Jahanşa Dosmūhamedovtıŋ tuǧanyna biyl 125 jyl toldy
Bügınge deiın Jahanşa Dosmūhamedovtıŋ ömırı men qyzmetıne qatysty köptegen ǧylymi maqalalar jariialandy, arnaiy zertteuler jürgızıldı. Täuelsızdıktıŋ alǧaşqy jyldarynda memlekettık mūraǧattyŋ qūpiia qorlarynyŋ aşylmauyna bailanysty onyŋ tuǧan jylyna qatysty ärtürlı datalar körsetılıp keldı. Aitalyq, 2001 jyly şyqqan «Qazaqstan» Ūlttyq Ensiklopediiasynyŋ 3-tomynda «Janşa (Jahanşa) 1886, qazırgı Batys Qazaqstan oblysy – 1932 – Alaş qozǧalysynyŋ qairatkerı, zaŋger» dep jazylǧan. Al, keiıngı zertteulerdıŋ nätijesınde onyŋ tuǧan, qaitys bolǧan jyldary (1887-1938) jäne ärtürlı jazylatyn esımı naqtylandy, tarih betterı tolyqty.
Sonymen, Jahanşa Dosmūhamedov 1887 jyly qazırgı Batys Qazaqstan oblysynda (Oral uezı, Jympity) düniege kelgen, tuǧan künın oraldyq tarihşy Dämetken Süleimenova mausymnyŋ 28-jūldyzy dep şamalaidy jäne Mäskeude tūtqyndalyp, sol jaqta atylǧan Jahanşanyŋ süiegın tuǧan jerıne äkeludı armandaidy.
Jahanşa aldymen Oral äskeri realdyq uchilişesınde oqyǧan. Sodan Mäskeu universitetıne tüsıp, 1910 jyly zaŋger mamandyǧyn alyp şyǧady. 1914 jyly Tom okrugtık sotynda prokurordyŋ orynbasary qyzmetın atqarǧan. Oraldyq tarihşy ärı zaŋger Ravil Majitovtyŋ zertteuınde onyŋ esımı 1915 jylǧy «Pamiatnaia kniga Tomskoi gubernii» atty kıtapqa engenı aitylady.
Jahanşa 1917-1919 jyldardaǧy saiasi oqiǧalardyŋ bel ortasynda jürıp, erekşe közge tüstı. Bükılreseilık mūsylmandar keŋesı töraǧasynyŋ orynbasary, Uaqytşa ükımettıŋ Bükılreseilık Qūryltai jinalysy turaly zaŋ jobasyn daiyndaityn Memlekettık keŋestıŋ müşesı bolǧan. Oblystyq jäne jalpy qazaq sezderıne qatysqan. Alaşorda ükımetınıŋ qūramyna sailanǧan. 1918 jyldyŋ köktemınde qūrylyp, küzınde taratylǧan «Uaqytşa Oiyl Uälaiatyn» jäne onyŋ ornyna qūrylǧan Alaş avtonomiiasynyŋ batys bölımşesın basqarǧan. Bol-şevikterdıŋ kösemderı V.İ.Leninmen jäne İ.V.Stalinmen qazaq avtonomiiasy turaly kelıssözder jürgızgen. Sondai-aq, Reseidıŋ «Qylmystyq kodeksın» 1000 danamen taralǧan «Jauyzdyq nizamnamasy» dep qazaqşaǧa audarǧan.
Keŋestık bilıktıŋ alǧaşqy jyldarynda Taşkent, Qyzylorda, Almaty qalalarynda ärtürlı qyzmetterdı atqarǧan. 1930 jyly Mäskeuge auysady. Sol jyldan bastap oǧan ärtürlı saiasi aiyptar taǧylady. 1932 jyly Voronejge 5 jylǧa jer audarylady, sodan soŋ qaita tūtqyndalyp, 1938 jyldyŋ 3 tamyzynda atylǧan. Tek stalinizm joiylǧannan keiın 1958 jyldyŋ 28 aqpanynda aqtalady.
Jahanşanyŋ jeke ömırıne kelsek, Älihan, Mūstafamen taǧdyrlas, äielı orys bolǧan. Olga Konstantinovna Puşkareva ekeuı Tom qalasynda tanysyp, mūsylmandyq jolymen nekelesken. Olga qazaqtyŋ salt-dästürıne moiynsūnyp, Jahanşanyŋ elınde «Zaira» atanypty, jūbaiynyŋ aǧaiyn-tuysqandarymen bailanysyn üzbegen.
Oral qalasyndaǧy «Jaiyq» baspasöz ortalyǧynda ūiymdastyrylǧan ıs-şaraǧa qatysqan Jahanşanyŋ bel nemeresı Beisenǧali Qūliiasūly Quanyşaevtyŋ aituynşa, äjesı Olga ömırınıŋ aqyryna deiın Mäskeu qalasynda tūrǧan. Jahanşanyŋ arǧy atasy Sūltannan Dosmūhamed jäne Izmūhamed, Dosmūhamedten Jahanşa, Izmūhamedten Hadis (1912 j.t.) pen Qūliias (1914 j.t.) taraidy eken. Jahanşa men Olgadan ūrpaq bolmaǧan, olar kışkentaiynan aǧasynyŋ balasy Hadistı bauyryna basqan. Ol anasymen bırge 1971 jylǧa deiın Mäskeu qalasynda ömır sürgen. Al, Olga Konstantinovna 1986 jyly dünieden ozǧan.
Būl maqalada Jahanşanyŋ Alaş qozǧalysyndaǧy küreskerlık qyzmetınıŋ bır belesıne, iaǧni, 1918 jylǧy «Uaqytşa Oiyl Uälaiaty» ükımetınıŋ qūryluy men Alaş avtonomiiasynyŋ batys bölımşesın basqaru kezeŋındegı qyzmetıne toqtalmaqpyz.
Oraldyq tarihşy R.Majitov Jahanşa Dosmūhamedovtyŋ qoǧamdyq-saiasi qyzmetın şartty türde 4 kezeŋge bölıp qarastyrady: 1) 1910-1914 jyldary – oqu-bılım alǧan nemese dünietanymynyŋ qalyptasu kezeŋı; 2) 1917-1918 jyldary – Bükılreseilık mūsylmandar qozǧalysyndaǧy qyzmetı; 3) 1918-1920 jyldary – Alaşorda, Alaş avtonomiiasynyŋ batys bölımşesındegı qyzmetı; Keŋes ükımetımen kelıssözder jürgızgen kezeŋı; 4) 1920-1937 jyldar – Taşkenttegı oqu-aǧartuşylyq qyzmetınen bastalyp, saiasi quǧyn-sürgın kezeŋımen aiaqtalady.
Alaş tarihynda 1917 jylǧy jalpy qazaq sezderınen bölek, 70-ke juyq oblystyq, uezdık jäne bolystyq qazaq sezderı şaqyrylǧany belgılı. Solardyŋ qatarynda Jympity, Qaratöbe, Oiyl, Oralda 6 ret oblystyq qazaq sezderı şaqyrylǧan.
«Bızdıŋ pıkırımızşe, – dep jazdy belgılı alaştanuşy Keŋes Nūrpeiısov, Oral oblystyq sezınıŋ kün tärtıbı basqalardykınen aitarlyqtai erekşelenıp tūr. Onda kölem-deŋgeiı de, maŋyzy da ärtürlı, bır-bırımen tyǧyz bailanysty üş mäsele jalpy memlekettık, ūlttyq jäne aimaqtyq (jalpyreseilık, qazaqstandyq jäne oraldyq) mäsele jeke-jeke jüielengen. Mūnyŋ üstıne sezde talqylanǧan mäseleler oǧan qatysuşylarǧa sol kezeŋnıŋ san qily oqiǧalaryn baǧalauǧa ǧana mümkındık berıp qoimaǧan, sonymen qatar keleşektı boljauǧa da türtkı bolǧan. Sezde qaralǧan mäseleler sany 23-ke jetıp, basqa sezderdıŋ kün tärtıbınen äldeqaida asyp jyǧyldy».
Baqytjan Qarataevtyŋ derekterınde Jympityda ötken törtınşı oblystyq qazaq sezınde (18-21 mamyr, 1918 jyl) J.Dosmūhamedov pen H.Dosmūhamedov bolşevikterdıŋ saiasatyn qaralaǧany, öitkenı, Keŋes ökımetı dınge qarsy, qoǧamdyq menşıktı jaqtaidy, jekemenşıkke qarsy, tonau men talauǧa jol beredı …mūnyŋ bärı qazaqtardyŋ tūrmys-tırşılıgıne qauıp töndıretının negızdep, sezdıŋ atyna mynadai ūsynystar jasaǧandary aitylady:
1) 1918 jylǧy aqpan aiynda bolǧan oblystyq zemupravanyŋ jiylysynda jasalǧan Oral kazachestvosymen odaqtasu jönındegı (Keŋes ökımetıne qarsy) kelısımşartty qaǧaz jüzınde, iaǧni, zaŋdyq negızde daiyndau;
2) Oral kazachestvosyna zattai jäne qarjylai kömek beru. Äsırese, onyŋ äskerın at-kölıkpen, jylqymen qamtamasyz etu;
3) Qazaq ofiserlerınıŋ basşylyǧymen Ufadaǧy äskeri ükımetke «Qyrǧyz (qazaq) milisiiasynyŋ» atyn «Qazaq halyq armiiasy» dep özgertu maqsatynda jıberıletın adamdardy belgıleu;
4) Jympitydan 6 ailyq iunkerlık qysqa kurs aşu. Tömengı komandanyŋ qūramyn daiarlau üşın sauatty qazaq jastaryn (2 klastyq bılımı bar gimnazister men realister, mektep mūǧalımderı) jäne olardy äsker ısıne üiretuge Oral kazachestvosynan äskeri mamandardy şaqyru;
5) Oral oblysyndaǧy qazaqtardy «Oiyl Ualaiaty» degen atpen erekşe oblysqa bölu …onyŋ qūramyna 5 uezd – būrynǧy Oral uezınıŋ ornyna Şyŋǧyrlau uezı, Lbışın ornyna – Jympity uezı, Gurevtıŋ ornyna – Saǧyz uezı, Temır jäne Oiyl uezderın kırgızu;
6) Qazaq halyq milisiiasyn qaru-jaraqpen Oral (kazachestvosy) äskeri ükımetı qamtamasyz etsın».
Halel men Jahanşa Dosmūhamedovter aiqyndaǧan būl baǧytty sezd delegattary tolyǧymen qoldaǧan. Sezde endı ǧana qūrylǧan «Oiyl Ualaiaty» ükımetınıŋ ūsynysymen H.Dosmūhamedov telegraf arqyly sol künderı ötıp jatqan Oral äskeri ükımetı men kazachestvosynyŋ sezıne oblystyq qazaq sezınıŋ şeşımderındegı «Qazaq kazak-orystar qazırden bastap Keŋes ökımetıne qarsy küş bırıktırıp, soŋǧy adamy qalǧanşa küresetının» jetkızedı.
Batys alaşordaşylar kazak-orystarmen odaqty saqtap qaludyŋ bır joly äskeri kelısımşarttar jasau degen toqtamǧa keldı. «Oral oblysynan alynǧan soŋǧy habarlarǧa qaraǧanda Jahanşa häm Halel Dosmūhamedovter Kındık Sovet hükımetımen söilesken kezde, oblystaǧy körşıles atty kazaktardyŋ bolşevikterge qarsylyǧy, oblystyq qazaq sezındegı jūrttyŋ betı Sovetke baǧynbauǧa auǧan tūsta, olar ıs baǧytyn basqa jaqqa būrdy. Oral, Ilbışın, Gurev – üş uezden Oiyl hükımetın jasaǧan… Zemstvo būrynǧy qalpynşa öz qyzmetınde, onyŋ ısıne ükımet qol sūqpaidy. Oiyl ükımetınen Orynbor atty kazak ükımetıne elşı bolǧan oblystyq zemstvo müşesı A.Nesıpbaev 17 şıldede Orynborǧa kelıp, mūnda Orynbor atty kazaktarymen saiasi bailanys jaǧyn keŋesuden tys ǧasker üşın qaru – qūral tabu jaiyn da keŋespek» edı. Osy rette Reseidegı 11 atty kazak äskerınıŋ törteuı qazaq jerınde bolǧany, onyŋ ekeuı (Orynbor, Oral) elımızdıŋ batys aimaǧynda toptastyrylǧanyn aita ketken jön.
Endı osyndai jaǧdaidaǧy öŋırde 1917 jyly joiylǧan Uaqytşa ükımettıŋ oblystyq jäne uezdık komissarlarynyŋ ornyna «Uaqytşa Oiyl Ualaiaty» ükımetınıŋ bilıgı jüretın boldy.
Zemstvoǧa bailanysty Ä.Bökeihanov tarapynan berılgen saualǧa J.Dosmūhamedov «Oiyl Ualaiatyndaǧy zemstvolyq mekemelerdıŋ qyzmetı Uaqytşa ükımettıŋ 1917 jylǧy Sıbır men Dalalyq oblystarda zemstvolyq özın-özı basqaru turaly zaŋnyŋ negızınde jürgızılıp otyrǧandyǧyn aita kelıp, «Oiyl Ualaiaty» ükımetınıŋ äsker jasaqtau jäne basqa da jūmystardy ūiymdastyru turaly şeşımın zemstvoǧa tapsyruy – ükımettıŋ zemstvo ısterıne aralasuyna jatpaityndyǧyn» alǧa tartady. Būdan şyǧatyn qorytyndy – «Uaqytşa Oiyl Ualaiaty» ükımetınıŋ oblystyq zemstvo ısterıne aralaspai, jalpymemlekettık, aimaqtyq jäne ūlttyq mäselelerdı özderı derbes şeşuge tyrysqan, eşkımge täuelsız äreketter jasap, ūlttyq müddege säikes oŋ şeşımderge qol jetkızgen.
Jympityda bolǧan oblystyq qazaq sezınde qūrylǧan «Uaqytşa Oiyl Ualaiaty hükımetınıŋ» qūramynda J.Dosmūhamedov, H.Dosmūhamedov, Qūrmanǧaliev, Janqoja Mergenov, Sadyq Omarov, Seidolla İşan, İsa Köpjasarov, E.Baltanovtar boldy. «Hükımet jämiǧaty bazarda tūrady. İnstruktorlar şyǧaratyn şkoly, jıgıt üiretetın ofiserlerı bar. Osy künı bırsypyra jıgıt atty milisiia oiynyn üirenuge talpynǧan».
Jahanşanyŋ Alaş äskerın ūiymdastyrudaǧy rölı turaly mynadai mälımetter bar: «…Halel men Jahanşa Dosmūhamedovter men olardyŋ äskeri mamandary soǧys jaǧdaiynda özderınıŋ äskeri iunkerlık şkoldaryn ūiymdastyrdy. Iýnkerlerdı Keŋes ökımetıne qarsy baǧytta tärbieleu ısın ahun Nūrpeiısov jürgızse, äskeri öner ısıne kapitan Krenkov basşylyq jasady. Jinalysta Halel Dosmūhamedov Jahanşany «Oiyl Ualaiatynyŋ hany» etıp sailady. Europaşa aitqanda, Premer-ministr jäne Äskeri ministr qyzmetıne sailandy. Osy jinalysta ol Dıni basqarma qūryp, onyŋ basyna Hairşa Ahmetjanovty qoidy. Dıni adamdardyŋ yqpalymen onyŋ memlekettık jalauyndaǧy Mūhamed paiǧambardyŋ jasyl tüstı, jarty aimen bezendırılgen belgısı – köp närseden habar beredı. Onda dıni simvol retınde jazylǧan «Qūdai bıreu, Mūhammed – onyŋ ökılı» degen jazu bar. Būl jalau Bükılreseilık Ortalyq Atqaru Komitetınıŋ arhivınde saqtalǧan. Osylaişa Oiylda dıni, ūlttyq ärı handyq ideologiiany bıldıretın erekşe memlekettık bırlestık paida bolǧan.
Törtınşı Oral oblystyq qazaq sezınıŋ qaulylarynyŋ 4-tarmaǧynda: «Oral oblysy Oral ūlysy atalsyn. 7 kısıden hükımet qūryp, äzırge ştat bolsyn. Oral ūlysy «Alaşordanyŋ» uaqytşa bır bölımı bolyp, Alaş avtonomiiasy jariialanyp, bilık türın belgılep, aiaq basqan soŋ, bar häkımşılıktı «Alaşordaǧa» tapsyrsyn» dep jazylǧan. Qaulynyŋ soŋynda basqarmadan: «Oral oblysyndaǧy bauyrlarymyzdyŋ saiasi basşylyqqa jetıp, at töbelındei jerde hükımettı el bolǧandaryna quanyştymyz. Alaşordanyŋ üstındegı auyr jükten bölısıp alǧany jaqsy ǧoi. Bıraq, jalpy Russiia Qūryltaiyn syltau qylǧan auruǧa şaldyǧyp (Oral hükımetı balyǧy bolmasa, baqasynan dep) ala qoidy böle qyrqyp jürmese jarar edı» degen eskertpesı bar. Ortalyq Alaşordanyŋ mūndai eskertpesı zaŋdy bolatyn. Sebebı, däl osyndai tarihi kezeŋde el ışınen bölınıp jeke ükımet qūrudan görı maqsat-müddesı ortaq, bırlıgı men yntymaǧy jarasqan myqty ükımet kerek edı.
Qūramynda 7 adamy bar J.Dosmūhamedov bastaǧan «Uaqytşa Oiyl Ualaiaty» ükımetın 1918 jyldyŋ 22 mamyrynda ötken Oral kazachestvosynyŋ tötenşe äskeri sezı quanyşpen qarsy aldy. Äsırese, olardyŋ bolşeviktermen aşyq küresu kerek degen şeşımı qoldau tapty. Tıptı, «Oiyl Ualaiatyna» arnaiy ökılder jıberılgen. Alaida, sezd Alaşorda ükımetınıŋ körşıles kazaktardyŋ jergılıktı halyqqa qarsy baǧyttalǧan zorlyq-zombylyqtaryn toqtatu turaly ötınışıne «jaǧdaiǧa qarai köremız» degen ekıūşty jauap bolǧany taǧy bar.
J.Dosmūhamedov 1918 jylǧy 22 şıldede Komuchke joldaǧan habarlamasynda batys öŋırınıŋ tynyştyǧyn saqtau üşın qūrylǧan «Uaqytşa Oiyl Ualaiaty» ükımetınıŋ bilıgın Qūryltai jinalysy şaqyrylǧanǧa deiın täuelsız» dep jariialaidy. Alaida, Oral äskeri ükımetı, Uaqytşa Sıbır ükımetı, Samaradaǧy Qūryltai jinalysy müşelerınen, tıptı, Ortalyq Alaşordadan da qoldau tappaǧan «Uaqytşa Oiyl Ualaiaty» ükımetı Ufa Memlekettık Keŋesı kezınde (1918 j. qyrküiek) Ä.Bökeihanovtyŋ basşylyǧymen ötken Alaşordanyŋ tötenşe mäjılısınde (1918 j. 11 qyrküiek) öz jūmysyn toqtatty.
Osy mäjılıste Alaş aumaǧyndaǧy jergılıktı basqaru organdary turaly mäsele arnaiy talqylanady. Oǧan Alaşordanyŋ müşelerı J.Dosmūhamedov, H.Dosmūhamedov, A.Bırımjanov, A.Ermekov, U.Tanaşev, M.Tynyşbaev qatysty. Nätijesınde, Alaşorda ükımetı Alaş aumaǧyndaǧy bırden-bır basqaru organy dep jariialandy. Jergılıktı özın-özı basqaru Uaqytşa ükımettıŋ 1917 jylǧy zaŋy men Alaşorda komissarlarynyŋ şeşımı negızınde zemstvolyq jäne qalalyq özın-özı basqaru organdary arqyly qūrylatyn boldy. Mäjılıste Alaş avtonomiiasynyŋ batys aimaǧyndaǧy «soǧys jaǧdaiy men qatynas joldarynyŋ naşarlyǧy» eskerılıp, zaŋǧa säikes Bökei Ordasyn, Oiyl Ualaiatyn, Zakaspii oblysyna qarasty Maŋǧyşlaq uezın jäne Torǧai oblysyndaǧy Aqtöbe men Yrǧyz uezderın basqaru üşın Alaşordanyŋ batys bölımı qūrylady. Onyŋ qūramyna Bökei Ordasy, Oral jäne Torǧai oblystarynan sailanǧan Qūryltai jinalysynyŋ 4 müşesı, atap aitqanda, Jahanşa, Halel Dosmūhamedovter, B.Qūlmanov jäne İ.Tūrmūhamedov endı.
Būl ükımettı basqaru ısı Jahanşa Dosmūhamedovke tapsyrylady. «Uaqytşa Oiyl Ualaiaty» ükımetınen Alaşordanyŋ batys bölımınıŋ erekşelıgı – onyŋ Alaşorda ükımetınıŋ şeşımı negızınde qūrylyp, özınıŋ derbes bilıgın ūlanǧaiyr aumaqqa jürgızuı edı. Mūnyŋ özı – ekınşı jalpy qazaq sezınıŋ ūlttyq-territoriialyq avtonomiia qūru turaly şeşımınıŋ Batys Qazaqstan oblysynda ıske asuynyŋ naqty aiǧaǧy boldy.
Tūjyrymdai kelgende, 1918 jyldyŋ mamyr-qyrküiek ailarynda ömır sürgen «Uaqytşa Oiyl Ualaiaty» ükımetınıŋ ornyna Älihan Bökeihanovtyŋ bastamasymen 1918 jyldyŋ 11 qyrküiegınde Alaş avtonomiiasynyŋ batys bölımşesı qūryldy. Ony Jahanşa Dosmūhamedov basqardy. Oraldyq tarihşy R.Majitovtyŋ aituynşa, būl memlekettık qūrylymnyŋ mörı saqtalǧan. Döŋgelek pışındes mördıŋ ortasynda ALAŞORDA, ony ainala qorşaǧan tūsynda Alaş avtonomiiasynyŋ batys bölıgın basqaru bölımşesı (orys tılındegı tüpnūsqada «otdelenie po upravleniiu zapadnoi chastiu avtonomii Alaş») dep jazylǧan. Sondai-aq, Alaşordanyŋ jalauyndaǧy töte jazumen berılgen «Jasasyn, Alaş avtonomiiasy» degen jazular – 1917 jyldyŋ 13 jeltoqsanynda jariialanǧan Alaş avtonomiiasyn basqaratyn Alaşorda ükımetınıŋ bırtūtastyǧyn aiǧaqtaityn memlekettık nyşandar deuge negız bolady.
Külpaş ILİIаSOVA,
tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty, dosent,
Memleket tarihy institutynyŋ jetekşı ǧylymi qyzmetkerı
