Basty aqparat

QALAMYNA SÜIENGEN QAIRATKER

Jazuşy, publisist, önertanu ǧylymynda öşpes qoltaŋbasyn qaldyrǧan ǧalym, kinoger  Kamal Smaiylov turaly esti qalsam, meniŋ oiyma myna bir ömirimniŋ jarqyn säti orala ketedi.
«Jas Alaş», «Qazaq ädebieti» ga­zet­te­riniŋ şyǧarmaşylyq mektebinen ötkennen keiin Älihan Bäimenov bastap, ziialy aǧalar toptasqan partiianyŋ ba­sylymy – «Aq jol Qazaqstanda» qyz­met etip jürgem. Jas adamnyŋ maksi­malist boluy – zaŋdy. Eldegi barlyq mäsele bizge qarap tūrǧandai, ne jazsaq ta, janymyzdy salyp otyryp jaza­tynbyz. Rasynda da, qazaqtyŋ bizden bas­qa süieneri joqtai, käsibimizge sonşalyq adal boluǧa tyrysuşy ek…
2003 jyldyŋ Nauryz toiyn partiia ökilderi Almatydaǧy tau jaqtyŋ lebi esip tūratyn «Alaşa» meiramhanasynda ötkizetin boldy. Oǧan şeteldik meiman­darmen qatar, özimizdiŋ ūlt ziialylary da şaqyryldy. Nebir yǧailar men sy­ǧailardyŋ arasynda qazaq jurnalis­tikasyna qazyq bolǧan müiizi qaraǧai­dai tanymal tūlǧalar da, jurnalis­ti­kanyŋ jiligin şaǧyp, maiyn işken qyra­ǧy qalamgerler de bar. Tabiǧat aiasyn­daǧy bölek-bölek ǧimarattardan tūra­tyn meiramhananyŋ är-är jerinde qo­naqtar top-tobymen öz betinşe tamaq­tanyp, äŋgime-düken qūryp, emin-erkin toi­lap jat­qan. Meiramhana şyǧys mädenietine sai bezendirilgen eken. Işi mūrajaidai jarqyraidy. Janymda sol kezde T.Jürgenov atyndaǧy Qazaq ūlttyq öner akademiiasynyŋ «Öner otauy» atty basylymynda qyzmet ete­tin zamandas qyz – aqyn Jazira Ahme­tova bar, älgi qabyrǧany jaǧalai qoiyl­ǧan jädiger­lerdi tamaşalai bas­tadyq. Bir kezde zaldyŋ şetki būry­şyn­da ülken kisiler­men otyrǧan Nūr­töre Jüsip aǧamyz: «Myna balalar – bizdiŋ qyzdarymyz», – dep dauystap qaldy. Jalt būrylsaq, janyndaǧy Töregeldi Şarmanov pen Kamal Smaiy­lovqa ädeiilep bizdi tanystyryp jatyr eken. Kim biledi, ülken aǧalaryna kelip sälem bersin dep, ün­degeni şyǧar… Biz de tüsine qoidyq ta, aǧalardyŋ qasyna taiap, amandasa bas­tadyq. Būl kezde «Aq jol Qazaqstan­nyŋ» bas redaktory, jurnalistikada talai jasqa ülgi bolyp, yqpal etken, özindik mektebi bar Nūrtöre aǧamyz bolsa bizdi jeke-jeke tanystyruǧa köşti.
– Mine, myna bala…
Osy kezde özin onşa tanymai tūrǧa­nyn bildi me, janymdaǧy qūrby qyz:
– Jazira Ahmetova, – dep saŋq ete qaldy. – Men «Öner otauy» gaze­tinde isteimin. Sizderdiŋ izbasarlaryŋyzbyn.
– Al myna bala, – dep, Nūrtöre aǧa sözin sabaq­tai berdi. – Bizdiŋ «Aq jol Qazaqstannyŋ» Asta­nadaǧy tilşisi – Näzira…
Sol-aq eken:
– Baiyrbek pe? – dep Kamal Smaiy­lov sözdi özi ilip aldy.
Söitip, maǧan jyly jüzben şuaq şaşa qara­dy da:
– İä, būl qyz jaqsy jazady! – dep külim­siredi…
Jaqsy adamnan jaq­sy söz estu – bir ǧanibet. Jaman adamnan jaqsylyq köru de – ökinişti.
Jamannyŋ jaqsylyǧyn qaitip aita­syŋ?..  «Ol onşa ūnamsyz tūlǧa bolsa da, meni qoldap edi, köterip edi, maǧan demeu bolyp edi» deuden basqa amal bar ma?.. Al, jaqsynyŋ jaqsylyǧyn qua­nyp, maqtanyşpen, şattanyp otyryp ait­pai­syŋ ba? İä, jaqsynyŋ öziŋe iste­gen jaqsylyǧyn nūryŋ tasyp otyryp jet­kizesiŋ.
Bügin men de, qazaqqa ölşeusiz eŋbek etken teŋdessiz tūlǧa Kamal Smaiylov turaly şuaqtanyp otyryp baiandauǧa osy sättiŋ arqasynda mümkindik aldym.

* * *
Qazaqtyŋ mūŋyn bireu jylap, bireu küŋirenip, endi bireu külip otyryp aitady.
Jazuşy, publisist Kamal Smaiylov osylardyŋ soŋǧysyna jaqyn keluşi edi. Qalamgermen «Egemen Qazaqstan» gaze­tinde eki jyldai hat jazysyp, eldiŋ mū­ŋyn mūŋdap, joǧyn joqtasqan Şer­han Mūrtaza aǧamyzdyŋ üzeŋgiles dosy­na bir joly: «Sen ötkende künniŋ şuaǧy­na te­meki tūtatyp tūrǧandai söilep ediŋ» dep, kinämşildik tanytuy da sondyqtan.
Rasynda da, Kamal Smaiylov şy­ǧar­ma­şylyǧy tūlǧanyŋ optimist bolǧa­nyn birden aiǧaqtaidy. Jan-äleminiŋ arǧy tükpirinde ūlt bolaşaǧy tūrǧy­syn­daǧy asqaq arman, ülken ümit, tipti keide küdik jatsa da, qalamger kürsiniske boi aldyr­maidy. Öziniŋ asqardai armanyn jazba­laryna arqau etedi. Söitip, keiingi jasqa, el bileuşilerge jol körsetip, baǧdar beredi.
1993 jyly jazǧan «Qazaqtar jäne älemdik deŋgei» degen maqalasynda ja­zu­şynyŋ: «Endi täuelsizdik keldi. Erkindikpen birge jauapkerşilik, ülken mindet tüsti moiynǧa. Osy tūrǧydan oi­la­saq, ne bar, ne joǧyn saralaityn kez keldi», – dep  ūlttyŋ eŋsesin köteru üşin jaŋa söz bastaǧany esimizde. Osy­laişa Kamal Smaiylov täuelsizdik alyp, äli es jiia almai jatqanda erte­rek eŋse köteru üşin eldiŋ sanasyna türtki boluǧa tyrysqan. «Būryn bärin Keŋes Odaǧynyŋ kölem deŋgeiimen salystyratyn, ölşeitin edik. Endigi esep ölşem düniejüzilik-älemdik tūr­ǧydan jürgizilui tiis» dep, sanany otar­lyqtan azat etuge talpynǧan. Būǧan qosa avtor qazaqtyŋ bodandyq jylda­rynda-aq jūldyzy janyp, qabilet-qa­rymy men qyzmetimen şet elderge deiin tanylǧan tūlǧalaryn tizip şyqqan. Sala-sala boiynşa, tipti, şeteldik körer­menderdi tänti etken bişi-küişilerimizge deiin atap ötip, qazaqtyŋ älemdegi eşbir elden kem emestigin däleldegen.
«Qazaqstannyŋ jahandandyru däuirin­degi jeti jobasy», «Qazaqstan urany jäne basqa baǧaly metaldar», «Ǧaryş jäne Qazaqstan», «Uran qanşa tūra­dy?»… Osy syndy maqalalarynyŋ bärin­de de altyn qūrsaq Qazaqstannyŋ damu­ǧa qanşalyq mümkindigi bar ekenin sara­laǧan.
Öziniŋ ozyq oily, jaŋaşyl tūlǧa eke­nin qalamger basqa salada da däleldedi.
Kögildir ekranda tūŋǧyş qazaq mult­filmi – «Qarlyǧaştyŋ qūiryǧy nege aiyr?» düniege keluine tikelei yqpal ja­sady. Kino jönindegi memlekettik komi­tetti basqarǧan tūsta «Qyz Jibek», «Ata­mannyŋ aqyry» filmderin tüsiruge mū­ryndyq bolǧan. Onyŋ syrtynda Kamal aǧamyz «Atameken», «Taqiialy perişte», «Kökserek», «Qaraş-qaraş oqiǧasy», taǧy da basqa ūlttyq mädenietimizdiŋ maq­tanyşyna ainalǧan körkem film­der­diŋ düniege keluine bastamaşy bol­ǧan. Al, televiziia salasynda jürgeninde tele­önimderdiŋ «Aitys», «Terme», «Tama­şa» sekildi ūlttyŋ janyna jaqyn baǧ­dar­lamalarmen tolyǧuyna jaǧdai ja­sady.
Jalpy, Älihan Bökeihanūlynyŋ «ūlt­qa, jūrtqa qyzmet etu – bilimnen emes, minezden» deui ras eken. Kamal Smaiylov qai salada qyzmet etip, nendei tirlik ja­sa­sa da, eŋ birinşi ūlttyŋ müddesin oi­lady. Qazaǧynyŋ joǧyn joqtap, baryn tügendeuge küş saldy. Qazaqqa ǧaryş­tyŋ qajettigin aitu kerek bolsa, Kamal Smaiy­lov – ǧaryşker, qazaqqa qazba bai­lyǧy turaly aitu kerek bolsa – geo­log, äleu­mettiŋ jaǧdaiyn jaqsartu tura­ly aitu kerek bolǧanda – ekonomist bola bildi. Qai kezde de äleumettiŋ küiip tūr­ǧan mäse­lelerin köterdi.
Äleumet degennen şyǧady, qazaqtyŋ qaitkende de köşten qalmauyn, jaqsy ömir süruin köksegen Kamal Smaiylov «Egemen Qazaqstan» gazetine «Qazaqstan­nyŋ jeri milliard adamdy asyrai ala­dy» degen maqala jazǧan. Keiinirek «Elim, saǧan aitam, el basy, sen de tyŋ­da!» degen atpen kitap bolyp şyqqan ha­t­tar, Şerhan Mūrtaza men Kamal Smaiy­lovtyŋ ekeuara jazysqan hattar legi däl osy maqaladan keiin aǧylyp sala bergen edi. Şer-aǧamyzdyŋ Kamalǧa hat jazyp otyryp: «Biz bai elmiz demei, naqty sifr­larmen söiletesiŋ. Sifrlar seniŋ qūldyraŋdap jügirip jürgen jienderiŋ siiaqty» dep, qalamgerdiŋ şeberligi men alǧyrlyǧyna tänti boluy, Qazaqstannyŋ qazba bai­lyǧyna toly jerin altyn sandyqqa teŋe­genin aita kele: «Onda biz sol altyn sandyqtyŋ üstinde nege jalaŋ būt otyr­myz» dep, küŋirene sūraq qoi­ǧany da osy tūs.
Ärine, naqty derekpen söileitin Ka­mal aǧa da būl sūraqty eskerusiz qal­dyr­mady. Şerhannyŋ hatyna jauabyn­da: «Bizdiŋ jer BŪŪ ǧalymdarynyŋ esebi boiynşa, kemi 20-30 milliard adamdy asyraidy eken. Adamdardyŋ aqyly jetse, saiasatkerlerdiŋ rahymy bolsa, jerdiŋ jomarttyǧynda şek joq», – dep, halyqtyŋ tūrmysy bilik basyndaǧy­lardyŋ yqylas-peiiline bailanysty ekenin aşyq aitty…

* * *
Kamal Smaiylovtyŋ ädebiet, öner, kino salasyna siŋirgen eŋbegin aita kele Äbiş aǧamyz, Äbiş Kekilbaev, tūlǧany «mäde­niet menedjeri» ataǧan. Al bertin­de, Kamal Smaiylov qaitys bolǧannan keiin, estelik jazyp otyryp Şerhan Mūr­taza mynadai oiyn jetkizgen edi: «Ai, Kamal-ai, Kamal-ai! Sen arqalaǧany altyn, jegeni jantaq tüie siiaqty jur­na­list bolmai, sol zamanda Premer-ministr, tym bolmasa josparlau mi­nistri qyz­metin atqarǧanyŋda, sol za­manda şetel­den et-süt, basqa da käkir-şükir­lerdi qymbatqa satyp almai-aq, qaita solar­dy özimiz molynan öndirip, syrtqa özimiz satyp, paida tabar edik-au…»
Osylaişa qalamgerler Kamal Smaiy­lovtyŋ qazaqqa qajet birtuar biik bolǧanyn bildirip keledi.

* * *
Kamal Smaiylovty meniŋ köruim, ol kisiniŋ jer betindegi, aramyzdaǧy soŋǧy ailary eken. Qalamger, qairatker, jan-jüregi «qazaǧym» dep ötken aǧamyz sol 2003 jyldyŋ 25 mausymynda ömirden ozdy.
Äli künge köz aldymda.
Sol jyldyŋ nauryzynda äli de el taǧdyry, jer taǧdyry turaly aǧamyz ülken tolǧanys üstinde jürgen. Kamal aǧany körgen sätte janymda bolǧan zamandasym Jazira Ahmetova: «Bizge nege maqala jazbaisyz? Jazyp tūr­maisyz ba?» dep tūryp, aǧaǧa nazda­nyp, öziniŋ ökpe-renişin bildirip jatqan. Jüzi külimsirep tūratyn Kamal aǧa: «Jarai­dy, jaraidy, jazam» dep, ūrys estigen jas baladai, «jeŋile» bergen edi… Janymdaǧy zamandas qyzdyŋ öjettigin körip: «Mine, naǧyz jurnalist osyndai bolatyn şyǧar… Men öz käsibime laiyq emes ekenmin» dep, ündemei tūrǧan özimniŋ ūialşaqtyǧyma nalyǧandai bolǧanym da äli esimde.
Biraq… sonda da, arada toǧyz jyl ötkende Kamal aǧamyz turaly jazuǧa mümkindik aldym. Būǧan da täuba.

* * *
Aitpaqşy, Şerhan aǧanyŋ: «Qūdai Kamaldyŋ qolyna qaru etip qalam berdi. Kamal sol qarudy tot bastyrmai, topastandyrmai, taza äri ötkir ūstady» degeni – şyndyq. Kamal Smaiylov ömi­ri­niŋ soŋǧy sätine deiin qolynan qa­la­myn tastamady. Soŋǧy jylda­ryn­da ol Qazaqstannyŋ bolaşaǧy, damuy turaly oilary men saraptamalaryn Myrza­geldi Kemeldiŋ jobasy boiynşa jaryq körgen «Dünie» jurnalyna ja­riialap otyrdy. Baiqalǧany, qalamger keiingi jastardyŋ jazǧanyn da zer salyp qarap otyrǧan eken. Öitkeni, sol jylǧy säuir aiynda biz isteitin «Aq jol Qazaq­stan» gazetine bir ärip­tesim­niŋ «Baq pa, sor ma Baiqoŋyr?!» degen maqa­lasy şyq­qan. Al, Kamal aǧa artyn­şa öziniŋ «Ǧa­ryş jäne Qazaqstan» atty maqala­synda Baiqoŋyrdyŋ tiimdi paidalansa qazaqqa qanşa kiris äkele­tinin naqty däiekpen aita kele: «Bireu­ler osy Bai­qoŋyrdy baǧymyz ba, sory­myz ba» dep jür» dep tūryp, gazeti­miz­de şyqqan maqalany tilge tiek etken…

* * *
Qūrdasy Şerhan Mūrtazamen hat alysyp jürip, Kamal aǧamyzdyŋ: «Bir oi meni tynyşsyzdandyrady. Aǧa ūr­paq­tyŋ esimderi  men isteri erteŋ eş­kim­ge kerek bolmai qala ma?» dep, jas­tardyŋ aldyŋǧy tolqynmen ruhani bai­lanysy üzilip bara jatqanyna nalyǧany bar eken…
Biraq, būl alaŋ – orynsyz alaŋ köri­nedi. Bügin elimizde täuelsiz oilaityn, sananyŋ otarsyzdanuyn, qazaqtyŋ der­bes damuyn kökseitin jäne soǧan qyzmet etuge qūlşynǧan ūrpaq ösip keledi. «Qazaqstanda ainaldyrǧan 16 million adamnyŋ dūrys tūrmys qūryp, alaŋsyz tirşilik etuine mümkindik mo­ly­nan bar» dep, är otandasynyŋ müd­desin köksegen, är jazbasymen qazaq­tyŋ küiin küittegen qalamgerdiŋ mūn­dai zamanda ūmytyluy äste mümkin emes.

Näzira BAIYRBEK

Jaŋaşyl da janaşyr sanattan ünemi tabyla bilgen sirek süleilerdiŋ biri de, biregeii de Kamal Smaiylov boldy. Onyŋ esimi talai jaryq jūldyzdarymyzdyŋ ömirbaianynan öz ornyn tabary anyq.
Äbiş Kekilbaev

 

Tarihqa köz jügirtsek, halyq qamyn oilaǧan elşil azamattardyŋ köpşiliginiŋ jurnalistikany serik etpegeni joq… Kamal Smaiylov pen Şerhan Mūrtaza, Sapar Baijanovtardy saiasat sahnasyna kötergen – jurnalistika.
Namazaly OMAŞŪLY

 

…Odan keiingi aǧa ūrpaqtyŋ işinen biz, ärine, Kamal Smaiylovtyŋ atyn maqtanyşpen ataimyz. Olardyŋ bizdiŋ aldymyzda da jäne basqa jerlerde de aitqan ärbir sözi, auylǧa kelip-ketkende aitqan äŋgimeleri bala kezimizden bizge erekşe äserli boldy.
Älihan BÄIMENOV

 

Kamal qandai biikke köterilse de, qandai joǧary lauazymda jürse de kişipeiildiliginen, kisige jūǧystyǧynan jaŋylǧan emes. Oryntaqta şirenip otyryp şeşim qabyldau oǧan jat bolatyn. Qaşanda qarauyndaǧylarmen aqyldasyp, mäseleni köp talqysyna salyp şeşuge tyrysatyn.
Sarbas AQTAEV

 

Kamal men Töregeldi. Ekeuiniŋ dostyǧy kisi qyzyqqandai. Biri – qalamger, biri – däriger. Ekeuin bailanystyryp tūrǧan ne? Adamgerşilik. Izgilik. Qazaq eliniŋ egemendigi, täuelsizdigin alyp täubä degen eldiŋ tüleui, tipti samǧauy! Ekeui de beine däriger sekildi: biri halyqtyŋ tänin qorǧaidy, ekinşisi eliniŋ janyn qorǧaidy.
Qūlbek ERGÖBEK

 

Taǧyda

Ūqsas jaŋalyqtar

Pıkır üsteu

Back to top button