Jetpısınşı jyldardyŋ aiaǧy. Jazdyŋ basy. Kanikul. Kün aşyq. Äkem Smaǧūl jaŋa ǧana poştaşy äkelgen gazet-jurnaldardy esık aldyndaǧy aǧaş oryndyqta qarap otyr. Men körşı qūrdas Qasbolatpen bırge velosipedımnıŋ maiysqan döŋgelegın tüzep äuremın. Janǧali (Jaqai) aǧam sary mäşinesın ädettegıdei üi men qoranyŋ arasyna äkelıp toqtatyp, gazyn üş ret qattyraq basyp motoryn öşırdı. Kezektegı mal emdeu men aurudyŋ aldyn alu ıssaparynan keldı. Jazǧy demalysta oiynnyŋ qyzyǧyna batqan maǧan aǧamnyŋ üige kelgenı oiynǧa kedergı. Mal örıste bolǧanmen «qora taza ma, qoilar qūrttap ketken joq pa?» degen siiaqty auyldyŋ küibıŋ tırşılıgınıŋ «dejurnyi» sūraqtaryn qoiyp teksere bastaidy. Malǧa şorqaqtyq äkemızden jūqqan boluy kerek, keşke kezekpen baǧylatyn örısten kelgen qoi-eşkı men qozy-laqty şarbaqqa qamai salyp, ärı qarai futboldy jalǧastyrudy oilaimyn. Mal basy tügel bolsa boldy, qūrttaǧanyn «kontrol» jasauǧa qūlyq joq. Sol üşın san ret söz estıp, taiaq ta jedık.
…Aǧam mäşineden tüstı. Köŋıldı. «Bır qyzyq körseteiın be?» deidı bärımızben amandasqannan keiın. Anda-sanda bır ūsaq mal ala keletını bar-tyn, «qoi ma?» deimın qarsy sūraq qoiyp. «Joq, qazır köresıŋ» deidı, jūmbaqtai külıp. Sodan «duktyŋ» artqy kabinasyn aşyp ittıŋ küşıgın alyp şyqty. Esımız şyǧyp, mäz bolyp jatyrmyz. Bıraq bız körıp jürgen küşıkterdei emes, özgeşeleu. Basynan sipaiyn desek yryldap, tısın aqsityp, aibat şegedı. «Tazy emes, töbet emes, būl ne it?» deidı Qasbolat. «Būl böltırık» deidı aǧam, «Mässaǧan, qasqyrdyŋ küşıgı me?». «İä». Odan saiyn esım şyqty, auyldaǧy eŋ myqty it sende bolsa qaitesıŋ. Sözge qolyndaǧy gazetın jiyp alyp äkem aralasty. Tüsı suyq, dauysy qatal şyqty. «Qaidan aldyŋ mynany?» «Kenelıdegı Daiyr törenıŋ ūrpaǧy Seiıtjan berdı» deidı aǧam. «Qai apannan aldyŋdar, sonda aparyp tastaŋdar». Uäj aityp körıp edım, äkem yzǧarmen maǧan «sen qysqart» dedı. Aǧam şeşemnıŋ bır şaiyn ıştı de, qaita kettı Kenelıge… Böltırıktı ala kettı. Äkemnıŋ köŋılı ornyna tüstı-au degende baryp, nege böltırıktı qaitaryp jıbergenın sūradym. «Balam, ol tüz taǧysy, qolda ūstap asyraǧanǧa könbeidı». «Ovcharkalar qasqyrdyŋ tūqymy deidı ǧoi» deimın men. «Olar budan, taza qasqyr bärıbır könbeidı, sosyn..» dep közı jasaurap ündemei qaldy, qazbalauǧa dätım barmady, ol kısı de sözın jalǧamady.
Seksenınşı jyldardyŋ ortasy qazaqqa yzǧarly bolǧanmen, aiaǧy jaimaşuaqqa ūlasty. Aqtaŋdaqtardyŋ betı aşylyp, arystar aqtaldy. Älihan, Ahmet, Mūstafa, Maǧjan, Jüsıpbek, Şäkärım… Kıtaptary şyǧa bastady. Būl esımderdı äkem odan da ılgerıde bızge jasyryn aityp otyratyn. Maǧjannyŋ öleŋderınen üzındılerdı jatqa aitatyn. Baspasözde 1932 jylǧy aştyq jaiynda da köp jazyldy sol jyldary. Almatydan osy arystardyŋ baspadan jaŋa şyqqan kıtaptaryn arqalap taǧy bır jazǧy kanikulǧa auylǧa kelgenımde, köp syr aşpaityn äkem kıtaptardy qarap otyryp, bıraz äŋgıme aitty.
…1932 jyl. Jasym ondarda. Aştyqtan künkörıspen jaǧalap kelıp qalǧan Semei qalasynda tūramyz. Taŋerteŋ şeşem Nūrjıbek bır tanystarǧa sütke jıberedı. Onyŋ özınde ony terı torsyqqa qūiyp, ışıme bailap alamyn. Dalaǧa şyqqanda köşede samsap sūlap jatqan ölıkterdıŋ üstınen attap ötemın. Ölıp jatqannyŋ bärı – qazaq. Bır qyzyǧy, ölgen adamnyŋ qolynda qatyp qalǧan nany bolady, janym üzılıp bara jatqanda jeimın dep saqtap, soŋynan jeuge de mūrşasy kelmei jaryq dünieden attanyp kete baratyn boluy kerek, şamasy. Tüsten keiın at-ögız arba şyǧyp aiyrmenen ölıkterdı tiep jatady. Taǧy bır esımde qalǧany, bır meşıttıŋ kümbezın arqanmen qūrsaulap qūlatyp jatqanyn körgenım.
Bärıbır sol kezdegı keibır kıtaptardyŋ ışınde mätın joldarynyŋ ortasynda «DOLOI SOVETSKUIý VLAST!» degen ūrandar jiı kezdesetın. Semeide de ahualymyz bolmaǧan soŋ, ūzynqūlaq Reseide jaǧdai jaqsy degen soŋ naǧaşym Jolşybekpen bırge sol kezdegı Novosıbır oblysy, Aleisk stansasyna köştık, qazırgı Altai ölkesındegı Aleisk qalasy. Bır aita ketetın jait, būl stansada Şäkärım qajynyŋ balalary, Älihan Bökeihannyŋ ınısı Smahan töre sol jyldary jan saqtaǧan. Şynymen, ol jerde qarnymyz toq boldy. Bıraq, aştyqtan bosyǧan qazaq auru taratty degen jeleumen, sol kezdegı ükımet qauly şyǧaryp, qys ortasynda elge qaita köşuge mäjbürledı. Naǧaşym Aqyjan (marqūm soǧysta habarsyz kettı) Alaköl kölınde, balyq öndırısınde basşylyq qyzmette bolyp, bükıl aǧaiyn qystyŋ ışı bolsa da sol kısını saǧalamaqqa bel buǧan. Ol kezde qazaq dalasynda otarba-poiyzdan jaqsy qara halyqqa kölık joq. Onyŋ özı aştyqtan bosqan halyqqa toly, jatpaq tügılı otyruǧa oryn joq. Bız kelıp tüsetın Börılıtöbe (qazırgı Aqtoǧai) stansasyn jūqpaly aurudan karantin dep jauyp tastaǧan. Sodan poiyz būl jerge toqtamai kelesı Lepsı stansasyna bır-aq toqtady. Bır jaqsysy, Börılıtöbede vagon terezesınen aiǧailap Aqyjan naǧaşymyzben söilesıp ülgerdık, ol kısı Lepsıge poiyzdyŋ artynan ıle-şala at-şana jıberetın boldy.
Lepsıge kelıp poiyzdan tüstık. Qystyŋ qysqa künı eŋkeiıp, keş qaraidy. Joldan şarşaǧan, ärı aşyqqan bız uaqyt ūtu üşın jol sūrap, at-şananyŋ aldynan şyǧudy ūiǧardyq. Aǧaiynnyŋ jartysy Lepsıde küte tūrudy ūiǧardy. Ekı ara jüz şaqyrymdyq jer. Kün aqpan aiy, azdap borap tūr. Menı Künjan äjem qolymnan ūstap alǧan, bır top adam ien dalada kele jatyrmyz. Boran üdei tüsken. Äbden qaljyrap, aş kele jatqan jūrt bır-bırınen qala bastady. Tün aua aiaz köterıldı de jelmen küşeiıp, boran da aqtütektendı. Qarsydan soǧyp köz aştyryp jürgızbeidı. At-şana älı körınbeidı. Äjem «joldan auytqyǧan joqpyz ba?» dep sūrap qoiady. Temır jol men mäşine, arba joly qatar bolǧanymen, kei tūsta bır-bırınen tym alystap ketedı. Bır bei-jailap qaraǧanda äjem ekeumız ǧana kele jatyr ekenbız. Denemdı qorqynyş biledı. Qalǧandary ozdy ma, keiın qaldy ma, ia adasty ma belgısız. Joldyŋ sürleuın joǧaltyp alǧanymyzdy sezıp kelemın. Betım üsıp, baqailarym tyzyldap, qolymnyŋ sausaqtary saqiyp qalǧan. Bıraz uaqyttan keiın äjem syrtqy şapanyn şeşıp jolda qaldyrdy. «Nege şeştıŋ, üsisıŋ ǧoi» dep edım, «ystyqtap kettım» dedı. Bırazdan keiın kamzolyn şeşıp tastady. «Oibai, äje mūnyŋ ne?» dep qūşaqtai alsam, denesı mūz… Adamnyŋ miy toŋazysa, sezım müşelerı qatelesedı eken. Boiymdy odan saiyn qorqynyş biledı, kamzolyn kigızıp jatyrmyn, «qūlynym-au, ystyqtap kelemın dedım ǧoi» deidı taǧy. Endı kışkeneden keiın tızesı bügılıp qūlap tüstı, tūrǧyzaiyn dep tyrmysyp jatyrmyn. «Menı qozǧama» dedı, äjem. «Men bıttım, özıŋ jüre ber, jaryǧym, tek toqtama». Jylap jatyrmyn. «Jylama, älsırep qalasyŋ, bır Allaǧa tapsyrdym, özı jar bolsyn, toqtamai jür» dep, äjem özı sūlq qaldy… Kışkene aialdap, tūrsam men de äjemnıŋ kebın kietınımdı tüsınıp, baǧyt-baǧdarsyz, jolsyz jerde, alasapyran boranda äiteuır jüre berdım. Qanşa jürgenım belgısız, sürınıp jyǧylǧanym esımde, tūruǧa qauqarym bolmady. Aiǧailaǧan bolamyn, dauysymdy borannyŋ yzyŋy basyp ketıp jatyr. Ūiqym kelıp, közım jūmyla beredı. Ūiyqtasam oianbaitynymdy ışım sezedı, bıraq därmen joq…
…Oianyp közımdı aşsam, taŋ atqan eken. Qar ūitqyp denemdı basyp qalypty, aiaǧym ǧana qaraiyp şyǧyp jatyr, qozǧap körıp edım, jansyz. Boran basylǧan. Aiqailaǧan adamnyŋ dauysyn estıgendei bolyp, köŋılımde ümıt oty jarq ete qaldy. Oŋ jaǧyma qarasam, qyzyq, maǧan qarap ekı sūr it otyr. Adamnyŋ dauysy qattyraq estıldı, basymdy köterıp qarap edım, qolynda soiyly bar bır attyly adam aiǧailap kele jatyr eken. Älgı ekı it jylystap ketıp qaldy. Älı körer jaryq künderım bar ekenın bılıp, şükırşılık ettım. Jaŋaǧy tüie baǧyp jürgen adam bolyp şyqty. Ekı itım – ekı qasqyr eken. Aidalada ekı qasqyrdy körıp, būlar nege bır jerde tapjylmai otyr dep jaqyndaǧanda qaraiǧan menı körıp, mal ma, jan ba dep bıluge kelgen eken tüieşı. Aqyjan naǧaşymyz sol kezde jasy on segızde bolsa da, bedeldı adam edı, tanidy eken. Dereu atyna mıngestırıp aldy da, naǧaşyma habarlasyp, auruhanadan bır-aq şyqtym, baqailarym üsıp ketıptı, kesıp tastady. Qalǧan denemdı qar basyp üsıkten aman qalsam kerek. Osy jasyma deiın taŋmyn, jaŋaǧy ekı qasqyr şyn qasqyrlar bolsa nege maǧan tiıspedı, älde jaŋaǧy tüieşıge körsetuge qasqyr keipınde kelgen perışte me dep… Ärine, būl menıŋ basymnan ǧana ötkenı, qoldan jasalǧan būl aştyqta bar qazaqtyŋ jartysy qyrylyp qaldy…
Osy äŋgıme aiaqtala bergende, äkemnen osydan bıraz jyl būrynǧy aǧam äkelgen böltırıktı qaitaryp jıbergenı osy oqiǧaǧa bailanysy bar ma dep sūraǧanda, ündemei basyn izegen. Adam tügılı kökjal börınıŋ bır jaqsylyǧyn jarty ǧasyrdan keiın basqa bır böltırıkke jaqsylyqpen qaitarǧan äkeme ıştei riza boldym…
Sūltan YBYRAI,
Astana qalasy
