Qaharman

Arystan jürektı daraboz tūlǧa Jūmabek Täşenevke qazaq jerınıŋ tūtastyǧyn alty batpan azapqa da, tozaqqa da tözıp, jan-tänımen qorǧau, ūltaraqtai jerın de uysynan şyǧarmau, ne qūryq keter, ne moiyn keter dep nartäuekelge bekınıp tas jūtu, tegeurındı ıs-äreket tūiyqqa tırelgende, almaǧaiyp ıste tūiǧyndyq tanytu, şeşımpazdyq, ūtqyr közqaras, ruhani kemeldılık, ūlt, tıl taǧdyryn biıkten boljap tereŋ oilau tärızdı üzdık qasietter tän edı. Būǧan onyŋ el esınde, halyq zerdesınde saqtalǧan ūşan-teŋız qairatkerlık, sanatkerlık ısterı jarqyn aiǧaq.

Solardyŋ ışınde aitulysy – Qazaqstannyŋ soltüstık aimaǧyndaǧy bailyǧy şalqyǧan, egın-jaiy tolqyǧan bes oblysty bırıktırıp, Tyŋ ölkesın ūiymdastyryp, tüptıŋ tübınde RSFSR-ǧa qosu, Mäskeudıŋ qūzyryna myqtap baǧyndyru mäselesındegı N.S.Hruşevtıŋ meilınşe jymysqy, zymiiandyq ideiasyna Jūmabek Täşenevtıŋ däiektı dälelderımen mäimöŋkesız aitylǧan zıldei maǧynaly ses sözı deuge bolady. Tyŋ igeru ölkelık partiia komitetınıŋ bırınşı hatşysy T.İ.Sokolovqa būl ölke Resei qūramyna qosylmaidy, kerek deseŋız 24 saǧattyŋ ışınde qaraŋyzdy öşırıŋız dep qanköbelek oinatady. Oiymyzdy ärı qarai sabaqtau üşın ar-ojdannan jaralǧan ötkır zeiındı oǧylan, oi-parasat iesı Jūmabek Täşenevtıŋ öz sözıne jügıneiık: «Nikita Sergeevich, eger Joǧary Keŋes är respublikanyŋ jerlerın jergılıktı oryndarsyz şeşe beretın bolsa, KSRO-nyŋ jäne ūlt respublikalarynyŋ Konstitusiiasyn joiu kerek qoi. Al ol Konstitusiialarynyŋ zaŋdarynda är ūlt respublikasy özınıŋ tarihi jerıne de, ondaǧy tabiǧi bailyǧyna öz menşıgım dep paidalanuǧa qūqyǧy bar. Ony özgertuge eşkımnıŋ, eşbır organnyŋ qūqyǧy joq».
Ot auyzdy, oraq tıldı, ekpındı-serpındı Jūmabek Täşenev elşıldık, memleketşıldık ısterınde qazaq jerınıŋ jerasty qazynasyn, teŋızdei tolqyǧan egının, qazaq halqynyŋ eresen eŋbegın, şyǧarmaşylyq qabılet-qarymyn bilık tūtqasyn ūstauǧa töselgen maitalman mamandar barlyǧyn, orys halqyna peiıl-meiırımı özgeşe ekenın airyqşa atap körsetıp otyrady. Memleket qairatkerı Saǧyndyq Kenjebaev örı-qyry bırdei Täşenevtıŋ «eŋbekşılerdıŋ künkörıs hareketterıne, oi-örısterıne, ūlttyq sana-sezım men dästürge män bergenı», «ülkenge de, kışıge de tiıstı, tūraqty ızet körsetu oǧan tän» kısılık, adamgerşılık qasietter ekenın qadap aitady.
Qazaq jerınıŋ ǧajaiyp bır miualy bölşegı – Bostandyq audanynyŋ taǧdyry taitalasty küi keşkende, komissiia töraǧasy J.Täşenev jäne qūramyndaǧy akademik Haidar Arystanbekov, M.Beisebaev, A.Morozov, V.Togosov, V.Şeremetevter mynadai tüiındı qorytyndy jasaǧan: «Bostandyq audanynyŋ jerı mal ösıruge mänı bar ekendıgın, qūrylys materialdaryn öndıruge, su-energetikalyq qorlarynyŋ moldyǧyn, qorǧasyn, kömır jäne maşina jasaityn öndırısterdıŋ jūmyskerlerı demalatyn sanatoriiler ūiym­dastyruǧa öte qolaily ekendıgın eskerıp, būl audandy Özbekstanǧa berudı öte tiımsız sanady. Oŋtüstık Qazaqstan oblysynyŋ Bostandyq audanyn beru jönındegı Özbek KSR-ı ükımetınıŋ sūrauyn komissiia negızsız dep esepteidı».
Alaida KSRO Joǧarǧy Keŋesınıŋ töraǧasy K.E.Voroşilovtyŋ Jarlyǧymen Bostandyq audany 1955 jyldyŋ 12 qaraşasynda amalsyz Özbekstanǧa ötıp kettı… Būl sūmdyqty estıgende qazaq qauymy «mal qūlaǧy – saŋyrau» dep denesı türşıktı, sai-süiegı syrqyrady, qardan kebıs, mūzdan qūrsau kiındı.
Ūlt ruhaniiaty tarihyndaǧy Jūmabek Täşenevtıŋ altyn sözderı, säulelı ısterı sanada jarqyraidy. Respublikanyŋ bas basylymdary «Qazaq ädebietı», «Sosialistık Qazaqstan» gazet­terın sūmdyq qaterden qūtqaryp qalady. 1958 jyldyŋ 28 şılde­sınde Ortalyq Komitette «Qazaq ädebietı» gazetınıŋ mäselesı (iaǧni ūltşyldyq aǧymnyŋ jandanyp örısteuı) qaralǧan. Būǧan Qazaqstan KP Ortalyq Komitetınıŋ bırınşı hatşysy İ.D.Iаkovlev, Qazaq KSR Joǧary Keŋesı Prezidiumynyŋ töraǧasy Jūmabek Täşenev, ideologiia boiynşa hatşy N.Jandıldin jäne Säbit Mūqanov, Jūmaǧali Sain, Saqtaǧan Bäiışev, Qasym Şärıpov, Syrbai Mäu­lenovter qatysqan.
Üstel üstındegı «Qazaq» gazetınıŋ bır nömırın, «Aiqap» jurnalyn, Ahmet Baitūrsynūlynyŋ «Masasyn» körıp, Säbit Mūqanov keremet küige bölenıp äserlenedı. Al Ahmet Baitūrsynūlynyŋ qasiettı esımın estıgen bır dümşenıŋ közı şarasynan şyǧyp üreilenedı. Osynda Jūmabek Täşenevtıŋ «taisaqtamai, batyl söile!» dep Syrbai Mäulenovtı jıgerlendıruı nemese «Qazaq ädebietın» aşqan da sen emes, jabatyn da sen emessıŋ, ne tantyp tūrsyn özıŋ?!» dep äperbaqan redaktorǧa zıldı jauap beruınıŋ arqasynda basyna töngen qauıpten «Qazaq ädebietı» gazetı aman qalady.
1959 jyly N.S.Hruşev Qytai Halyq Respublikasynyŋ 10 jyldyq saltanatyna qatysyp, Mao Sze Dunnyŋ dastarqanynda rabaisyz, daŋǧaza, köpırme sözder aityp, jelıgıp-jelpınıp söileidı. Atyŋyzdyŋ basyn tartyŋyz degendei Jūmabek Täşenev işarat jasaidy. Jol üstınde N.S.Hruşev keşegı Maonyŋ tılmaşy qazaqşa ne aitqanyn sūraidy. Sol zamatta Täşenev: «Mynauyŋa ait, köp oilap, az söilesın dedı» deidı. KSRO Qarjy ministrı B.F.Garbuzovqa: «Albaniianyŋ Premer-ministrı Mehmet Şehu kelse, dalaǧa jügırıp şyǧyp, esık aldynda qarsy alar edıŋ. Al Albaniiadan on ese ülken Qazaqstannyŋ Premer-ministrımen nege dūrys söilespeisıŋ» dep, ädepsızdıgı men ädıletsızdıgın betıne basady. Iа bolmasa KSRO Joǧarǧy Keŋesı Prezidiumy Töraǧasy mındetın atqaru barysynda bır ukrain ǧalymynyŋ jauapty adamnyŋ ölımıne sebepker boluyna bailanysty taǧylǧan aiypqa (ölım jazasyna) qol qoiu kerek bolǧan. Būl jaǧdai K.E.Voroşilovpen kelısılgen. Soǧan qaramastan Täşenev türmege baryp, mäselenıŋ anyq-qanyǧyna, aqiqattyǧyna közın jetkızgen. Söitse onyŋ özı qariia eken ärı qylmysqa qatysy tıptı joq körınedı. Sodan ol N.S.Hruşevqa baiandaidy. Ol: «Ty – molodes!» dep Täşenevtıŋ şeşımın tolyq quattaidy.
Qazaq ädebietınıŋ klassikterı Säbit Mūqanov pen Ǧabit Müsıre­pov Bauyrjan Momyşūlynyŋ ekı märte Keŋes Odaǧy Batyrlyǧyna ūsynylǧanyn Jūmabek Täşenevke baiandap, joǧarǧy jaqpen söile­seŋızşı dep qolqa salady. Ol Mäskeude B.Momyşūlynyŋ qūjat­tarymen egjei-tegjeilı tanysyp, ıstıŋ kıltı Keŋes Odaǧynyŋ Marşaly İ.S.Konevte ekendıgın bılgen soŋ, onymen keŋesedı. Konev «Men öz ömırımde eşqaşan bır aitqan pıkırımdı özgertken adam emespın» deidı.
Jūmabek Täşenev «halyq jau­laryn» aqtau komissiiasyn basqarady. Nätijesınde S.Seifullin, I.Jansügırov, B.Mai­linder aqtalady. 1958 jyly Mäskeude qazaq ädebietı men önerınıŋ onkündıgın ūiym­dastyrady. Bes darynǧa KSRO Halyq ärtısı ataǧyn alyp beredı. Sondai-aq, qyran jürektı Jūmabek Täşenev Almatydaǧy aituly daŋǧylǧa Abai esımın bergızuı, Abai eskertkışınıŋ qūiyluyn qadaǧalauy, Qazaqstandaǧy iadrolyq jarylystarǧa qarsylyq jasauy, Mūhtar Äuezovtı Lenindık syilyqqa ūsyndyruy, Almaty şaharynyŋ ortasynan qazaq ziialylaryna päter bergızuı, Alaştyŋ ardaqtysy Maǧjan Jūmabaevtyŋ zaiyby Zyliqa anamyzdy päterge ornalastyruy, Nūrmolda Aldabergenovke ekınşı ret Altyn Jūldyz äperuı jäne t.s.s. eldık-erlık qaiyrymdy ısterı halyq jüregınde, el jadynda jaŋǧyrady.
1941 jyly qūrylǧan «ESEP» partiiasy («Elın süigen erler partiiasy») töraǧasynyŋ orynbasary, ūstaz-pedagog Mahmet Temırūly (1923-2014) «ajdahany auyzdyqtaǧan bahadür» «Jūmabek Täşenev» deitın dastanynda:
Töngende qara tünek köktı
torlap,
Şeşken jan şielı ıstı oimen
tolǧap.
Auzynan ajdahanyŋ jūtam
degen,
Jan salyp, el men jerın aman
qorǧap.
Jaralǧan alyp batyr, erdıŋ erı,
Qazaqtyŋ asyl tuǧan kemeŋgerı.
Jūmabek jan pida dep kırıspese,
Zar jylap qalar edı Qazaq elı, – dep tolǧaidy.
«Tarih degen şejıre, uaqyt degen alyp bar» dep, Jūmabek Täşenev özı aitqandai, sūŋqar tektı aitulynyŋ pırı, zamannyŋ dauylpaz dürı, berekelı qimyl-äreketı ırı onyŋ tarihi eŋbegı uaqyt ekpınımen ılesıp ılgerı basady.
Halyq perzentınıŋ kısılık, qairatkerlık jönındegı «jıgıttıŋ arlany» (Nūrmolda Aldabergenov), «kısendeulı dala jolbarysy» (Saǧadat Nūrmaǧambetov), «halyqtyŋ qaisar perzentı» (Erkınbek Tūrysov), «arystan tektı tūlǧa» (Kerımbek Syzdyqov), «aǧyp tūrǧan şeşen» (Aitbek Berdalin) deitın tüiındı oi – monşaqtar onyŋ asqaq tūlǧasyn jarqyrata tüsedı.

Ruhani kemeldılık – Jūmabek Täşenev bolmysynyŋ nūrly sipaty. Jazuşy Äbjappar Jylqyşievtıŋ aituynşa: «Jūmekeŋ ǧūlama adam edı. El tarihy, öner men ädebiet, saiasat pen ekonomika, mädeni qūrylys ja­iyna jetık eken… Söilegen sözınıŋ anyqtyǧy men nyq aityluynan boiynda qajymas qairat, jasymas jıger bary aiqyn sezılıp tūruşy edı».

Ol Abai öleŋderı men «Eŋlık-Kebektı» jatqa zaulatqan, halyq änderın ıŋkärlıkpen tyŋdap, äserlı qabyldaǧan. 1934 jyly Almatyda ötken Halyq önerpazdarynyŋ respublikalyq bırınşı sletıne qatysqan.
1975 jyldyŋ säuır aiynyŋ basynda Qazaq KSR Ministrlerı Keŋesı janyndaǧy memlekettık qūpiiany saqtau jönındegı komitet töraǧasy, ūlt patrioty Äbdıraşit Şalabaev (1910-1975) dünieden ozǧan edı. Būl azamat Iliias Esenberlinnıŋ daŋqty «Qahar» romanyn (1969) jariialauǧa mümkındık tudyrǧan, qoldau jasaǧan. Marqūmnyŋ otbasyna köŋıl aituǧa Jūmabek Täşenev kelgen-dı: tereŋ oi, qalyŋ mūŋnyŋ qūşaǧynda syŋaily körındı. Būl da tüsınıktı. Jasyŋ jettı dep zeinetkerlıkke şyǧarǧan eken. Sondyqtan da syr suyrtpaqtap sūrauǧa ärı jas bolǧandyqtan batylym jetpedı. Osy jyldyŋ aiaǧy bolatyn. Almaty köşelerı köktaiǧaq, jaltyrap jatqan-dy. Qyzmetten keiın Kalinin men T.Ötelbaev köşelerınıŋ qiylysyndaǧy şaǧyn dükenge kele jatyr edım, qasymda bır aqsaqal mūrttai ūşyp ketıp bara jatqanda, äp-sätte jerge tüsırmei qaǧyp aldym.
– Sen, bala, bır sät kıdıre tūr, men airan, süt alyp şyǧaiyn, – dedı. Köp bögelgen joq.
– Mynau üide tūramyn, jetkızıp sal. Sen menı bılesıŋ be? Men Sälken Däulenovpın, – dedı.
– İä, iä. 1960 jyldarda «Sosia­listık Qazaqstan» gazetınıŋ betınen sız turaly oqyǧanym bar, – dedım. Ar jaǧyn aitqan joqpyn.
Aqsaqal S.Däulenov Tyŋ ölke­sınıŋ män-jaiyn aita bastady.
– Jer ketıp bara jatyr. Täşe­nevtıŋ de jany küiıp, otqa tüsken köbelektei şyryldaidy. Men sol mezette Selinograd oblystyq partiia komitetı ǧimara­tynyŋ liustrasyn syndyryp, kül-parşasyn şyǧardym, – dedı.
– Mynau – menıŋ päterım. Üige kel. Äŋgımeleseiık. Baspanaŋ joq bolsa, akademiianyŋ prezidentı Asqar Qonaevqa aitaiyn, – dep qoştasty.
Sonau bır ajdahanyŋ auzynan aman alyp qalǧan jerımızdıŋ taǧdyryn, tarihyn tereŋdep tüsınuge, tebırenıp oi tolǧauǧa qolai­ly sätterdı dūrys paidalan­baǧanyma osy uaqytqa şeiın ökınemın…

Serık NEGİMOV,
Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı,
halyqaralyq «Alaş» ädebi syilyǧynyŋ
laureaty