Ädebiet tamyrlastyqty süiedı.
«Tūrar endı bır jiyrma jyldan keiın ūly jazuşymen dos bolyp, öz äkesınıŋ basynan ötken şytyrman şyndyqty oǧan, arman aǧysyndai etıp aityp berer. Sodan baryp «Qaraş-Qaraş» tuar…». (Şerhan Mūrtaza. Jetı tomdyq şyǧarmalar jinaǧy. 1-tom, «Qyzyl jebe», roman, 235-bet).
Bırınşı kıtaptyŋ basty keiıpkerı – Rysqūl. Jazuşy üşın ol eren süiıktı obraz, onyŋ auzyna «Menıŋ jüregımde tük bar. Bıraq sol tükke qyrau tūryp qalǧan. Pendege pende bolyp jürgenımde ol qyrau erımeidı» degen söz salady. Būl – Rysqūldyŋ qylmysker retınde vise-gubernatordyŋ aldynda qasqaiyp otyryp jauap bergen sözı. Tūrardyŋ äkesı aiumen alysqan, nebır qiiametten aman ötken naǧyz er retınde suretteledı. Folklordan şyqqandai romantikalyq keiıptı Rysqūl.
Qazan töŋkerısıne şeiıngı qazaq tūrmysynyŋ naqty surettelınuı – romannyŋ ülken jetıstıgı. Meşeu qalǧan el ömırındegı küştınıŋ älsızge zorlyǧy, al būl aǧaiynşylyqqa qaramaityn qara niet qiianattan şyǧar düleilık ekenın Rysqūldyŋ Tülkıbastaǧy atamekenınen 20 üi öz aǧaiynymen aua köşuı rastaidy. Rysqūldyŋ tuǧan aǧasy Berdıqūldy jer men suǧa talasyp jazyqsyz öltırgen, ūrdajyq, şaş al dese bas alatyn soiyl soǧar şabarmandary köp Dauylbai bolys tübı bır tuys, şejıre tarqatsa, Şymyr, sonyŋ ışınde Sälık atasynan taraidy. Bıraq mynau fäni dünienıŋ yrqyn bailyq pen bilık bilep tūrady eken. Osynau keseldıŋ bärı otarşyldyq, öz erkı özınde joq, orystyŋ oiazyna baǧynǧan qazaqtyŋ bolystyq-äkımşılık jüiesınıŋ qanşalyq osal, paraqor, jaramsaq, imansyz, zäbırşıl, kısı öltıruden taiynbas sūmpaiy ekenın jazuşy naqty ıs-äreket, qimyl, mınez-qūlyq qaqtyǧysy, äleumettık ymyrasyzdyq arqyly bere alǧan.
Dauylbai bolys Rysqūldyŋ batyr babasy, Qoqan hany Şerälımen qandy şaiqasta qaza bolǧan, Baizaqtyŋ qol astynda jüzbasy bolǧan Älıbekten qalǧan kümıs er-toqymdy oiazǧa berıp, jaǧynyp qalǧysy keledı. Osy bır jaǧympazdyq fenomenınen zor tragediia ösıp şyǧady. Ol Tūrardai qairatkerdıŋ qalyptasuynyŋ alǧyşarty.
Qaraqoiyn degen tary egıp, küneltıp otyrǧan şūraily jerde Jylqyaidardyŋ ūiasyn talqandap, üş ūlynyŋ ülkenın öltırıp, kışı ekeuın tentıretıp jıberuge aiyrylysarda erdıŋ qasyn sūraǧan kısäpırlık sebep bolady. Onyŋ tübınde sol kezdegı älsız qoǧamdy jegıdei jegen äleumettık teŋsızdık jatyr.
«– Köke-au! Ne jazdyq, ne boldyq? Endı ne ısteimız, aitsaŋşy! – dep tömpeşıktı qūşaqtai qūlady. Topyraq jyp-jyly eken, betınen Berdıqūl süigendei tūla boiy dır ettı» (167-bet), būl körınıste aza men bauyrmaldyq qatar qūiyla tüsken. Rysqūldyŋ eseiuı, küreskerlık ruhynyŋ oianu sätı osyndai azaly. Al bauyrmaldyqty ozbyr Dauylbai basqaşa qabyldaidy:
«– Atama Sälıktıŋ atyn! – dedı bolys şegır közın ejıreitıp. – Sen Sälıktıŋ şırıgen jūmyrtqasy. Sälıktıŋ basqa balasynyŋ bäle-jalasy sendermen bırge ketsın!» (178-bet).
Būl atalasy Berdıqūldy jazyqsyz öltırıp, Dauylbaidyŋ qorynbai aityp tūrǧan arsyz sözı. Qiianattyŋ bet-perdesı qandai däl. Jazuşynyŋ şeberlıgı psihologiialyq detalda aiqyndalady. Dauylbai kım? «Keşegı Qoqan zamanynda sarttardyŋ begımen qosylyp soruşy edı būnyŋ äkesı eldı, endı orystyŋ oiazymen qosylyp oisyratyp barady» (156-bet) deidı bır aǧaiyny Ahat ol turaly.
«Qyzyl jebe», romannyŋ bırınşı tomy tegıs Tūrardyŋ äkesı Rysqūlǧa arnalǧan. Rysqūl bolmasa, Tūrardai qairatker, küresker ūl tumaidy, sonyŋ üşın äkenıŋ rölı airyqşa därıptelgen. Būl rette Şerhan Mūrtazanyŋ qalam taŋbasynda ūlttyq ädebiettıŋ auyr jügın Tolaǧaidan beter bır özı arqalaǧanda auyrsynbaǧan kemeŋger klassik jazuşy Mūhtar Äuezovtyŋ igı yqpaly tiiuı zaŋdy qūbylys. Öitkenı, qazaq prozasyndaǧy roman janrynyŋ bastauynda tūrǧan ırı epopeia – «Abai joly» keiıngı qazaq jazuşylarynyŋ barşasyna yqpalyn tigızgenı qylausyz şyndyq.
Negızınde, jazuşy Rysqūldy süiıspenşılıkpen suretteitını sonşa, onyŋ bır boiynda älem jaralǧaly düniejüzı halyqtary äspetteitın barşa romantikalyq keiıpkerlerdıŋ mınezı, qaharmandyq tūlǧasy qosylysyp ketken. Rysqūl beinesınde orys, aǧylşyn, parsy, qazaq, ündıs, t. b. myqty ädebi personajdardyŋ qosyndysy toǧysqan. Rysqūldyŋ sottalyp, itjekkenge, Sıbırge aidalǧan tūstaryn suretteude başqūrttyŋ ūlttyq batyry Salauattyŋ ruhy qaita-qaita jaŋǧyra bermegı de sonyŋ aiqyn belgısı. Rysqūldyŋ äielı Izbaişa dekabristerdıŋ äielderı siiaqty erınıŋ artynan ketuge peiıl: «Etegınen ūstap jürsem Barsakelmeske ketuge de razymyn» (216-bet).
Rysqūl Jylqyaidarovtyŋ beinesınde, qazırgı tılmen aitqanda, kädımgıdei jarqyrauyq glamur boluy sonyŋ äserınen ekenın ūǧu kerek. Būl jazuşy üşın, realistık proza üşın terıs şyqpaǧany jäne taŋ qaldyrady.
Saimasai bai men Rysqūl arasyndaǧy ymyrasyzdyq, dau-janjal ǧūmyr boiy jalǧasyp, küştınıŋ öktemdıgınen äbden uşyǧyp, üzıler tūsyna taianǧanda dilemma tudyrǧan qaiǧy-şer.
Saimasai – Qyzyl jebedei köz qūrty, köŋıl jegısıne ainalǧan qas jüirıktı sıŋıre almasyn ūqqanda qyzǧanyştyŋ qara iırımıne batyp ketedı. Rysqūlǧa ūrlatyp alyp, jüirıktı dereu bauyzdatyp jıberedı. Sonda baryp er Rysqūl qandai qiianatqa belşesınen batqanyn tüsınedı, araşa tüsuge ülgere almai qalady. Qūlager fenomenı onyŋ qūrbandyqqa şalyna beretınınde bolyp tūr. Rasynda, osy bır aşy şyndyq januarlar üşın ǧana emes, adamdar arasynda äbden bekıgen aqiqat. Bır ǧana mysal: qazaqtan dara tuǧan būlbūl änşı Küläş Baiseiıtovanyŋ taǧdyry tura osy haldy qaitalaidy. Artyq tuǧan, önerı qūdırettı bolǧany üşın Küläş künşıl ärıptester tarapynan baqtalastyqtyŋ qūrbanyna ainaldy.
Qyzyl jebenıŋ ölımı – qazaq dalasyndaǧy jaŋa bır qandy kezeŋnıŋ basyna ainaldy. Endıgı qūrbandyqtar jylqylarmen qatar adamdar bolaryna anyq berılgen belgı. Romanda Rysqūldyŋ Qyzyl jebenıŋ qany üşın kek alyp, qanǧa – qan, janǧa – jan dep ant berıp, jylqynyŋ qūnyn adammen alatyn tūsy öte nanymdy mezet. Qyzyl jebe – kielı januar, onyŋ asyl qany Saimasaidy ūzaqqa jıbermei, ölımge bastady.
Bolystyq, baǧlandyq – ädıletsızdıktıŋ özegı bolyp şyqty. Baiaǧy dara biler, qara qyldy qaq jaratyn dana biler zamany kelmeske ketken eken. Endıgınıŋ bolysy qandai aiar bolaryn Abai äsıre äşkere qyldy.
«Qyzdy-qyzdymen Tūqymbai da barmaǧyn basyp qaldy. Rysqūlda kegı ketkendıkten emes, bolystardyŋ tızımınde jürgendı ülken yrym etıp, ışınen: «E, äruaq, qolda, qolda, qolda!» – dep üş qaitalady» (118-bet).
Bolys boldym, mıneki,
Bar malymdy şyǧyndap.
Tüiede qom, atta mai
Qalmady elge tyǧyndap.
Süitse daǧy elımdı
Ūstai almadym myǧymdap.
Küştılerım söz aitsa,
Bas izeimın şybyndap.
Jai jürgende bır künı
Atşabar keldı lepıldep:
«Oiaz şyqty, syiaz bar»,
«Ylau» dep, «üi» dep dıkıldep.
Abaidyŋ «Bolys boldym, mıneki» atty öleŋıdegı psihologiialyq portret mūnda aina-qatesız döp tūr.
Romannyŋ atauyn köterıp tūrǧan Qyzyl jebe – jylqy, qas jüirık, ädebi astarda – tektık nyşan, simvol. Rasynda, ol Aqan serıden Iliiasqa auysqan ruh, qazaq halqynyŋ Qūlagerındei aza jylqy. Ruhsyzdanudyŋ qūrbany. Onyŋ qūrbandyqqa şalynyp ketuı qūdai bergen eŋ asyl qasietı – jüirıktıgınen, artyq jaralǧan qanatty pyraq boluynan. Şeraǧaŋ jylqy men qazaqty astastyryp, tamaşa assosiasiia jasai bılgen. Qyzyl jebe – Tūrar Rysqūlov. Uaǧy kelgende, 1937 jylǧy repressiianyŋ qandy qasabynda qazaqtyŋ artyq tuǧan erlerı şalynady, sonyŋ bırı – sol. Er men onyŋ aty bırtūtas kentavrlyq sipatta asqaq körınetın patriarhaldyq tūrmystan endı qol üze bastaǧan jaŋa däuırge būl simvol bek jarasyp tūr.
Jylqyny isı qazaq qasterleidı, jazuşy börını totem tūtuyn myna bır sözı aiqyndaidy: «Kök bızdıŋ qasiettı kiemız ǧoi. Kök Türık zamanynda kök bairaqqa altyndap, Kök börınıŋ basyn salyp qoiady eken. Sol tegın dep pe edıŋız?! Tegın emes qoi. Qazırgı kök bairaǧymyzǧa:
– Börınıŋ basyn salaiyq, dep ūsynǧanymda, kädımgıdei aqyldy, biık därejelı, lauazymdy adamdar küldı:
– Ai, osy jazuşylar-ai, qaidaǧy joqty aitady, – dedı. Amal ne, köp aitsa könesıŋ-daǧy. Meilı, keler ūrpaq bızden ǧörı parasattyraq bolsa, tüzetıp alar». (Şerhan Mūrtaza. 4-tom. «Ai men Aişa», roman, 47-bet).
Romannyŋ ekınşı kıtaby tūtas Tūrar beinesıne arnalǧan, ösu, azamat bolu, qairatkerge ainalu joldary tegıs berılgen. Sondai-aq, būl saiasi tom ärı derektı prozaǧa ainalyp ketedı. Sovet ökımetınıŋ qylyşynan qan tamǧan alǧaşqy basşylarynyŋ portretın beru jazuşyǧa qanşalyq kürdelı bolǧanyn oqyrman sezuı tiıs. Jazuşynyŋ derektılık üşın inemen qūdyq qazǧandai jūmys ıstegenı anyq. Alaida, bılıktı tarihşy qauym ǧana tereŋ obektivtı saraptai alatyn sovettık kösemderdıŋ portretterı qanşalyq däl şyqqanyn aita almaimyn. Būl men üşın öte qiyn mındet.
Öitkenı, būl kezeŋde qūdai turaly ūǧym alasardy. Kösem – jeke bastyŋ tabynuyna, pūtqa ainaldy. Al pūt qūdailar qisapsyz qūrbandyq tılep tūratyn tajalǧa ainalǧanyn A.İ.Kuprin tärızdı realist jazuşylar astarlai jazdy. Zamanǧa sai äldebır özgerıstı, eskını terısteudı myna bır oidan aiqyn köruge bolady: «Ruyna tartqan – ūrlyqpen teŋ. Tabyŋa tart» (428-bet), būl – proletarlyq ideianyŋ ūşyǧy.
Romannyŋ kölemı trilogiiaǧa deiın ūlǧaiuy qazırgı zamanǧy ädebiet üşın qūptarlyq ıs emes. Sebebı, artyq tūstardan ainalyp ötu mümkın bolmai qalady.
Kıtapta avtordyŋ aforizmdı süietın tabiǧaty jiı ūşyrasady: «Baq qonǧan jerge künşıldık üiır bolady» (36-bet), «Düniede ottan taza närse joq. Otta aramdyq bolmaidy» (19-bet).
«Qyryq bırınşı jylǧy kelınşek» – Şeraǧaŋnyŋ üzdık äŋgımelerınıŋ bırı.
Būl, rasynda, dialog türınde berılgen monolog, keudesın äbden saǧynyş meŋdegen jalǧyzılıktı jesır kempırdıŋ qaiǧy-şerı. Közıne elestep, jas keipınde saǧymdai tolqyp kelıp, janynda otyratyn asyl jary – Maqsūtqa Hadişa ol soǧysta qaza tapqannan bergı 28 jyldyŋ ışınde körgen azabyn kädımgı auyl ışınıŋ ūsaq-tüiek nazy, qazaqy bolmystan alyp, şer tarqatyp otyrady. Rasynda, onyŋ küieuınıŋ äruaǧyna şaǧynǧysy kelgenı Şalabai qainysy özın eskermei, qyzy äkelgen qorjynnyŋ auzyn bolyp-tolǧan Aqşai kempırge aşqyzǧany jai änşeiın synyqqa syltau ǧana. Jalǧyzdyqtyŋ zaryn, şermendenı qalai jūbatudy tırısınde eşkım bılmesın jazuşy astarly sipatpen beredı. Soǧystyŋ qasıretın basqaşa beru mümkın emestei oqyrman qosa öksitın qylyp beredı. Hadişa – jazuşynyŋ süiıktı, nysanaly keiıpkerı bolǧandyqtan, ony bır äŋgımeden ekınşı äŋgımesıne köşırıp otyruǧa Şeraǧaŋ yqylasty: «Şekşek şyryldaidy», «Soǧystyŋ soŋǧy jesırı».
Hadişa – avtor üşın, soǧys bastalǧanda nebärı toǧyz jasar ūl bala üşın öz anasynyŋ proobrazy.
«Ai men Aişa» atty ǧūmyrbaiandyq romandaǧy Aişa ana men Hadişa kempır – erlerı qan maidannan oralmaǧan taǧdyry bır auyl äielderı.
Hadişa küieudegı jalǧyz qyzynyŋ qolynda, qartaiǧanda jienderın es körıp otyruyna bolar edı, bıraq ol tym eskırek, qaimaǧy būzylmaǧan qazaqy däuırdıŋ adamy bolǧan soŋ, mūny taǧy mıse tūta almasy anyq. Sondaǧy dälelı – «Senıŋ tütınıŋ öşpesın dedım, Maqsūt». Eskı qazaq dünietanymynda ot – ömırlık küş, tazalyq simvoly. Otty öşıru keşırılmes künä sanalatyny sondyqtan. Tütın ideiasy qazaqta tūqym, tırşılık ideiasymen özektes. Psihologiialyq iırımde jalǧyzdyqtyŋ uytyna äbden köndıkken, soǧan tıptı bauyr basyp alǧan, kökeiınen öşpeitın jastyq kezeŋınıŋ säulelı sätımen ǧana ömır süruge beiımdelgen jesırlık fenomenı mūnda taiǧa taŋba basqandai tūr.
«Ai men Aişa» būl romandy ekı märte oqydym, jalyqtyrmaidy. Roman – daiyn kinossenarii. Keleşekte Şeraǧaŋnyŋ osy romany körkem filmge ainalaryna şübäsız senemın. Balalyq şaqtyŋ uyzdai beinesı kümän tudyrmaidy, sol ekıtalai auyr kezeŋnıŋ qalyby boiamasyz berılıp, el men jerge, ūşqan ūia, tuǧan anaǧa degen saǧynyş jūmsaq, süiınışpen därıpteledı. Üş balanyŋ anasy Aişanyŋ ölım aldynda jatqan sätındegı baqsy kempır Aqqyzdyŋ jasaǧan emı bır ūlttyŋ anasyn aman saqtap qalǧandai äser etedı. Bır-bırınıŋ tıleuın tılesken aǧaiynnyŋ bauyrmaldyǧy aşylady.
Şeraǧaŋ prozanyŋ kışı janrynda talai dünie tudyrdy. Onyŋ ärqaisysy bır-bır psihologiialyq aiqyn portret, adam taǧdyry, ärı jazuşy adamdarǧa degen süiıspenşılıgınen ainymaidy. Adam balasyna öşpendılık pen qarǧys, qara taŋba basu, kesırlık būl äŋgımelerde yrymǧa joq. Öitkenı, Şeraǧaŋnyŋ jüregınde qūdai bergen meiırım säulesı, ömırsüigıştık erekşe qasiet bar. Özı surettegen sättei: «Almatynyŋ aspanynda da jaŋa köktemnıŋ tolǧaǧy bar. Kögıldır, tüpsız kök älem. Bır qylau joq, bır qylpyq joq» («Qyzyl jebe», 220-bet).
Sol äŋgımelerden erekşe ūnaǧany – «Nahal torǧailar».
Qazaqstannyŋ halyq jazuşysy, qoǧam qairatkerı Şerhan Mūrtazanyŋ elıne degen perzenttık mahabbaty, saǧynyşy, Şer-uaiymy osy äŋgımede astarly türde berıledı. Şeraǧaŋ jauyz torǧailardy böten, kelımsek, qomaǧai, sūmdyq, basqynşy torǧailar dep ataidy. Ädebiettegı allegoriia, giperbola, metafora, t.b. täsılderdı qoldanyp, jazuşy onyŋ tüiının «Qyrǧilar nahal torǧailarmen soǧysqa attanypty» degen tämsılmen aiaqtaidy. Qyrǧilar – qūtqaruşylardyŋ qinalǧan elge kömekke keluıne Kenjegül kempırdıŋ dūǧasy sebep bolady. Qazırgı qazaq halqynyŋ tüitkıldı mäselelerın būlaişa astarlai bere alu üşın şeberlık qana emes, ūltyn süigen säulelı jürek qosa kerek.
El bıledı: baiaǧy tektı bilerge tän qara qyldy qaq jarǧan ädıldık, ūltyn süiu, azamattyq ūstanym, halqynyŋ darhan dünietanymyn şyǧarmalarynda ardaqtau – mūnyŋ bärı tegıs Şerhan Mūrtazanyŋ azamattyq beinesınde, şyǧarmaşylyq kredosynda anyq körınedı.
Aigül KEMELBAEVA
