Sözdı oqiǧadan örbıteiık. Taiauda bas qalanyŋ qoǧamdyq kölıkterdı kütetın aialdamasynda tūrǧan egde tartqan er adamdy ekı-üş bozbala tapa tal tüste sabap, dene jaraqatyn salyp ketedı. Jaraidy, bır būiyǧy auyl nemese şetkerı jatqan şaǧyn qala emes, bır eldıŋ bas ordasynyŋ däl ortasynda bolǧan osyndai soraqy oqiǧa kım-kımnıŋ bolsa da jaǧasyn ūstatyp, janyn türşıktırıp jıberdı. Būl qylmysty ıspen qazır tiıstı oryndar ainalysyp jatqany belgılı. Ärine, bız ony baiandaudy mūrat etpeimız, tek nysanaǧa alyp otyrǧan elorda mädenietınıŋ qalyptasu ürdısı öte baiau jürıp jatqandyǧy, älı de bolsa tūrǧyndardyŋ astanalyq biık mädenietke tän daralyqtardy igere almai, osyndai keleŋsız jaǧdailardyŋ jiı oryn aluy köŋıl qobaljytady.
Bır jaǧynan, «Bäiteregı» zeŋgır kökpen tıresken aru qalamyzdyŋ bas qala märtebesıne ie bolǧany sonşalyqty ūzaq merzım emes. Bar bolǧany – on jetı jyl. Erterekte, Tyŋ ölkesınıŋ ortalyǧy atansa da sırıŋkenıŋ qorabyndai qoraş körınetın eskı üilerı men midai batpaǧy ilenıp jatatyn şahardyŋ bügıngı kelbetı adam tanymastai özgerdı. Qūddy bır teledidardan köretın mūntazdai taza, europanyŋ qalalary sekıldı ädemı äser qaldyrady. Ärine, «Mäskeu bır künde ornai salmaǧan» degendei, älı de bolsa atqarylyp jatqan jūmys pen bolaşaqta ıske asyrar mındet qyruar ekenı aian. Al bıraq, qala damuyna sai, elorda tūrǧyndarynyŋ jeke mädenietı de joǧary boluy qajet emes pe? Osy jaǧynan kelgende eptep kümıljıp qalamyz. Sondyqtan, osy joly özımız körgen, sezıngen dünienı ǧana söz etkımız keldı. Äitpese, qala mädenietınıŋ auqymy keŋ ekenı, ony şaǧyn maqalaǧa syidyru mümkın emestıgı taǧy bar.
Soŋǧy jyldary elorda tūrǧyndarynyŋ sany taŋqalarlyq qarqynmen ösude. Ärine, būǧan quanyp ta, tüsınıp te qarauǧa bolady. Alǧaşqy almaǧaiyp kezeŋde būrynǧydai däuletı şalqyp-tasyp jatqan auyldar men şaǧyn qalalardyŋ basynan baǧy taiǧannan keiın qaraşa jūrttyŋ denı köştıŋ basyn bas qalaǧa būrdy. Būl özge ūlt ökılderı basymdau qalany qazaqy şaharǧa ainaldyryp, ūltymyzdyŋ dauysy aiqyn şyǧatyn därejege jetkızdı. Būǧan öte quanyştymyz.
Ekınşıden, elordada tūrǧysy, jūmys ıstegısı keletın qara köz qandastarymyzdyŋ köbı auyldan arman quyp astanaǧa kelıp, ömır jolyndaǧy baqyttaryn tabuda. Özımız de solai keldık.
Älımsaqtan mälım, adamnyŋ ışkı mädenietınıŋ qalyptasuy – auylda tuǧandyǧyna nemese qalada tūratyndyǧyna qaramaidy, äuelı uyz emgen otbasy men ösken ortasyna bailanysty bolatyny haq. Sondyqtan, adamnyŋ bärı bırkelkı emestıgın, türlı deŋgeidegı tärbie men mädeniettı boilaryna sıŋırgendıgın ūǧa bılgen jön. Kei tarapta, auyl üidegı qylyqtarymyzdy qalaǧa kelsek te qoia almai, ersı ädetımızden aryla almai jüremız. Äsırese, mūndai jaǧdailar adamdar köp şoǧyrlanǧan oryndar men qoǧamdyq kölıkterde jiı kezdesıp jatady. Ötken joly osyndai jaǧdaidyŋ kuäsı boldyq. Avtobusqa mıngen sätımız edı, eptep masaiyp alǧan bır jas jıgıt ūialy telefonmen bylapyt sözderdı qymsynbastan aityp, qūddy kölıkte jalǧyz otyrǧandai söilesıp otyr. «Au, ınışek, säl sabyr saqtap söileseŋşı, üi syrtynda kısı bar» desek, «Aǧa, ol menıŋ öz şaruam, aqylyŋyzdy balaŋyzǧa aityŋyz» dep edıreiıp tūr. Osy sözdı estıgen men de, basqalar da tılımızdı tıstep qaldyq. Būl, bır qaraǧanda, eleusız bolsa da, sol adamnyŋ ışkı mädenietınıŋ tömendıgın körsetıp tūr. Sondai-aq, ülken kısılerdı syilau, olarǧa sälemdesu, qoǧamdyq kölıkte oryn beru sekıldı ūltymyzdyŋ qanyna sıŋgen tamaşa qasietter jastardyŋ boiynan joǧalyp bara jatqany da qynjyltady. Mūnyŋ barlyǧy, är otbasynyŋ qazaqy tärbieden alystap, batystyq mädeniettıŋ keŋ etek aluy men qoǧamnyŋ qatygezdenıp bara jatqan körınısı me dep oilaisyŋ. Äiteuır, düdämal oi köp…
Juyrda Ūlybritaniiaǧa baryp qaitqan tanysymyzdyŋ äŋgımesın estıp, auyzymyzdyŋ suy qūrydy. Qanşa degenmen aqsüiek el emes pe, ondaǧy adamdar mädenietınıŋ öte joǧary ekendıgı, bır närse sūrai qalsaŋyz, jany qalmai tüsındırıp, egjei-tegjeilı baiandap beretındıgı, qoǧamdyq kölıkterdegı jolauşylardyŋ bır-bırıne degen ıltipaty, şahardaǧy bır tal şöptıŋ köldeneŋ jatpaityndyǧy, qysqasy, aita berse, qala mädenietı men adamnyŋ jeke mädenietınıŋ bır-bırımen qabysyp ketkendıgın aitqanda, «şırkın-ai, bız qaşan sondai därejege jetemız?» degen ızgı tılek oiymyzda tūrdy.
Bas qala mädenietı turaly aitqanda, aldymen oiǧa tazalyq mäselesı tüsedı. Bügıngı taŋda elorda köşelerımen jürgende jol jiegınde şaşylyp jatqan qoqystardy jiırek baiqap qalamyz. Äsırese, qalanyŋ şetkerı aumaǧynda oryn tepken jer üilerdıŋ aumaǧyn aitpaǧanda, ülken köşeler men daŋǧyldar boiynda da osy körınıs jiı ūşyrasady. Tıptı, maşinamen jüitkıp bara jatyp, terezeden temekısınıŋ tūqyly men qaǧaz qiyndylaryn laqtyryp jıberetın jürgızuşıler de bar. Osydan ekı jyl būryn Elbasynyŋ özı elorda mädenietı men tärtıbın nyǧaitu turaly keŋ kölemde jiyn ötkızgenı bar. Sonda, tazalyq mäselesı qataŋ qaralyp, tärtıp būzǧandarǧa arnaiy şara qoldanu jaiy da söz bolǧan. Osydan keiın äjeptäuır tazalyq pen tärtıp mäselesı bır jolǧa qoiyldy. Alaida, bas qala tazalyǧyna birden-bir jauapty – tūrǧyndardyŋ özi. Köptegen adamdar qoqysty tiisti jäşik pen oryndarǧa tastauǧa äli künge qalyptaspaǧan. Tazalyq saqtau jaǧynda jūmys ısteitın mamandardyŋ aituynşa, köşe boiyna qoqys tastaityndardyŋ basym köpşiligi jastar eken. Eresek adamdar qoqysty arnaiy orynǧa tastauǧa qalyptasqan. Mümkın, elordadaǧy barlyq bılım beretın oryndarda tazalyq taqyrybynda arnaiy därıster ötkızgen jön be?! Öitkenı, «Ūiada ne körseŋ, ūşqanda sony alarsyŋ» demekşı, astanalyq mädeniettı baldai tättı büldırşınder men jas jetkınşekterden bastap qalyptastyrsaq, erteŋgı künı ol öz jemısın berer edı dep oilaimyn.
Alda elımız üşın ülken syn tūrǧany mälım. 2017 jyly bas qalada «EHRO-2017» halyqaralyq körmesı ötpek. Oǧan daiyndyq jūmystary bastalyp ta kettı. Düniejüzılık şara bolǧannan keiın, astanaǧa at basyn būratyn qonaqtar sany qomaqty bolmaq. Sol kezde bas qalanyŋ är tūrǧynyna tüsetın salmaq pen jauapkerşılıktıŋ bäsı artady. Sondyqtan, elorda märtebesıne laiyq joǧary mädeniettı bügınnen bastap qalanyŋ är azamaty şynaiy sezınıp, ūǧyna bılgen jön.
Azamat ESENJOL
