Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı, belgılı jurnalist-publisist, körnektı filosof Jomart Äbdıhalyq kezdeisoq jol apatyna ūşyramaǧanda biylǧy köktemde 70 jyldyǧyn atap öter edı-au…
Alaida, qatal taǧdyr osydan on jyl būryn asyl azamattyŋ ömırın kürt üzıp kettı…
Bız bügın belgılı qalamger Jylqybai Jaǧyparūlynyŋ jaisaŋ aǧa turaly jürekjardy jazbasyn öz oqyrmandarymyzǧa ūsynudy jön kördık.
«Ar ūialar ıs qylmas aqyl zerek» deitın Abai adamgerşılıktı Sokrattyq deŋgeide baiyptaǧan.
Ǧajap!
«Zerek aqyl» – demek, būl tereŋ aqyl, öte joǧary nūsqada damyǧan aqyl. Ondai deŋgeige jete aqyl-oi qalyptastyrǧan adam «Ar ūialar ısten» ırgesın aulaq salmaq.
…Būǧan kerısınşe qanşa dälel tapqanymyzben, onyŋ bırde-bırı Ar men Aqyldyŋ öte bailanysty deŋgeide bolatynyn eşbır joqqa şyǧara almaidy. Sondyqtan būl zamannyŋ adamynan da talap etıletın qorytyndy-tüiın bıreu ǧana: «Arly adam – aqyldy Adam».
Būl – ırı publisist, daryndy filosof Jomart Äbdıhalyqtyŋ közı tırısınde jaryqqa şyqqanyn köre almai ketken «100 tolǧam, 1001 tüiın» atty pälsapalyq eŋbegınıŋ bır tolǧamy.
O, opasyz dünie-ai, deseŋızşı!
Ol «101 tolǧam, 1001 tüiın» atty eŋbegın bır-bırımen ajyraǧysyz toǧysyp, örımdese ūştasqan üş arqau, jetı jelı, jiyrma bır tüiınge bölıptı. Bolmystan bastalyp, Tırşılıkke jalǧasqan osy üş arqau, jetı jelı «Ǧūmyr» atty on jetınşı tüiınmen aiaqtalmai toqtapty… Sol bır «Ǧūmyr» atty taraudy tüiındeuge zerdelı oidyŋ zergerı, sūŋǧyla qalamger Jomart Äbdıhalyqtyŋ ǧūmyry jetpedı?!
«Senımdı şyŋdap, synau üşın Tanym mäselesıne myqtap moiyn būryp, äuel bastan sony nyqtap, myǧymdai beru kerek. Senımıŋdı Şarbolattai şymyr, serpındı etu – ūzaq jol, üzdıksız eŋbek, tynymsyz ızdenıs pen talpynystyŋ jemısı. Ol jemıstıŋ kädege jarap, jaramaityn kezderı de az bolmaidy. Degenmen, Aqiqatty äigılegen şynaiy Senımnıŋ jemısı – ölşeusız igılık».
Būl – Jomart Äbdıhalyqtyŋ «Şarbolattai senım» atty kıtabynda aitqan oqyrmanǧa uäjı, al özı maǧynaly ǧūmyrynda būljymas qaǧidaǧa ainaldyrǧan – Temırqazyǧy.
Zamana tolqyndarynda qaiyqşa terbelgen jūmyr basty pende myna boljausyz ömır, tūrlausyz uaqyt aǧymynda özınıŋ erteŋgı künıne tiianaq bolar Senım ızdep, öz bolmysynyŋ mänı men qorşaǧan ortadaǧy halın aiqyndau maqsatyndaǧy sanasyn sandaltqan sansyz sūraqtarǧa jauap ızdep, şarq ūrady. Tanym qūpiialarynyŋ qatparlaryn kezıp, sanaly bolmystyŋ sansyz sūraqtaryna jauap ızdeitın ömırlık ılım filosofiia bolsa, yqylym zamannan bergı aqyl-oidyŋ ozyq ökılderı adam ataulyǧa ömır süru önerın ūqtyrumen keledı. Al osy bır ömırlık ılımnıŋ qazaq topyraǧyndaǧy qabyrǧaly ökılderınıŋ bırı Jomart Äbdıhalyq bolǧandyǧy dausyz.
Ol barlyq sanaly ǧūmyrynda älemdık filosofiianyŋ mol mūralaryn jalyqpai zerdelep, qūnyǧa zerttep, osy ıŋkärlık ızdenısınıŋ jemısın qazaq jūrtşylyǧynyŋ igılıgıne jaratudy maqsat tūtty. Oǧan Jomart Äbdıhalyqtyŋ tıkelei bastamasymen jaryqqa şyqqan «Oi-qazyna antologiiasynyŋ» alǧaşqy tomy dälel. Ūly oişyldardyŋ qatpar-qatpar asyl qazynalarynyŋ qūlpyn aşyp, adamzat aqyl-oiynyŋ käusarlarynan qazaq oqyrmandaryn susyndatudy ol ünemı armandaityn. Aqyry osy armanynyŋ jemısı retınde älem filosofiiasynyŋ üzdık ökılderınıŋ şyǧarmalary jinaqtalǧan jüz tomdyq antologiia qūrastyrudyŋ jobasyn jasady. Onyŋ alǧaşqy tomyn qūrastyryp, baspaǧa äzırlep, redaktorlyq jasap, jaryqqa şyǧardy. Osy kıtap jaryqqa şyqqanda qoǧam qairatkerı, aqyn marqūm Käkımbek Salyqov: «Oi-qazyna antologiiasy» – teŋdesı joq ūly eŋbek, būl mädeni-ruhani ömırımızdegı maŋyzdy qūbylys, älemdık filosofiiany qazaq qauymyna jetkızu jolyndaǧy alǧaşqy tuma, tūŋǧyş qarlyǧaş» dep oi tüiındegen edı.
Jalpy, jiyrma jetı jyl bır ūjymda eŋbek etıp, bırge jürgende menıŋ tüisıgıme temırdei ornyqqan bır paiym – Jökeŋ, Jomart Äbdıhalyq qyryq jyldan asqan qalamgerlık eŋbek jolynda adamnyŋ ömırge degen közqarasynyŋ baisaldy, bolaşaqqa degen senımınıŋ şymyr boluyn jalyqpai jazyp, janynda jürgenderge erınbei üiretıp kettı. Jaryq düniedegı soŋǧy sätıne deiın pendelıkten biık osynau asyl qasietıne adaldyǧynan ainymady.
«…Endı Kımge? Nege senetınıŋdı tiianaqta. Eşteŋege senbeu – ol adamgerşılık emes. Özıŋdı bırdeŋege zorlap, küştep sendıruge jäne bolmaidy. Tek senuge laiyq tiianaq tapqanda ǧana Senım janyŋa ūialap, jıgerıŋdı jani bastaidy. Sodan soŋ baryp qaiǧy-uaiym kemi bermek, qajyr-qairat üdei bermek…
Mıne, Taǧdyr, mıne, Jol!» dep oi tüidı Jomart Äbdıhalyq.
Endı bırde: «Oilau – akt, qūral, ädıs, al «aqiqat» degenımız – sol arqyly jetken nätije. Onyŋ özı är adam üşın aluan türlı sipatta bolatynyn aŋdaimyz…» dese, taǧy bırde: «Mäjbürlıkke könıp, ne ony «jeŋgen» tärızdı bolyp qana özıŋdı «Baqytty» sezınesıŋ. Bärıbır Tırşılık talabyna täueldısıŋ. Basqaşa oilaudyŋ bärı – illiuziia» dep, şyndyqty şynaiy türde aşyp berdı.
Jomart Äbdıhalyq sanaly ǧūmyrynda tabandy ızdenıspen jinaǧan ensiklopediialyq bılımın boiyndaǧy tabiǧi parasattylyq paiymymen ūştastyryp, qoǧam bolmysyna syndarly syn aitatyn sūŋǧyla oişyldyq biıkke köterıldı. Ūzaq jyldar örısınde sūhbattas bolǧan sansyz sätterdegı aitylǧan oilar, riiasyz köŋılden şyqqan aǧalyq aqyl-parasat onyŋ oilau jüiesınıŋ planetarlyq deŋgeige deiın köterılgenıne täntı etetın. Basqa-basqa, Jomartpen jarty saǧat aşyq didarlasqan jan onyŋ adamzat, ūlt, el bolaşaǧyn oilap şiryqqan jan küizelısın sezınıp, tüisık tūŋǧiyǧynyŋ tylsymyn tüsıngendei bolar edı: «…jan jüregımızdı küizeltıp bara jatqan adamgerşılık eroziiasyna qarsy bükılqoǧamdyq, bükıladamzattyq ünımız äzırge öte saiabyr. Jaǧdaidyŋ asqynǧany sondai, jankeştı laŋkestık, atyp-asu… üirenşıktı bolyp barady. Būl – naǧyz apattyŋ basy, qūldyraudyŋ aiǧaǧy» dep yşqynady Jomarttyq janaiqaiy. «Adamgerşılık eroziiasynan» elın qorǧap, ūltyn saqtandyru jolyn jankeştılıkpen ızdeidı. Ätteŋ!?. Selt etken sezım az, sanany syzdatyp, äreketke bastar tüisık kereŋ.
Qazaq topyraǧynda, Almaty auqymynda aiqyndalǧan filosofiialyq orta Jomart Äbdıhalyqtyŋ tūǧyrly tūjyrymdaryna tosyrqai qarady. Tolǧamy tosyn, tüiını tūŋǧiyq filosofiialyq traktattaryn eleusızdeu qabyldap, şynaiy nazardan tys qaldyrdy. Joǧary ǧylymi ataǧy joq, filosofiialyq eŋbekterı keŋınen tanylmaǧan degen jeleumen şektedı. Aqiqatynda ataǧynan at ürketın akademikterdıŋ tüsınuı qiyn, tūjyrymy toqsan tom-tom kıtaptaryna kemel oidyŋ jauharlaryn tüzgen Jomart Äbdıhalyqtyŋ «101 tolǧam, 1001 tüiın» atty jalǧyz-aq eŋbegı para-par keldı. Endeşe, talǧamy kümändı tom-tom kıtap şyǧaryp, tanylmaǧan Jomart kınälı emes, qazaq filosofiiasynyŋ kökjiegıne tüidek-tüidek oilaryn qaldyrǧan tūlǧany tanymaǧan, tani almaǧan qoǧam kınälı.
Būl turaly qazaqtyŋ ǧūlama ǧalymy, qabyrǧaly qairatkerı marqūm Aqseleu Seidımbek bylai deidı: «Jomart Äbdıhalyqtyŋ eŋ bır qūnyǧa den qoiyp, qūmarta köŋıl bölıp, barşa sanaly ǧūmyryn arnap kele jatqan salasy – filosofiia. Mūny jai ǧana «danalyqqa ıŋkärlık» («philo-sophos») deuge bolmas, ol üşın filosofiia – ömır-tırşılıktıŋ barlyq tüiının tüsınuge mümkındık beretın qūdıret. Jomart Äbdıhalyq – osyndai sanattaǧy känıgı filosof. Būl jerde mäsele, tom-tom traktattar jazyp, äldebır problemanyŋ tüiının şeşkensıp, odan ataq-lauazymǧa qol jetkızude emes. Gäp – ömır turaly tegeurındı tanym qalyptastyryp, aqiqat şyndyqtyŋ jolyna qol tigızude bolsa kerek».
Qalai bolǧanda da, Jomart Äbdıhalyqtyŋ tanymdyq öresı tereŋ, filosofiialyq traktattary tas-tüiın, az da bolsa jazyp qaldyrǧan eŋbekterınıŋ ǧylymdyq maŋyzy ölşeusız. Onyŋ dünie tanuy tūrǧysynan aitqan oilaryn, mazmūny tereŋ filosofiialyq tūjyrymdaryn ūrpaq igılıgıne ainaldyryp, joǧary oqu oryndarynda därıs berılse. Jomart Äbdıhalyqtyŋ qaldyrǧan mūrasy qazaq filosofiialyq ǧylymy üşın taptyrmas qūndy qazyna ekenı anyq. Osy qazynany bolaşaq igılıgıne jaratu – bügıngı filosofiia ǧylymynyŋ basy-qasynda jürgen azamattardyŋ paryzy.
Ömırınıŋ soŋǧy jiyrma jyldan astam uaqyt bederınde Jomart Äbdıhalyq Aqmola oblystyq «Arqa ajary» gazetınınıŋ basşylyq qyzmetınde boldy. Gazet taǧdyry da adam taǧdyry siiaqty nebır aumaly-tökpelı kezeŋderdı bastan keşıredı eken. Jomart Äbdıhalyq bas redaktor bolyp tūrǧan sonau toqsanynşy jyldary «Arqa ajary» gazetınıŋ talaiyna kürdelı syn, ülken auyrtpaşylyqtar tap keldı. Mıne, osy kezeŋde bas redaktor basylymnyŋ ideialyq, tanymdyq mazmūnyn tereŋdetu, taqyryp aiasyn täuelsız el müddesımen qabystyru, körkemdık bezendırılu sipatyn oqyrman talǧamyna sai etu maqsatyna küş salyp, gazettıŋ öz bedelın özı köteruı arqyly taralymyn arttyruǧa qol jetkızdı. Qarjy tapşylyǧy jaǧdaiynda «Arqa ajaryn» bükıl oblystyq gazetterdıŋ ışınde formatyn da, sipatyn da özgertpegen bırden-bır qos boiaumen şyǧatyn basylym retınde saqtap qaldy. Sol bır kezeŋdegı Ahaŋ – Aqseleu Seidımbektıŋ baǧasyna jügınetın bolsaq, «Arqa ajary» gazetı köpşılık qoldy būqaralyq sipatymen, baisaldy da ornyqty mazmūnymen el ömırınıŋ ainasyna ainalǧan Respublikadaǧy körnektı basylymdardyŋ bırı ekenın atap ötken läzım. Halyq būl gazetke senedı, būl gazettı özderıne tırek tūtady».
Turaşyl ǧalym aqiqatty tap basqan. Qazaq mektepterınıŋ qataryn köbeitu, qazaq tılınıŋ märtebesın ösıru, nemıs avtonomiiasy degen sūrqiia ideiaǧa tosqauyl qoiu, Arqada aqyndar aitysyn jandandyru, Aqmola atauynyŋ qaitaryluy siiaqty eldık bastamalarǧa ūiytqy bolyp, ūlttyq ūstanymdaǧy ısterdı jüzege asyru «Arqa ajary» gazetınıŋ ornyqqan dästürı edı. Selinograd qalalyq partiia komitetınıŋ biuro müşesı bola jürıp, alǧaş qalalyq qazaq basylymy – «Astana aqşamy» («Aqmola aqşamy») gazetınıŋ negızın qalaǧan Jomart Äbdıhalyq bolǧanyna da kuämız.
Tabiǧi parasattylyǧyna ūşan-teŋız bılımnıŋ kemeŋgerlıgı qosylǧan Jomart Äbdıhalyq öz ortasynyŋ ruhani yrysy, oi bölıser qazynasy edı. Arqa öŋırınde onyŋ saliqaly pıkırı men azamattyq aqylyna jügınbegen adam kemde-kem. Osy rette aita keter bır mäsele, keibıreuler jel berıp jürgen «astana köşırıler qarsaŋda, odan būrynyraqta da Aqmolaǧa (Selinograd) kelgen aqyn-jazuşylar men ǧalymdar atbasyn tıreitın qazaqi ziialy orta taba almai qaitady mys» degen jeleudıŋ şyndyqpen qabyspaityndyǧy. Qai kezeŋde de Aqmolaǧa joly tüsken ziialy qauym ökılderı öŋırdegı qazaq baspasözınıŋ qaraşaŋyraǧy – «Arqa ajaryna» bas sūǧyp, Jomart Äbdıhalyqpen jüzdespei ketken emes. Onyŋ aǧalyq aqyl-keŋesı men käsıbi şeberlıgınıŋ şapaǧatyn körgen jurnalist ärıptesterı de jeterlık…
…«Samarqannyŋ kök tasyn erıtken» aru köktem biyl da qytymyr qystyŋ soŋǧy taŋyn jıbıtıp, tırşılık ataulyny taǧy da türlendırıp jıberdı. Säuırdıŋ bırınşı jūldyzynda Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı, Qazaqstan Jurnalister odaǧy syilyǧynyŋ laureaty, belgılı publisist, körnektı filosof Jomart Äbdıhalyq jetpısınşı köktemın qarsy alar edı. Jazmyşqa ne daua?!
2004 jylǧy qaraly 28 qazan küngı taŋerteŋgı saǧat 9.00-de «Arqa ajaryna» jai tüskendei! «Jomart Äbdıhalyq jol apatyna duşar boldy» degen suyq habar jetıp, naizaǧai oty jüregımızdı şarpyp öttı. Ǧasyrǧa juyq Arqanyŋ şejıresın jasaǧan qara şaŋyraq qaiǧydan qaiysyp kettı. Säken salǧan sara soqpaqtyŋ ızgılıgın laiyqty jalǧastyryp kele jatqan Jomart joly kılt müdırdı, kürt üzıldı…
«Közden ketse, köŋılden de ketedı» deidı köpşılık. Kümänım köp?! Jomart Safiūlynyŋ ömırden ozǧanyna da on jyl boldy. Bıraz su aqty, bırşama özgerıster öttı. Bıraq Jökeŋnıŋ – Jomart Äbdıhalyqtyŋ jaisaŋ da maŋǧaz beinesı közden kömeskılenıp, köŋılden keter emes. Qaita zerdelı oi zergerınıŋ qatarlastyŋ tūlǧaly qasietterı zoraiyp, «Oi-qazyna antologiiasy», «Şarbolat senım», «101 tolǧam, 1001 tüiın» atty eŋbekterındegı qazynaly qyrlary aişyqtalyp, parasatty bolmystyŋ jaŋa bır ǧūmyry aşylǧandai…
Jylqybai JAǦYPARŪLY
