«Qazaq bolyp ketken». Osy bir tirkes ädebietimizde az kezdespeidi. Qazaqtyŋ arasynda ömir sürip, qazaqtyŋ tilinde söilep, qazaq dästürin ūstanǧandardy bylaiǧy jūrt osylai ataidy. Bir sözben aitqanda, qazaq bolyp ketkender, olar – qazaqşa ömir süretinder.
Sonda da qazaqtyŋ, äsirese,
qala qazaqtarynyŋ köbi qazaq bola almai jürgende özge ūlt ökil-deriniŋ jeke bas kuäligine ūltyn «qazaq» dep körsetip, qazaq atyn maldanbaqqa niet etkeni qalai bolǧany?
Ötken ailarda Qytaidan keibir ūiǧyrlardyŋ «qazaq» dep jazylyp, elimizge köşip kelip jatqany turaly aqparat tarady. Onyŋ aldyndaǧy jyldarda Özbekstan, Qaraqalpaqstannan da qaraqalpaq aǧaiyndardyŋ «qazaq» bolyp qūjat alyp, Qazaqstanǧa qonys audaryp jatqany belgili boldy. Būl qazaq üşin qauip pe, jetistik pe?
Bir jaǧynan alǧanda, qazaqtyŋ sany köbeiedi. Qūjat jüzinde. Ekinşi jaǧynan alǧanda, ata-babamyz jete män bergen qan tazalyǧy, saf altyndai ūlttyŋ genetikalyq bolmysy kiltipan köredi. Biraq, büginde jer betinde taza qandy ūlt joq deidi genetikter. Japoniia, İslandiia sekildi bir tükpirde ömir sürip jatqan elder bolmasa, basqalardan ortaq etnikalyq tür izdeudiŋ özi qisynsyz körinedi.
Sol sekildi, qazaq qalai qazaq boldy, ol kimnen tarady, şejiresi qalai tüzildi degenge oralsaq ta, halqymyzdyŋ däl bügingidei birtūtas «halyq» bolyp aspannan tüse qalmaǧany aidan anyq. İä, qazaq aspannan jauǧan jaŋbyrdai tamşylap otyryp birigip, qauymdasqan joq.
Ǧalymdardyŋ aituynşa, ūlttardyŋ ūlt bolyp qalyptasuyna ärtürli faktor yqpal etedi. Amerikada ūlttyŋ bolmauynyŋ özi sondai tarihi faktordan. Būl oraida, ūlt qalyptasuynyŋ eki joly bar. Biri – ortaq tarih, ortaq til, ädebiet pen ortaq mädeniet, ortaq din, territoriia jäne ortaq mūrat biriktirgen ūlttar, ekinşisi – tolyq daiyn bolmai jatyp qalyptasqan ūlttar. Būl oraida, sarapşylardyŋ pikirinşe, Aziia jäne Afrika halyqtarynyŋ köpşiligi ūlt retinde tolyq ūiyspai jatyp-aq belgili bir ūlt ataularyn iemdenip, zaman köşine ilese bergen.
Al qazaqtyŋ jaiy qalai? Bügin bizge qaitpek kerek?
Ras, birneşe ǧasyrdan beri qazaq şejire jazuǧa män berip keledi. Bodandyq qamytynan basymyz arylǧannan keiin būl ürdis jaŋǧyra bastady. Biraq, atalardy tizip, bäiterek tüzip şejire jasaǧannyŋ jaqsylyǧymen qatar jamandyǧy bolǧany da aqiqat. Jaqsylyǧy – är qazaq şyqqan tegin tanyp, tarihyn bilip, öziniŋ kimnen taraǧanyn täptiştep aita bilse, jamandyǧy – töre, qoja, töleŋgit, sunaq sekildi rular şejirege müldem kirmedi. «Men qazaqpyn» dese de, osy rudyŋ ökilderi özderin «asyrandy bala» sezindi. Şejire barda būl keleŋsizdiktiŋ közi joiylmaityny anyq.
Al endi… taǧy da qazaq bolǧysy kelgen qaraqalpaq, ūiǧyrlarǧa qatysty ne isteuge bolady? «Qazaq» bolyp jazylyp, aramyzǧa enip jatqan özge ūlt ökilderinen bizdiŋ bas tartuymyz kerek pe?
Özge ūlt ökili bola tūra, öz teginen, öz atasynyŋ atynan bas tartu – adamdyq tūrǧydan alǧanda satqyndyq. Alaida, tarihi qūbylystar köp närseni özgertuge mümkindik beredi. Mäjbürlikpen qazaq bolǧysy kelip, qazaqtyŋ tilin, salt-dästürin ūstanyp, balalaryn qazaqşa tärbielep, qazaqpen şyn mäninde mūrattas bola bilse, qazaq tegi ūiǧyr (nemese qaraqalpaq) «jaŋa qazaqtardan», bizdiŋşe, bas tartpauǧa tiis. Būl qazaqtyŋ äli de kemeldenip, köbeiip, bügingi tarihyn tüzip jatqanyn, ūlt retinde qanatyn keŋge jaia tüskenin körsetse kerek.
Satqyndyq demekşi, qazaq otbasyna jan qosylyp, kelin tüsirerde «adalynan bolsyn» dep tileidi. Endeşe, qazaq bolyp ketkisi kelgen jatūlttyq zamandastar da bizge adalynan bolyp, şyn mūrattas janǧa ainala alsa, qūba-qūp.
Näzira SAILAUQYZY
