Bız tūratyn köp qabatty üidıŋ aulasynan ünemı nemerelerın ertıp alyp seruendep jüretın aq jaulyqty äjenı jiı köremın. Keide ol bal tıldı büldırşınderdıŋ ortasynda şat-şadyman küi keşıp, masairap otyratyny bar. Osyndai bır köŋılı köterıŋkı kezde qariiaǧa jaqyndap, äŋgımege tarttym.
– Ömırıme dän rizamyn, osy künge jetkızgen qūdaiǧa myŋ täuba! – dep äje bırden äŋgıme tiegın aǧytty. – Esımım – Güldariia. Özım myna Qorǧaljyn audanynyŋ tumasymyn. Şalym Ūly Otan soǧysyna qatysqan, elıne eleulı azamat edı, dünie salǧanyna bes-alty jyl boldy. Ekeumız üş ūl, üş qyz tärbielep ösırdık. Qazır ūldarymyz – ūiaǧa, qyzdarymyz qiiaǧa qondy. Olardan on tört nemere, tört şöberemız bar. Myna kışkentailar sol şöberelerım ǧoi…
Men osy sät seksennıŋ seŋgırınen asqan aq şaşty äzız ananyŋ baqytty jüzıne qyzyǧa qaradym. Öz balapandaryn ūiadan aialap ūşyrǧany bylai tūrsyn, nemerelerın de aiaqtandyryp, otau tıktırıp, endı şöberelerın emırene iıskep otyrǧan qariianyŋ «ömırıme dän rizamyn» dep aǧynan jaryluynda köp män jatyr-au?! Demek, otaǧasy ekeuı otbasynda perzentterıne tälımdı tärbie, ūlaǧatty ūǧym sıŋırıp, endı, mıne, qartaiǧanda sonyŋ jemısın terıp otyr. Tün ūiqyny tört bölıp tökken ter, arqa etı arşa, borbai etı borşa bolyp atqarǧan eŋbek aqtaldy degen söz. Qazaqtyŋ osyndai jüzınen baqyt nūry tögılgen, jaulyǧy qarqaradai äjelerın körudıŋ özı bır ǧanibet emes pe?!
«Qartyŋ bolsa üiıŋde, jazyp qoiǧan hatpen teŋ» deidı dana halqymyz. Ülkenderdıŋ ünemı qasy men qabaǧyna qarap, säl de bolsa solardyŋ köŋılın aulap, ömırden körgen-tüigenı mol jandardyŋ rizaşylyǧyna bölenıp, batasyn alyp jüretın bala men kelınderge, «äjetaiym-au» dep moinyna asylyp jatqan şöberelerge qalaişa süisınbessıŋ?!
Bıraq, bes sausaqtyŋ bırdei emestıgı siiaqty, ömırde bärı bırdei bola bermeidı. Kezınde tärbiedegı ketken aǧattyqtyŋ saldarynan jas ūlǧaiyp, eŋbektıŋ zeinetın terer şaqta jalǧyzdyqtan jabyǧyp, soqa bastary sopaiyp qalǧan qariialar da bar. Ärı olar Astana qalasynda da az emes. Solardyŋ bırı – ainalymǧa kelmeitın bır bölmelı üide jalǧyz özı tūryp jatqan Rysty Temırhanova esımdı kempır. Boida küş-quaty bar kezde qūdaidan sūrap alǧan jalǧyz ūldy qatarynan kem qylmai jetıldıremın dep, oqytty-toqytty. Endı, mıne, kärılık kelıp, eŋkeigen sätte onyŋ ölı-tırısınen de beihabar. Osydan on alty jyl būryn jūmys ızdep Almaty jaqqa ketken eken, sodan berı habar joq. Al, özı qūrqyltaidyŋ ūiasyndai «qūjyrada» tırşılık keşkenıne otyz jyldan asypty. Ärine, halyqty äleumettık qorǧau bölımınen qoldau körıp, kömek berıletının joqqa şyǧarǧan joq. Degenmen, onyŋ özı teŋızge tamǧan tamşydai ǧana.
Azyn-aulaq zeinetaqysyn myna qymbatşylyq qos ökpeden qysqan zamanda tamaǧyna äreŋ jetkızıp, «şyqpa janym, şyqpalap» otyrǧan onyŋ būl taǧdyryna kım kınälı? Älde, mäpelep ösırgen jalǧyz ūlynyŋ sanasyna ūlttyq qūndylyqtardy sıŋıre almaǧan özın aiyptaimyz ba? Nemese jasy jetkende erıksız jylatyp qoiǧan qatal taǧdyrdan köremız be? Qalai degende de, jüzındegı köp syrdy arasyna bükken qatpar-qatpar äjımderı onyŋ bastan ötkergen talai tauqymettı künderınıŋ kuäsındei äser qaldyrdy.
Almaty audanynda ǧana jüz jetpıs jetı kärı adam esepte tūrady eken. Osyndai syrqat, jürıp-tūruy qiyn adamdardyŋ arnauly qyzmetkerler azyq-tülıgın aparyp, üilerın tazalap, tamaǧyn äzırlep berıp tūratyn körınedı. Būǧan qosa, jalǧyz basty zeinetkerlerge jeŋıldıkpen türlı azyq-tülık berılıp, atauly merekelerde materialdyq kömekter körsetılıp tūrady. Alaida, mūnyŋ bırı de olardyŋ köŋılderındegı qaiaudy, közderındegı mūŋdy seiılte almasy anyq.
Tıptı, ötken jyldary qalada osyndai jalǧyz ılıktı qariianyŋ üiınde jan tapsyryp, bır aptadan keiın ǧana kezdeisoq anyqtalǧany turaly estır qūlaqqa auyr oqiǧanyŋ bolǧandyǧy da jasyryn emes. Mūny aityp otyrǧanymyz, qazır körşı-kölem, joldas-jora, aǧaiyn-tuystardyŋ bır-bırınen qol üzıp, öz bastaryn ǧana küittep ketuşılıgı baiqalady. Qymbatşylyqtyŋ ökpenı qysqan şaǧynda nany men sütın äkelu, bır şäugım suyn qainatyp ışu mūŋ bolyp otyrǧan beibaqtarǧa qamqorlyq jasar jaqyn-juyǧy qaida? Būryn köp bolyp, jalǧyzdy jabyrqatpai, jetımdı jylatpai qamqor bolatyn dästürımız qaida? Qarǧa tamyrly qazaq emespız be? Osy jalǧyz basty qariialardyŋ naǧaşy, jien, böle, nemere tuystary qaida? Olar nege janaşyrlyq baiqatpaidy?
Degenmen, jasy ūlǧaiǧandardyŋ jetım köŋılıne özderı bılıp şuaq töge almai otyrǧan adamdardy ügıttep, nemese «ūialtyp» qamqorlyq jasatu mümkın be? Ata-babamyzdyŋ qaiyrymdylyq, ızgılık jolyn aǧaiyn-tuystar arasynda qaita jaŋǧyrtu myna jahandanu zamanynda äzırge qiyndau siiaqty körınedı.
«Jahandanu zamany» demekşı, jasy jetken jetımderdı «Qarttar üiıne äkelıp tapsyru jaiy da qazaqqa jat bolmai qaldy. Astanadaǧy qarttar men mügedekterge arnalǧan äleumettık-medisinalyq mekemesınde üş jüz on tört qariia tūryp jatyr. Ärqaisysynyŋ taǧdyry – ärtürlı. Osy jerge tap bolu joldary da san qily şytyrman oqiǧalarǧa toly. Alaida, «basqa tüsse, basbaqşy» degendei, bır üide tört qabyrǧaǧa qarap qalǧan mūŋlyqtar myna jerde bır-bırımen şüiırkelesıp, şer tarqatady eken.
Ermek Elemesov aqsaqal da mūnda qalai kelgenın bükpesız aityp berdı. «Kempırım qaitys bolǧannan keiın küiım kettı. As pısırıp ışuım mūŋ boldy. Sosyn bır jamaǧaiynyma: «myna menıŋ bır bölmelı üiıme sen kır de, menı «qarttar üiıne» apar» dep ötınış jasadym. Şükır, qazır jaǧdaiym jaqsy».
«Sonda älgı üiıŋızge kırgızıp ketken nemere ınıŋızben bırge tūruǧa bolmady ma?» degen saualymyzǧa qariia: «ol ünemı araq ışedı, şyraǧym» dep jauap berdı.
«Qarttar üiınıŋ» psihology Erkın Däueşūlynyŋ aituynşa, Nūrym Kenjebek aqsaqaldy kelını men balasy «bız senı şipajaiǧa alyp keldık. Osynda bır ai demalǧan soŋ alyp ketemız» dep aldap äkelıp, tastap ketken. Ol baiǧūs «balalarym kelıp alyp ketedı» degen ümıtpen bır-ekı jyl ekı közı tört bolyp tosyp jürgen. Qazır, mıne, segız jyl ötkende endı tüsıne bastaǧanǧa ūqsaidy. Tomaǧa-tūiyq, köp söz aitpaityn körınedı.
Būl üide kım tūrmaidy deseŋızşı, kezınde basşylyq qyzmet atqarǧandar, Ūly Otan soǧysynyŋ ardagerlerı, generaldar, tıptı, Eŋbek Erlerınıŋ äielderı de osynda. Būl jerde egde tartqanda bır-bırıne süieu bolyp, jūp qūryp jatqan qariialar da bar. Seksendı erkın eŋsergen Andrei men Tatiana Krivoruchkalar – solardyŋ bırı. Tärbielenuşılerdıŋ qai-qaisy da mūnda barlyq jaǧdai jasalǧandyǧy turaly aityp, «tört mezgıl tamaq beredı, türlı baiqaular ūiymdastyrylady, bos uaqytymyzdy köŋıldı ötkızuge mümkındık tolyq» dep aǧynan jarylady.
Dese de, qarttar üiınıŋ aty – qarttar üiı. Osy jerde elordalyq Beişengül Toqmaǧanbetova äjeidıŋ myna pıkırımen tolyq kelısuge bolady. «Qoldan kelse, adam jaqsy qartaia bıluı kerek. Jas kezde suyǧyna toŋyp, ystyǧyna küiıp, balany ösıru paryz bolsa, egde tartqanda balanyŋ ata-anasyna qamqorlyq jasauy – qaryz. Olar sol qaryzyn öteuı qajet. Osyny ūqtyryp tärbielegende ǧana adamnyŋ armany oryndalady dep oilaimyn. Menıŋ jiyrma üş nemerem, bes şöberem bar. Solardyŋ bır kün dausyn estımesem, otyra almaimyn» deuınde ülken maǧyna jatyr dep bılemız.
Degenmen, qolǧa qalam aluymyzdyŋ negızgı sebebı – ülken kısılerge jasalyp jatqan jaǧdaidy aitu nemese olarǧa körsetıletın qamqorlyqty täptışteu emes, kökırektı kernegen oidy bölısu, ortaǧa tastau edı.
Boilarynan dalanyŋ iısı būrqyraǧan, keudesı şejırege toly köneköz qariialarymyzdyŋ qaraşaŋyraqta alaŋsyz, aman-esen ǧūmyr keşkenıne ne jetsın?!
Taŋatar TÖLEUǦALİEV
