QALAMYNA SÜIENGEN QAIRATKER
Jazuşy, publisist, önertanu ǧylymynda öşpes qoltaŋbasyn qaldyrǧan ǧalym, kinoger Kamal Smaiylov turaly esti qalsam, meniŋ oiyma myna bir ömirimniŋ jarqyn säti orala ketedi.
«Jas Alaş», «Qazaq ädebieti» gazetteriniŋ şyǧarmaşylyq mektebinen ötkennen keiin Älihan Bäimenov bastap, ziialy aǧalar toptasqan partiianyŋ basylymy – «Aq jol Qazaqstanda» qyzmet etip jürgem. Jas adamnyŋ maksimalist boluy – zaŋdy. Eldegi barlyq mäsele bizge qarap tūrǧandai, ne jazsaq ta, janymyzdy salyp otyryp jazatynbyz. Rasynda da, qazaqtyŋ bizden basqa süieneri joqtai, käsibimizge sonşalyq adal boluǧa tyrysuşy ek…
2003 jyldyŋ Nauryz toiyn partiia ökilderi Almatydaǧy tau jaqtyŋ lebi esip tūratyn «Alaşa» meiramhanasynda ötkizetin boldy. Oǧan şeteldik meimandarmen qatar, özimizdiŋ ūlt ziialylary da şaqyryldy. Nebir yǧailar men syǧailardyŋ arasynda qazaq jurnalistikasyna qazyq bolǧan müiizi qaraǧaidai tanymal tūlǧalar da, jurnalistikanyŋ jiligin şaǧyp, maiyn işken qyraǧy qalamgerler de bar. Tabiǧat aiasyndaǧy bölek-bölek ǧimarattardan tūratyn meiramhananyŋ är-är jerinde qonaqtar top-tobymen öz betinşe tamaqtanyp, äŋgime-düken qūryp, emin-erkin toilap jatqan. Meiramhana şyǧys mädenietine sai bezendirilgen eken. Işi mūrajaidai jarqyraidy. Janymda sol kezde T.Jürgenov atyndaǧy Qazaq ūlttyq öner akademiiasynyŋ «Öner otauy» atty basylymynda qyzmet etetin zamandas qyz – aqyn Jazira Ahmetova bar, älgi qabyrǧany jaǧalai qoiylǧan jädigerlerdi tamaşalai bastadyq. Bir kezde zaldyŋ şetki būryşynda ülken kisilermen otyrǧan Nūrtöre Jüsip aǧamyz: «Myna balalar – bizdiŋ qyzdarymyz», – dep dauystap qaldy. Jalt būrylsaq, janyndaǧy Töregeldi Şarmanov pen Kamal Smaiylovqa ädeiilep bizdi tanystyryp jatyr eken. Kim biledi, ülken aǧalaryna kelip sälem bersin dep, ündegeni şyǧar… Biz de tüsine qoidyq ta, aǧalardyŋ qasyna taiap, amandasa bastadyq. Būl kezde «Aq jol Qazaqstannyŋ» bas redaktory, jurnalistikada talai jasqa ülgi bolyp, yqpal etken, özindik mektebi bar Nūrtöre aǧamyz bolsa bizdi jeke-jeke tanystyruǧa köşti.
– Mine, myna bala…
Osy kezde özin onşa tanymai tūrǧanyn bildi me, janymdaǧy qūrby qyz:
– Jazira Ahmetova, – dep saŋq ete qaldy. – Men «Öner otauy» gazetinde isteimin. Sizderdiŋ izbasarlaryŋyzbyn.
– Al myna bala, – dep, Nūrtöre aǧa sözin sabaqtai berdi. – Bizdiŋ «Aq jol Qazaqstannyŋ» Astanadaǧy tilşisi – Näzira…
Sol-aq eken:
– Baiyrbek pe? – dep Kamal Smaiylov sözdi özi ilip aldy.
Söitip, maǧan jyly jüzben şuaq şaşa qarady da:
– İä, būl qyz jaqsy jazady! – dep külimsiredi…
Jaqsy adamnan jaqsy söz estu – bir ǧanibet. Jaman adamnan jaqsylyq köru de – ökinişti.
Jamannyŋ jaqsylyǧyn qaitip aitasyŋ?.. «Ol onşa ūnamsyz tūlǧa bolsa da, meni qoldap edi, köterip edi, maǧan demeu bolyp edi» deuden basqa amal bar ma?.. Al, jaqsynyŋ jaqsylyǧyn quanyp, maqtanyşpen, şattanyp otyryp aitpaisyŋ ba? İä, jaqsynyŋ öziŋe istegen jaqsylyǧyn nūryŋ tasyp otyryp jetkizesiŋ.
Bügin men de, qazaqqa ölşeusiz eŋbek etken teŋdessiz tūlǧa Kamal Smaiylov turaly şuaqtanyp otyryp baiandauǧa osy sättiŋ arqasynda mümkindik aldym.
* * *
Qazaqtyŋ mūŋyn bireu jylap, bireu küŋirenip, endi bireu külip otyryp aitady.
Jazuşy, publisist Kamal Smaiylov osylardyŋ soŋǧysyna jaqyn keluşi edi. Qalamgermen «Egemen Qazaqstan» gazetinde eki jyldai hat jazysyp, eldiŋ mūŋyn mūŋdap, joǧyn joqtasqan Şerhan Mūrtaza aǧamyzdyŋ üzeŋgiles dosyna bir joly: «Sen ötkende künniŋ şuaǧyna temeki tūtatyp tūrǧandai söilep ediŋ» dep, kinämşildik tanytuy da sondyqtan.
Rasynda da, Kamal Smaiylov şyǧarmaşylyǧy tūlǧanyŋ optimist bolǧanyn birden aiǧaqtaidy. Jan-äleminiŋ arǧy tükpirinde ūlt bolaşaǧy tūrǧysyndaǧy asqaq arman, ülken ümit, tipti keide küdik jatsa da, qalamger kürsiniske boi aldyrmaidy. Öziniŋ asqardai armanyn jazbalaryna arqau etedi. Söitip, keiingi jasqa, el bileuşilerge jol körsetip, baǧdar beredi.
1993 jyly jazǧan «Qazaqtar jäne älemdik deŋgei» degen maqalasynda jazuşynyŋ: «Endi täuelsizdik keldi. Erkindikpen birge jauapkerşilik, ülken mindet tüsti moiynǧa. Osy tūrǧydan oilasaq, ne bar, ne joǧyn saralaityn kez keldi», – dep ūlttyŋ eŋsesin köteru üşin jaŋa söz bastaǧany esimizde. Osylaişa Kamal Smaiylov täuelsizdik alyp, äli es jiia almai jatqanda erterek eŋse köteru üşin eldiŋ sanasyna türtki boluǧa tyrysqan. «Būryn bärin Keŋes Odaǧynyŋ kölem deŋgeiimen salystyratyn, ölşeitin edik. Endigi esep ölşem düniejüzilik-älemdik tūrǧydan jürgizilui tiis» dep, sanany otarlyqtan azat etuge talpynǧan. Būǧan qosa avtor qazaqtyŋ bodandyq jyldarynda-aq jūldyzy janyp, qabilet-qarymy men qyzmetimen şet elderge deiin tanylǧan tūlǧalaryn tizip şyqqan. Sala-sala boiynşa, tipti, şeteldik körermenderdi tänti etken bişi-küişilerimizge deiin atap ötip, qazaqtyŋ älemdegi eşbir elden kem emestigin däleldegen.
«Qazaqstannyŋ jahandandyru däuirindegi jeti jobasy», «Qazaqstan urany jäne basqa baǧaly metaldar», «Ǧaryş jäne Qazaqstan», «Uran qanşa tūrady?»… Osy syndy maqalalarynyŋ bärinde de altyn qūrsaq Qazaqstannyŋ damuǧa qanşalyq mümkindigi bar ekenin saralaǧan.
Öziniŋ ozyq oily, jaŋaşyl tūlǧa ekenin qalamger basqa salada da däleldedi.
Kögildir ekranda tūŋǧyş qazaq multfilmi – «Qarlyǧaştyŋ qūiryǧy nege aiyr?» düniege keluine tikelei yqpal jasady. Kino jönindegi memlekettik komitetti basqarǧan tūsta «Qyz Jibek», «Atamannyŋ aqyry» filmderin tüsiruge mūryndyq bolǧan. Onyŋ syrtynda Kamal aǧamyz «Atameken», «Taqiialy perişte», «Kökserek», «Qaraş-qaraş oqiǧasy», taǧy da basqa ūlttyq mädenietimizdiŋ maqtanyşyna ainalǧan körkem filmderdiŋ düniege keluine bastamaşy bolǧan. Al, televiziia salasynda jürgeninde teleönimderdiŋ «Aitys», «Terme», «Tamaşa» sekildi ūlttyŋ janyna jaqyn baǧdarlamalarmen tolyǧuyna jaǧdai jasady.
Jalpy, Älihan Bökeihanūlynyŋ «ūltqa, jūrtqa qyzmet etu – bilimnen emes, minezden» deui ras eken. Kamal Smaiylov qai salada qyzmet etip, nendei tirlik jasasa da, eŋ birinşi ūlttyŋ müddesin oilady. Qazaǧynyŋ joǧyn joqtap, baryn tügendeuge küş saldy. Qazaqqa ǧaryştyŋ qajettigin aitu kerek bolsa, Kamal Smaiylov – ǧaryşker, qazaqqa qazba bailyǧy turaly aitu kerek bolsa – geolog, äleumettiŋ jaǧdaiyn jaqsartu turaly aitu kerek bolǧanda – ekonomist bola bildi. Qai kezde de äleumettiŋ küiip tūrǧan mäselelerin köterdi.
Äleumet degennen şyǧady, qazaqtyŋ qaitkende de köşten qalmauyn, jaqsy ömir süruin köksegen Kamal Smaiylov «Egemen Qazaqstan» gazetine «Qazaqstannyŋ jeri milliard adamdy asyrai alady» degen maqala jazǧan. Keiinirek «Elim, saǧan aitam, el basy, sen de tyŋda!» degen atpen kitap bolyp şyqqan hattar, Şerhan Mūrtaza men Kamal Smaiylovtyŋ ekeuara jazysqan hattar legi däl osy maqaladan keiin aǧylyp sala bergen edi. Şer-aǧamyzdyŋ Kamalǧa hat jazyp otyryp: «Biz bai elmiz demei, naqty sifrlarmen söiletesiŋ. Sifrlar seniŋ qūldyraŋdap jügirip jürgen jienderiŋ siiaqty» dep, qalamgerdiŋ şeberligi men alǧyrlyǧyna tänti boluy, Qazaqstannyŋ qazba bailyǧyna toly jerin altyn sandyqqa teŋegenin aita kele: «Onda biz sol altyn sandyqtyŋ üstinde nege jalaŋ būt otyrmyz» dep, küŋirene sūraq qoiǧany da osy tūs.
Ärine, naqty derekpen söileitin Kamal aǧa da būl sūraqty eskerusiz qaldyrmady. Şerhannyŋ hatyna jauabynda: «Bizdiŋ jer BŪŪ ǧalymdarynyŋ esebi boiynşa, kemi 20-30 milliard adamdy asyraidy eken. Adamdardyŋ aqyly jetse, saiasatkerlerdiŋ rahymy bolsa, jerdiŋ jomarttyǧynda şek joq», – dep, halyqtyŋ tūrmysy bilik basyndaǧylardyŋ yqylas-peiiline bailanysty ekenin aşyq aitty…
* * *
Kamal Smaiylovtyŋ ädebiet, öner, kino salasyna siŋirgen eŋbegin aita kele Äbiş aǧamyz, Äbiş Kekilbaev, tūlǧany «mädeniet menedjeri» ataǧan. Al bertinde, Kamal Smaiylov qaitys bolǧannan keiin, estelik jazyp otyryp Şerhan Mūrtaza mynadai oiyn jetkizgen edi: «Ai, Kamal-ai, Kamal-ai! Sen arqalaǧany altyn, jegeni jantaq tüie siiaqty jurnalist bolmai, sol zamanda Premer-ministr, tym bolmasa josparlau ministri qyzmetin atqarǧanyŋda, sol zamanda şetelden et-süt, basqa da käkir-şükirlerdi qymbatqa satyp almai-aq, qaita solardy özimiz molynan öndirip, syrtqa özimiz satyp, paida tabar edik-au…»
Osylaişa qalamgerler Kamal Smaiylovtyŋ qazaqqa qajet birtuar biik bolǧanyn bildirip keledi.
* * *
Kamal Smaiylovty meniŋ köruim, ol kisiniŋ jer betindegi, aramyzdaǧy soŋǧy ailary eken. Qalamger, qairatker, jan-jüregi «qazaǧym» dep ötken aǧamyz sol 2003 jyldyŋ 25 mausymynda ömirden ozdy.
Äli künge köz aldymda.
Sol jyldyŋ nauryzynda äli de el taǧdyry, jer taǧdyry turaly aǧamyz ülken tolǧanys üstinde jürgen. Kamal aǧany körgen sätte janymda bolǧan zamandasym Jazira Ahmetova: «Bizge nege maqala jazbaisyz? Jazyp tūrmaisyz ba?» dep tūryp, aǧaǧa nazdanyp, öziniŋ ökpe-renişin bildirip jatqan. Jüzi külimsirep tūratyn Kamal aǧa: «Jaraidy, jaraidy, jazam» dep, ūrys estigen jas baladai, «jeŋile» bergen edi… Janymdaǧy zamandas qyzdyŋ öjettigin körip: «Mine, naǧyz jurnalist osyndai bolatyn şyǧar… Men öz käsibime laiyq emes ekenmin» dep, ündemei tūrǧan özimniŋ ūialşaqtyǧyma nalyǧandai bolǧanym da äli esimde.
Biraq… sonda da, arada toǧyz jyl ötkende Kamal aǧamyz turaly jazuǧa mümkindik aldym. Būǧan da täuba.
* * *
Aitpaqşy, Şerhan aǧanyŋ: «Qūdai Kamaldyŋ qolyna qaru etip qalam berdi. Kamal sol qarudy tot bastyrmai, topastandyrmai, taza äri ötkir ūstady» degeni – şyndyq. Kamal Smaiylov ömiriniŋ soŋǧy sätine deiin qolynan qalamyn tastamady. Soŋǧy jyldarynda ol Qazaqstannyŋ bolaşaǧy, damuy turaly oilary men saraptamalaryn Myrzageldi Kemeldiŋ jobasy boiynşa jaryq körgen «Dünie» jurnalyna jariialap otyrdy. Baiqalǧany, qalamger keiingi jastardyŋ jazǧanyn da zer salyp qarap otyrǧan eken. Öitkeni, sol jylǧy säuir aiynda biz isteitin «Aq jol Qazaqstan» gazetine bir äriptesimniŋ «Baq pa, sor ma Baiqoŋyr?!» degen maqalasy şyqqan. Al, Kamal aǧa artynşa öziniŋ «Ǧaryş jäne Qazaqstan» atty maqalasynda Baiqoŋyrdyŋ tiimdi paidalansa qazaqqa qanşa kiris äkeletinin naqty däiekpen aita kele: «Bireuler osy Baiqoŋyrdy baǧymyz ba, sorymyz ba» dep jür» dep tūryp, gazetimizde şyqqan maqalany tilge tiek etken…
* * *
Qūrdasy Şerhan Mūrtazamen hat alysyp jürip, Kamal aǧamyzdyŋ: «Bir oi meni tynyşsyzdandyrady. Aǧa ūrpaqtyŋ esimderi men isteri erteŋ eşkimge kerek bolmai qala ma?» dep, jastardyŋ aldyŋǧy tolqynmen ruhani bailanysy üzilip bara jatqanyna nalyǧany bar eken…
Biraq, būl alaŋ – orynsyz alaŋ körinedi. Bügin elimizde täuelsiz oilaityn, sananyŋ otarsyzdanuyn, qazaqtyŋ derbes damuyn kökseitin jäne soǧan qyzmet etuge qūlşynǧan ūrpaq ösip keledi. «Qazaqstanda ainaldyrǧan 16 million adamnyŋ dūrys tūrmys qūryp, alaŋsyz tirşilik etuine mümkindik molynan bar» dep, är otandasynyŋ müddesin köksegen, är jazbasymen qazaqtyŋ küiin küittegen qalamgerdiŋ mūndai zamanda ūmytyluy äste mümkin emes.
Näzira BAIYRBEK
Jaŋaşyl da janaşyr sanattan ünemi tabyla bilgen sirek süleilerdiŋ biri de, biregeii de Kamal Smaiylov boldy. Onyŋ esimi talai jaryq jūldyzdarymyzdyŋ ömirbaianynan öz ornyn tabary anyq.
Äbiş Kekilbaev
Tarihqa köz jügirtsek, halyq qamyn oilaǧan elşil azamattardyŋ köpşiliginiŋ jurnalistikany serik etpegeni joq… Kamal Smaiylov pen Şerhan Mūrtaza, Sapar Baijanovtardy saiasat sahnasyna kötergen – jurnalistika.
Namazaly OMAŞŪLY
…Odan keiingi aǧa ūrpaqtyŋ işinen biz, ärine, Kamal Smaiylovtyŋ atyn maqtanyşpen ataimyz. Olardyŋ bizdiŋ aldymyzda da jäne basqa jerlerde de aitqan ärbir sözi, auylǧa kelip-ketkende aitqan äŋgimeleri bala kezimizden bizge erekşe äserli boldy.
Älihan BÄIMENOV
Kamal qandai biikke köterilse de, qandai joǧary lauazymda jürse de kişipeiildiliginen, kisige jūǧystyǧynan jaŋylǧan emes. Oryntaqta şirenip otyryp şeşim qabyldau oǧan jat bolatyn. Qaşanda qarauyndaǧylarmen aqyldasyp, mäseleni köp talqysyna salyp şeşuge tyrysatyn.
Sarbas AQTAEV
Kamal men Töregeldi. Ekeuiniŋ dostyǧy kisi qyzyqqandai. Biri – qalamger, biri – däriger. Ekeuin bailanystyryp tūrǧan ne? Adamgerşilik. Izgilik. Qazaq eliniŋ egemendigi, täuelsizdigin alyp täubä degen eldiŋ tüleui, tipti samǧauy! Ekeui de beine däriger sekildi: biri halyqtyŋ tänin qorǧaidy, ekinşisi eliniŋ janyn qorǧaidy.
Qūlbek ERGÖBEK