır jaqsy qasietterın ön boiyna jinaqtaǧan asyl azamatty danalyq jasyna jetuımen qūttyqtai otyryp, öz oiymdy aǧamyzǧa arnaǧan öleŋ joldarymen qorytyndylaǧandy jön kördım.
Sypaiy, syrbaz mınez bır aǧam bar,
Jany jaz, jüzı jarqyn, jüregı adal.
Sūŋǧaq boiy jarasyp kelbetıne,
Jüredı ylǧi nūr tögıp qabaǧynan.
Syr aqtarsaŋ tyŋdaidy ol beiılımen,
Qūlaq qoiyp otyrar zeiınımen.
Jaqyn tartyp tūratyn
jūrttyŋ bärın,
Azamat qoi äu bastan peiılı keŋ.
Qairatker ol, ǧalym ol, akademik.
Oi men sözdı janyna etken serık.
Talailardan qoşemet körse-daǧy,
Keude qaqqan kezı joq daqpyrtqa erıp.
Jürse-daǧy lauazym biıgınde,
Erınbeidı halqyna iıluge.
Abzaldyǧyna osyndai aǧamyzdyŋ,
Bärekeldı, el-jūrt ta süiınude.
Ömırden köp körse de teperıştı,
Adam ol qaitpas, qaisar ruhy küştı.
Äkesı qan maidanda qaza tauyp,
Qamköŋıl jan şeşenıŋ qolynda östı.
Qiyndyqtyŋ tartsa da taqsyretın,
Joǧaltpaǧan aq niet qasietın.
Biık-biık mınbege şyǧady ol,
Söz aituǧa jūrt toqtap, el süietın.
Sol aǧa keptı mıne 75-ke,
Kün bop tūr quanyşty qalar este.
Jandardy jadyratar mınezıŋmen,
Demekpın, şyǧa bergın bel-beleske.
Orynbek JOLDYBAI,
filologiia ǧylymdarynyŋ
kandidaty
