Kündızdıŋ jügın tünge artyp, jüikege küş tüsıru adam densaulyǧyna kerı äserın tigızedı. Bıraq būl ortalyq jūmysyn bır täulıkke toqtatar bolsa, qalamyzdaǧy jüzdegen adamnyŋ ömırıne qauıp tönedı. Künı-tünı tynym tappai, jūrt qamymen jūmyla qyzmet jasaityn Transfuziologiia ǧylymi-öndırıstık ortalyǧynyŋ bır kündık jūmysymen tanysyp qaittyq.
Esıkten kırgennen-aq jylylyq esedı
Jaŋa ǧimarattyŋ ışı syrtyna sai äser qaldyrdy. Esıkten kırısımen-aq bır jylulyq sezılıp tūrdy. Densaulyqtyŋ älıppesı tazalyqtan bastau alatynyn osy ortalyq ülgı etıp tūrǧandai. Qyzmet körsetu deŋgeilerı de joǧary. Käsıbilıkterın qospaǧanda, adammen sypaiy qarym-qatynas jasaityn mūndai ortadan keregıŋdı lezde tabatynyŋ belgılı ǧoi. Qan tapsyrmaqşy bop medisinalyq tekserısten ötuge niettengen adamdar kezegın körıp, köŋılımız bır jailanyp qaldy. Ortalyq ışınde salqyn qabaq tanytyp, qataŋ eskertu jasaǧan bır adam bolsa, bahildy kimei ǧimaratqa entelıp kırıp barǧan menıŋ qylyǧymdy qūptamaǧan küzetşı ǧana şyǧar.
Sız ömırıŋızde bır ret bolsa da qan tapsyryp kördıŋız be? Eger mūndai igı ıstı jasaǧan bolsaŋyz, kemınde üş adamnyŋ ömırın qūtqardym dep eseptei berıŋız. Bır qyzyǧy, qan tapsyru adam densaulyǧyna fiziologiialyq häm psihologiialyq tūrǧydan paidaly eken. Tūraqty türde qan tapsyratyn adamnyŋ ömırı ūzaryp, jürek-qan tamyrlary auruynyŋ qaupı bırneşe ese tömendeidı. Derek közderıne süiener bolsaq, älemnıŋ 62 elınde donor bolu mädeni ürdıske ainalǧan. Sol arqyly adamdar köptegen nauqastyŋ dertıne daua bolyp, özınıŋ densaulyǧyn da tüzep alady. Mamandardyŋ aituynşa, bızdıŋ elde donor boluǧa degen tüsınık üstırtteu qalyptasqan. «Qan mölşerı azaisa, densaulyǧyma kerı äserın tigızedı» dep oilaityndar köp eken. Al, būl ortalyqqa kelıp qan tapsyratyn donorlar älgındei kümändı oidan ada-küde. Sebebı, mekeme qyzmetkerlerı aldyn ala qan tapsyrudyŋ artyqşylyqtary turaly keŋınen aqparat berıp, adam densaulyǧynyŋ atalmyş proseske daiyndyǧyn tekseredı. Transfuziologiia qalamyzdaǧy 21 medisina mekemesın qan jäne onyŋ qūramyndaǧy komponentterımen (plazma, trombosit jäne erotrosit konsentraty) qamtamasyz etıp otyrady. Kez kelgen uaqytta şūǧyl tapsyrys tüsuı mümkın. Sondai oqys oqiǧalardyŋ aldyn alyp, nauqasqa kerek qandy daiyndaudyŋ türlı satysy bar. Ol satydan men de ötpekşı boldym. Bıraq, boiymdy alǧaşynda bır qorqynyş bilegenın nesıne jasyraiyn. Denemızdegı tırşılık quatyn basqaǧa beru üşın de batyldyq kerektıgın sezındım. Osy üreidıŋ äserı me, onyŋ üstıne azdap tūmauratyp jürgennen keiın be, donor boluǧa degen nietım jüzege aspai qaldy. «Adamnyŋ adamşylyǧy ıstı qalai bastaǧanynan körınedı…» deidı ǧoi hakım Abai. Densaulyǧym jaqsarǧannan keiın, erkımnen tys oryn alǧan qorqynyşty jeŋıp, ıstı aiaqsyz qaldyrmaitynyma sendırıp baqtym mekeme qyzmetkerlerın. Jymiyp bas izestı. Qan ortalyǧy qyzmetkerlerınen pasientterge erekşe yqylaspen qaraityn qarapaiym faktorlardyŋ bırneşeuın baiqadym. Sonyŋ bır mysalyn aita keteiın. Mekeme basşylyǧymen söilesıp otyrǧan kezde, maǧan kerektı aqparatty beru üşın kabinetke qatardaǧy mamandy şaqyrdy. Därıgerdıŋ asyǧys ekenı közınde tūrdy. Artynşa sözınen bılındı. «Menı osy jerde jarty saǧat küte tūryŋyz. Jūmysymdy bıtırıp keleiın, äitpese, qan tapsyruşylar renjıp qalady» deidı ol. Jaişylyqta saryla kütudı suqanym süimeitın mınezım özgerıp sala berdı. Jūmysqa degen süiıspenşılık osy şyǧar. Astyŋǧy qabatta qan tapsyruǧa kelıp, anketa toltyryp jatqandardyŋ qasyna baryp jaiǧastym. Qoǧamdyq pıkır qyzyqtyrǧannan keiın qūlaq türdım. «Student kezımızde sabaqtan qalu üşın san märte qan tapsyryp körgenbız. Tük qiyndyǧy joq» deidı bırı. Ekınşısı «Bauyrym auruynan qūlan-taza aiyǧyp ketse boldy, qasyq qanym qalǧanşa beruge daiynmyn» dedı. «Būl jerge jūmystan qan tapsyru üşın arnaiy jıberdı. Äitpese, üide tynyş qana jatatyn edım» dep oiyndaǧysyn jasyrmaǧandar da boldy. Osylaişa, äŋgımege qūlaq köterıp otyrǧanda men kütken qyryq bes minuttyŋ qas-qaǧym sätte ötıp ketkenın baiqamai qalyppyn. Därıger kelgennen keiın mekemenıŋ basqa da qyzmetterımen tanystyrdy.
Transfuziologiialyq järdem qysyl-taiaŋda qoldanylady
Qan tapsyrudyŋ taǧy bır tiımdılıgı densaulyqqa töngen qauıp-qater der kezınde anyqtalyp otyrady. Bıraq, qan ortalyǧynyŋ qyzmetı bız oilaǧandai qarapaiym emes eken. Mekeme därıgerı Zäureş Elıkbaiqyzynyŋ aituynşa, qan tapsyru üşın aldymen donorlar tırkeuden ötkızıledı. Tapsyrylatyn qannyŋ jaramdylyǧyn anyqtau maqsatynda laboranttar äuelı sausaqtan qan alady. Zertteuden ötken qannyŋ jaramdylyǧy men jaramsyzdyǧyn transfuziolog-därıger şeşedı. Qarsy körsetılımder bolǧan jaǧdaida donorǧa sebep-saldary tüsındırılıp, qajettı baǧyt-baǧdar berıledı. Densaulyq saqtau mekemelerın 100 paiyz sapaly qan önımderımen qamtamasyz etu üşın ekı deŋgeidegı transfuziialyq testıleuden ötedı. Osylaişa qarbalas jūmys arasynan uaqyt bölıp, bızben äŋgımelesken mekeme därıgerı qan aludyŋ tömengı satysynan tūtynu, paidalanu prosesıne deiıngı joldar turaly tolyǧymen aqparat berdı. Al, donordy jinaqtau bölımınıŋ därıgerı Äsel Säkenova: «Qazırgı taŋda transfuziologiialyq em – densaulyq saqtaudyŋ bırden-bır maŋyzdy joly. Qan qūiu arqyly emdeu keiıngı kezde medisina salasynda keŋınen qoldanylady. Auyr jaraqattar, qan ketu, şok, ulanu, säulelık zaqymdalu kezınde qan jäne onyŋ komponentterın paidalanu öte tiımdı. Orta salmaqtaǧy (70 kg) adamnyŋ denesınde 5 litr mölşerınde qan ainalymy jüredı. Būl degenımız denenıŋ on üşten bır bölıgın qūraidy. Tölqūjaty bar ärbır azamat öz erkı boiynşa donor bola alady. Bızdıŋ ortalyqqa keletın adamdardyŋ ekı türı bar: öz erkımen jäne aqyly türde kelıp tapsyratyndar. Statistikalyq mälımetterge süienetın bolsaq, tuys-tuǧandaryna, tanys-tamyrlaryna järdemdesıp, qan beretın donorlar sany äldeqaida köp. Aqyly qan tapsyruşylar da az emes. Öz erkımen donor atanuşylarǧa 0,25 AEK, al aqyly donorlarǧa qannyŋ komponentterıne, mölşerıne bailanysty ärtürlı kölemde azyn-aulaq aqşa tölenedı» deidı Äsel.
Ersılı-qarsyly jürgen adamdar arasynan öz bastamalarymen donor bolyp jatqan belsendı studentterdı körıp qatty quandym. «Tanysymnyŋ jaqynyna qan kerek degendı estıp, jora-joldastarymdy jinap alyp keldım. Qazır densaulyǧymdy tekseru üstınde. Eger bärı oidaǧydai bolsa, jai jürgenşe bır adamǧa bolsa da kömegımdı beruge daiynmyn. Negızı, bolaşaqta densaulyǧym jaqsy bolsa, tūraqty türde qan tapsyryp tūruǧa bolady» deidı arasyndaǧy Nūrislam degen jıgıt. Qan alyp jatqan bölmege därıgerler jıbermedı. Sebebı, virus qan beruşıge bırden jūǧuy mümkın. Al, alynǧan qandy zararly virus-infeksiiadan oqşaulap saqtau – öz aldyna kürdelı prosess. Aǧzadan alynǧan qyzyl qoiu sūiyqtyqty emdık qasietın, joǧary sapasyn joimas üşın arnaiy polimerlı materialdan jasalǧan ydys – gemakonda saqtaidy eken. «Qan qoimasyn» körmekke ǧimarattyŋ astyŋǧy qabatyna tüsıp, qarbalas ömırmen de tanystyq. Būl jerde mekeme qyzmetkerlerı daiyn önımderdı tiıstı oryndarynda saqtap, tapsyrys bergen medisinalyq ortalyqtarǧa jöneltıp otyrady. Atalmyş bölımnıŋ qyzmetkerı Altynşaş Qapparova: «Emhanalardan kelıp tüsken tapsyrystardy qabyldap, der kezınde önımderdı jıberu – bızdıŋ mındetımız. Josparly türde jäne kezekten tys täulıktıŋ kez kelgen merzımınde şūǧyl tapsyrystar bolady. Bız 13 qalalyq, 6 respublikalyq, 2 vedomstvalyq densaulyq saqtau mekemesıne qyzmet körsetemız. Donorlyq materialdy tasymaldauǧa bırneşe kölık paidalanylady» deidı.
R.S. Hoş. Kün saiyn qanşama qan almasyp, jaryq dünieden qara üzıp qala jazdaǧan qanşama jürek atqaqtap qaita soǧady. Bız tündı alaŋsyz ūiqymen ötkızıp jürgende, būl mekeme qyzmetkerlerı bıreudıŋ ömırıne alaŋdauly. Ǧimarat şamy bır sätke bolsa da söngen emes.
«Jaryǧyŋ sönbesın!» degen jaqsy tılek qoi. Jany qysylǧan bıreuge jöpeldemede dem berıp, tırşılıgın toqtatpau üşın qareket qyp jatqan Transfuziologiia ǧylymi–öndırıstık ortalyǧynan şyǧyp bara jatyp tıl ūşyna kelgen söz lämı osy boldy.
Baǧlan ORAZALY