Osy jyldyŋ basynda saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtau jönındegı memlekettık komissiia materialdarynyŋ negızınde jobalyq keŋsenıŋ ūiymdastyruymen daiyndalǧan köptomdyq (31 tom) jaryqqa şyqty. Köptomdyqtyŋ 23 tomy Astana qalasynyŋ öŋırlık komissiia müşelerı äzırlegen «Aqmola öŋırı – arhiv qūjattarynda (HH ǧ. 20-40 jj.)» qūjattar men materialdar jinaǧy şyǧyp, arhivtık qūjattarǧa tarihşy ǧalymdar men qalyŋ köpşılıktıŋ qoly jettı. Būl jinaqqa Aqmola öŋırınde sol kezeŋdegı qoǧamnyŋ şynaiy kelbetın aşatyn 222 qūjat toptastyryldy.
Osy zamannyŋ tarih deregınıŋ basy qūralǧan jinaqtyŋ ışındegı myna bır maqala oqyrmandar nazaryna ūsynylyp otyr. Būl – №21 «Jas azamat» gazetınde jariialanǧan Tölebai Nūralinnıŋ «Qazaqtyŋ ötırık aryzqūmarlary» jazbasy. Maqala Aqmolada 1919 jyly aqpannyŋ bırınşı jūldyzynda jaryq körgen eken.
«Būrynǧy Nikolai tūsynda bızdıŋ qazaqtyŋ bır ädetı, özıne qarsy partiiada bolǧandardy «Türıkke aqşa jinap berdı, patşaǧa tıl tigızdı häm söktı» dep jamandauşy edı. Nikolai tüsıp, halyq teŋdık-bostandyq alyp, Uaqytşa ükımet tūsynda: «partiia dūşmandaryn» mūqatuǧa, nikolaişyl, teŋdıkke, bostandyqqa qarsy» dep araz adamdaryn körsete bastady. Uaqytşa ükımettı bolşevikter quyp, bilıktı qoldaryna alyp, däuırlerın jürgıze bastaǧanda, qazekeŋ bıreuınen-bıreuı kek alu üşın: «Sovet ükımetıne qarsy «burjai» (bai) «kontrrevoliusioner», halyqty bölşekteuge qarsy oiatyp jür» dep ıs qyla bastady.
Bolşevikter quylyp, aiyrylyp qalǧan jaudyŋ qolynda, matalyp qalǧan bostandyq, teŋdık qaityp kelgendei bolyp, közge elestegen zamanda: «bırın-bırı bolşevik, bolşeviktıŋ partiiasyna jazylǧan, sovet ükımetı qaita ornaidy dep aitady» dep jamandai bastady. Osy uaqytta qaisybır aryzqūmarlardyŋ qoljaulyǧy «Alaşorda» boldy. Arazdasqan adamym «Alaşordanyŋ» kömekşısı, «Alaş partiiasynyŋ müşesı» dep körsetken aryzdar köbeie bastady. Qandasym, qazaǧym-au, ūiat arǧa!
…Taspen japalaqty ūrsa da, japalaqpen tasty ūrsa da japalaq ölmei me? Osyndai aryzdaryŋnyŋ ras-ötırıktıgın bylai qoia tūryp, «Nikolai häm bolşevik» dep jamandaǧanyŋ bırsärı, […] ne?
Bitke ökpelep, tonyn otqa salu, kek alamyn dep ardan, namystan häm qannan bezu, jaqynyn jatqa jamandau qorlyq emes pe? Qūdai-au, qaşan tüzelemız, kelemejden qaşan qūtylamyz?!.
Ǧaziza İSAHAN,
Astana qalasynyŋ
memlekettık arhivı mekemesı ǧylymi-zertteu bölımınıŋ basşysy
