Jaŋalyqtar

POEZİIа «PAIǦAMBARY»

Stalindık zobalaŋ qazaq halqynyŋ taǧdyryna «qaraly jyldar» taŋbasyn salyp, ūly tarihtyŋ qan müŋkıgen paraqtarynyŋ bırı bolyp qaldy. Repressiia kezeŋınde talai arystarymyz keralaŋ zamana jüzıne qasqaia qarap, keudesınen ruhy ūşqanşa «Alaş» dep aŋsaryn aspanǧa jalǧap, aqyry ajaldyŋ qūryǧyna ılındı. Aiausyz tajal jalmady bırınen soŋ bırın. «Alaş tuy astynda kün söngenşe sönbeimız» degen ūly ideiany ūstanǧan qazaq intellegensiiasy jiyrmasynşy ǧasyrdyŋ ūly «qūrbandyǧyna» ainaldy. «Ne körsem de Alaş üşın körgenım, Maǧan ataq – ūltym üşın ölgenım!» dep, jan sözın kömeiınen güldei tögıltıp, ruhynyŋ jūparymen ǧalamdy tolqytqan sol kezeŋdegı qazaq ruhani elitasynyŋ bırı häm bıregei ökılı – Maǧjan Jūmabaev edı.

«Künşyǧystan taŋ keledı, men kelem…»

Jiyrmasynşy ǧasyr qazaq ädebietı men mädenietınıŋ, ruhaniiatynyŋ renessansy bolyp qalyptasqany dausyz. Abaidan keiıngı dästürlı poeziia köşı alaşordalyqtardyŋ altyn däuırımen kelıp ūştasqan mezette ädebiettıŋ tyŋ joldary qalyptasyp, jaŋa reformasiia jürdı. Osynau ūly bastaudyŋ basyna «kün bolyp qonyp», «ot bolyp janyp» Maǧjan aqyn keldı. Abaidan keiıngı qazaq öleŋınıŋ alǧaşqy reformatory retınde ol bırden «qūbylysqa» ainaldy. Būl jönınde zamanymyzdyŋ zaŋǧar jazuşysy Mūhtar Äuezov: «Qazaq poeziiasynyŋ atasy Abaidy süiemın, būdan soŋ Maǧjandy süiemın. Maǧjan – mädenietı zor aqyn» degen bolatyn.

Jyraulyq poeziiadan keiıngı kezeŋde Abai poeziiasynyŋ şoqtyǧy biık. Al, odan keiıngı tūtas bır tolqyn, jaŋa buyn keldı ädebietke. Sonyŋ qatarynda Maǧjannyŋ orny airyqşa. Biık ideialary men poetikalyq potensialy arqyly qazaq öleŋıne lirikalyq filosofiianyŋ näzık iırımın äkelgen şaiyrdyŋ tuyndylary tyŋ jaŋalyq bola bıldı. Europanyŋ jäne orys klassikterınıŋ şyǧarmalaryn jete meŋgerıp susyndaǧan ol forma men stil jönınen Abaidan keiıngı dästürlı öleŋ ölşemıne özgerıs engızıp, mahabbat lirikasynyŋ eŋ asqaq aqyny retınde tarihta özındık öşpes qoltaŋba qaldyrdy.

Äuezov taǧy bır sözınde: «Abai aqyldyŋ aqyny, al Maǧjan bolsa, aqyndardyŋ aqyny» deptı.

İä, sezımı ottai laulaǧan aqynnyŋ kökıre­­gı­­nen janartaudai atylyp şyqqan söz ärbır isı qa­­­­zaqtyŋ jüregınde jalyn bop tūtandy. Al, aqyn­­­­­nyŋ «ūlt» dep soqqan jüregınıŋ sertı –­ Alaş­­­­tyŋ müddesın jyrlau häm türkılık ta­­­nym­­­­­dy öleŋ ölşemıne syiǧyzyp, jetkızu edı. Būl rette aqynnyŋ arman men mūraty, aŋsary şy­­­­ǧarmalarynan anyq körınıs tapty. Mäselen,
Künşyǧystan taŋ keledı – men kelem,
Kök küŋırenedı: men de köktei küŋırenem.
Jerdıŋ jüzın qaraŋǧylyq qaptaǧan,
Jer jüzıne nūr beremın, Kün berem!
Qap-qara tün. Qaiǧyly auyr jer jyry!
Qap-qara tün. Küŋırenedı tün ūly.
Künşyǧysta aq altyn bır syzyq bar:
Men kelemın, men – paiǧambar, Kün ūly! –
degen öleŋ joldary joǧarydaǧy sözımızdıŋ aiǧaǧy.

Qazaqtyŋ bairaǧyndai qairan aqyn

«Ūly özender tynyp aǧady» degen tämsıl bar. Alaida, Maǧjannyŋ jyr arnasy teŋızdei tolqyǧan alapat küşke ie. Mūny aqyn jyrlarynan aŋǧaru qiyn emes.
1924 jyly ūiymdastyrylǧan ädebi sot oǧan «ūltşyl», «örşıl» ärı «pantiurkist» degen aiyp taqty. Aqyn öleŋderı «sary uaiymşyldyqty», «saǧynyşty», «mūŋ-zardy» beineleidı degen jala japty. Būl sosialistık jüienıŋ ūstanymdaryna qaişy dünieler dep esepteldı. Äitse de, S.Säduaqasov, Y.Mūstambaev, Ş.Toqjıgıtov sekıldı qazaq ziialylarynyŋ aralasuymen ol bır jaladan aman qaldy. Osy oqiǧadan keiın 1924 jyldyŋ mamyr aiynda Jüsıpbek Aimauytov Moldaǧali Joldybaevpen qosylyp, Maǧjanǧa hat jıberedı. Onda: «Sen –qazaqtyŋ aqynysyŋ. Alaştyŋ qaiǧysyn jyrlaisyŋ, ūltyŋdy ölıp-öşıp süiesıŋ, onymen bırge küizelesıŋ. Qazaqtyŋ keleşegınen ümıt joq bolsa, onda joiylyp ketu halındegı halyqqa körkem ädebiettıŋ keregı qanşa? Bız senen keudemızge ruh pen quat qūiyp, dertımızden aiyqtyratyn, baqytqa bastaityn söz kütemız.

Sen – qazaqtyŋ bairaǧysyŋ. Meilı tasbaqa aiaŋmen jür, bıraq, ömırden ümıtıŋdı üzbe, ömırge oral, HH ǧasyrda tūrǧanyŋdy ūmytpa! Örısıŋnıŋ keŋeiuın tılep, qaiǧyly sezımnıŋ qūrsauynan öz-özıŋdı eptep bosatuyŋdy qalaimyz» delıngen. Būl oraida, aqynnyŋ sözı – däuırdıŋ sözı ekenın, qasiettı missiia dep tüsındı. Ölmes öleŋ örşıl boluy tiıs degen oidy ūstanǧany da ras. Sonyŋ nätijesınde «Paiǧambar», «Künşyǧys», «Ot», «Türkıstan» sekıldı jyrlary düniege keldı. Közı aşyq, kökıregı oiau retınde intellgensiia Maǧjannyŋ talantyn moiyndady. Süisındı. Süiındı. Jata-jastanyp oqydy. Sol ömırşeŋdıgı men bolmysynyŋ kemeldıgı arqyly ol Mäŋgılıktıŋ älemıne qadam basty.

Batyr estelıgındegı būlyŋ derek

«Alaşordaşyl», «ūltşyl» retınde jiyrmasynşy ǧasyrdyŋ bas kezınde arystarymyzdyŋ köpşılıgı aiyptaldy. Osyndai jalamen Maǧjannyŋ basyna da talai qara būlt üiırılıp, aqyry 1924 jyly Orynborda ädebi sot ūiymdastyrylyp, onyŋ şyǧarmaşylyǧy men azamattyq sipaty ülken synǧa alyndy. Sol kezde Jüsıpbek Aimauytov «Maǧjannyŋ aqyndyǧy» atty maqalasynda ony aqtap alu üşın: «Onyŋ naǧyz kınäsı, jalǧyz-aq kınäsı – asa daryndylyǧynda» dep jazdy.

İä, tüptıŋ tübınde asa «daryndylyq» ony mäŋgılık qūrdymǧa jıberdı. Tarihi derekterde aqyn 1938 jyly atyldy delınedı. Alaida, maǧjantanuşy ǧalymdar men kuägerler, ol 1951 jyly Reseidıŋ Magadan oblysy Susuman audany Bereleh lagerınde dünie saldy degen tyŋ derektı alǧa tartady. Qazaqtyŋ bahadürı Bauyrjan Momyşūly da öz kündelıgınde bylai jazady: «1948 jyly men Sıbırdegı 59-brigada komandirınıŋ orynbasary bolyp taǧaiyndaldym. Kezektı äskeri jattyǧular ötkızıp jürgen kezımde nu ormannyŋ arasynda otqa jylynyp otyrǧan bır top adamdy körıp, maŋyna jaqyndadym. Kigen kiımderı bırtürlı, äsılı sottalǧandar bolu kerek. Olardan öz­­ge­­şe­­leu, basynda tülkı tymaǧy bar bır adam on -on­­ bes metrdei jerde öz aldyna jylynyp otyr eken. Tegınde qazaq siiaqty. Men soǧan jaqyndap kelıp, qazaqşa «Assalaumaǧaleikum!» dep sälem berdım. Ol menıŋ sälemımdı ernın jybyrlatyp qana qabyldap, türıme odyraia qarady da, ündemei otyra berdı. «Būl ne qylǧan adam?» dep öz oiymdy jinap alǧanşa, ol terıs qarap otyrǧan küiınde: «Maǧan jaqyndama, bälem jūǧyp ketedı» dedı. Sol kezde baryp menıŋ esıme Maǧjan tüsıp, onyŋ öleŋderın jatqa aita bastadym. Ol säl jıbıp: – Menıŋ jaǧdaiym qiyn ǧoi, maǧan jaqyndamaǧanyŋ dūrys bolady. Şamaŋ kelse, menı elge jetkız» dedı. Men onyŋ qazaqtyŋ aqiyq aqyny Maǧjan ekenın bılıp, şamam kelse kömekteskım keldı de: «Men on şaqty künnıŋ kölemınde qaita oralamyn. Sol kezde daiyn bolyp tūryŋyz» dedım. On şaqty künnen keiın uaqytym bolmai, qaityp kele almadym. Bır aidan keiın kelsem, türmenıŋ bastyǧy maǧan onyŋ sal aidap jürıp, suǧa ketıp qaitys bolǧandyǧyn aitty». Būl derektı sol lagerde bırge bolǧan aqsaqal Abdulla Äbdırahmanov ta rastap otyr.

Tarihtyŋ tereŋ qoinauynda jatqan şyndyq tübınde aşylmai qoimaidy. Keleşekte Maǧjan jaiyndaǧy aqiqattyŋ da aşylary sözsız. Būl maǧjantanuşy ǧalymdardyŋ ärı ädebietşılerdıŋ enşısınde. Al, qazırgı uaqytta ūrpaq paryzy – aqyn şyǧarmalaryn zerdesıne toqyp, sonyŋ qadırıne jetu.

Saian ESJAN

Taǧyda

admin

«Astana aqşamy» gazetı

Ūqsas jaŋalyqtar

Pıkır üsteu

Back to top button