Aldymen bala, sodan keiın pana ızdegender bar
Kışkentai künımde äkemnıŋ bır dosy eldıŋ aldynda söilep tūryp «El menen Sailaudyŋ (äkemdı aityp otyr. – N.B.) toǧyz balasy bar, olardy qalai asyraidy?» dep sūraidy «Qūdai asyraidy» degenı bar edı…
İä, bız «qūdai asyraǧan», barǧa qanaǧat qylyp ösken balalarmyz. Bala sany köbeigen saiyn tūrmys tarşylyǧy qyspaqqa aluy mümkın degen närsenı oiymyzǧa alyp köremegenımız de sodan.
Baiqasam, öz ainalamda qaltasy taiaz bolsa da, jetı-segız bala tauyp, memleketke bılımdı, sanaly azamat qalyptastyryp berıp jatqan analar az emes. Qūrby-qūrdas, jastardyŋ arasynda da tört-bes balanyŋ anasy atanyp, balany bailyǧym, baqytym dep bılgen, örısın keŋeitken kelınşekter köp. Olar äleumettık jaǧdaiynyŋ tömendıgın, qyzmette özıne qolbailau bolatynyn oilap, otbasylyq ömırdı esep-qisapqa salǧan joq. Tıptı tört balasyn tört päterde düniege äkelıp, estı ömırın balalarymen ertegıdei etıp jürgender de bar.
Olar aldymen balaǧa, sodan keiın baryp panaǧa qol jetkızıp jatyr.
Eşkımge qarap qyzyqpaimyz
Taiauda belgılı telejürgızuşı Aigül Mükei özınıŋ instagramyna mynadai jazba jariialapty «Reseide üşınşı balasyn tuǧan äiel 450 000 rubl, teŋgege audarsaq şamamen 2 250 000 teŋge alady eken. Būǧan qosa, soltüstıktegı «körşımız» 10 sottyq jer uchaskesın nemese ony aqşalai beredı. Är äiel ekınşı balaǧa ai saiyn 270 000 rubl järdemaqy alady. Mūny maǧan Cheliabı qalasynyŋ tūrǧyny aitty. Bızdıkımen salystyrsaq, aiyrmasy jer men köktei! Kedeilıkten äbden taryqqan bızdıŋ qyzdarymyz 80-90 myŋ teŋge tabu üşın amalsyzdan jüktı bolyp, bala tuatynyn estıp jürmız».
Ärine, namysty da, jürektı de şymyrlatatyn söz.
Balaǧa berıletın järdemaqy üşın bala tabu degen… halyqtyŋ äleumettık jaǧdaiynyŋ tym tömendıgın körsetpei me? Onda QR Statistika agenttıgınıŋ «Halyqtyŋ tūrmys sapasy» turaly saualnamasynyŋ nätijesı şyndyqqa janasa ma? «Materialdyq qamtamasyz etılu (auqattylyq) deŋgeiı boiynşa respondentterdıŋ 55,6 paiyzy özderın qamtamasyz etıludıŋ ortaşa deŋgeiıne jatqyzdy, qamtamasyz etıludıŋ tömengı deŋgeiın 1,6 paiyz respondentter körsettı jäne respondentterdıŋ tek 0,2 paiyzy özderın qamtamasyz etıludıŋ joǧary deŋgeiıne jatqyzdy» delınıptı onda. Sonda järdemaqy üşın bala tapqysy keletın kelınşekterdı atalǧan respondetterdıŋ qai tobyna jatqyzamyz? Tūrmysym ortaşa deitın 55,6 paiyzǧa ma, älde äleumettık qamtamasyz etıludıŋ tömengı deŋgeiınde ömır sürıp jatqan 1,6 paiyzǧa ma?
Ras, Resei prezidentı Vladimir Putin halyq ösımınıŋ körsetkışı tömendegenın aityp, dabyl qaǧyp jür. Olarda kez kelgen bala düniege kelgende onyŋ kütımıne bailanysty järdemaqy bır jarym jyl boiy tölenedı (bızdegıdei bır jyl emes). Berıletın qarjylai kömektıŋ mölşerı de bızdegıge qaraǧanda anaǧūrlym joǧary. Al Mäskeude är tuylǧan säbige ışınde şaqalaqqa qajettı zattardyŋ bärı jinaqtalǧan 44 zattan tūratyn korzina berıledı.
Jo-joq, bız eşbır eldıŋ äleumettık qoldauyna köz qyzdyrmaimyz. Järdemaqy kölemı joǧary elderde baǧanyŋ qanşalyq tömen ekenın bılmeimız de ǧoi. Ony saralap qarasaq, bälkım qyzyǧar ma edık. Bıraq Finliandiia, Koreia, Türkiia sekıldı elderde, äsırese Qytaida bala tuǧanǧa müldem järdemaqy berılmeitının bılemız. Tıptı, bala sanyn şektep otyrǧan elderdıŋ de bary ras.
Alaida «köp qorqytady, tereŋ batyrady» demekşı, Qazaqstanda halyq sanynyŋ azdyǧy közge körınıp tūrǧan aqiqat emes pe? Köp halyqtan talant ta, eŋbekker de köbırek şyǧady. Öndırıs oryndaryn aşyp, özın-özı otandyq tauarmen qamtamasyz etu mäselesınde de halyqtyŋ köptıgı maŋyzdy. Tūtynuşy köp bolsa, öndırıs oşaǧyn aşuǧa täuekel etuşıler de az bolmaidy. Demek, bız kei mäselelerde halyq azdyǧy saldarynan da artta qalyp kele jatqan el emespız be?
Qazaqstanda qazırgı taŋda halyqtyŋ äl-auqatyn jaqsartuǧa kedergı keltırıp otyrǧan mäsele – baspanasyzdyq jäne jūmyssyzdyq. Auyl äielderı jūmystyŋ joqtyǧynan balanyŋ järdemaqysyna süienıp kün köruge köşse, qalada baspananyŋ joqtyǧynan köpbalaly otbasylar moraldyq tūrǧyda qysym köretını ras.
Bes bala tapqandar qanşa järdemaqy alady?
Qazırgı kezde bes balasy bar är otbasy ai saiyn 10 005 teŋge järdemaqy alady. Köpbalaly ana retınde qoǧamdyq kölıkte tegın jüru, jeŋıldıkpen berıletın tūrǧyn üi kezegıne tūru jäne balalarynyŋ ärqaisysyn Oquşylar saraiynyŋ bır üiırmesıne tegın beru mümkındıgı bar.
Jalpy elımızde är bala tuylǧanda jörgekpūl jäne bır jylǧa deiın järdemaqy berıledı. Mäselen, bırınşı, ekınşı, üşınşı bala – 91 390 teŋge, al törtınşı jäne odan keiıngı balalarǧa 151 515 teŋge kölemınde jörgekpūl tölenedı.
Säbi bir jasqa tolyq tolǧanǧa deiin onyŋ kütimine bailanysty taǧaiyndalatyn ai saiynǧy memlekettık järdemaqy jūmys ıstemeitın äielderge: bırınşı balaǧa – 13 853 teŋge, ekınşı balaǧa – 16 379 teŋge, üşınşı balaǧa – 18 880 teŋge, törtınşı jäne odan keiıngı balalarǧa 21 405 teŋge kölemınde berıledı. Al jūmys ısteitın äielderge bala kütımıne bailanysty bir jasqa tolǧanǧa deiin tölenetın ai saiynǧy äleumettık tölem olardyŋ soŋǧy 2 jyl ışındegı jalpy tabysynyŋ ortaşa mölşerınıŋ 25 paiyzy kölemınde. Odan 10 paiyz zeinetaqy jarnasy ūstalyp otyrady.
«Altyn alqa», «Kümıs alqa» belgılerımen marapattalǧan nemese būryn «Batyr ana» ataǧyn alǧan, I jäne II därejelı «Ana daŋqy» ordenderımen marapattalǧan köpbalaly analarǧa ai saiyn berıletın järdemaqy kölemı – 15 392 teŋge. Iаǧni būl aqşa alty jäne odan da köp bala tapqandarǧa arnalǧan.
Aita keter jait, biylǧy jylǧa deiın «köpbalaly» sanatyna jatatyn tört balasy bar otbasylar da ai saiyn järdemaqy alyp kelgen bolsa, bertınde ol toqtatylǧan. Ükımet köpsıngen siiaqty.
Astanada tuu körsetkışı joǧary
Dünie jüzındegı köp memleketterde halyq sanynyŋ ösımıne eleulı yqpal etetın belgılı bır audandar bar. Mäselen, Reseide jäne bırqatar memleketterde, negızınen, bala tabudan özın şektemeitın azamattardy auyldy jerlerden köruge bolady. Reseidıŋ keibır mamandary soŋǧy uaqytta halyq ösımın jaqsartu üşın belgılı bır aimaqtar boiynşa yntalandyru şaralaryn engızu dūrys degen ūiǧarymǧa da kelıp otyr. Mūndai täjıribe AQŞ-ta bar. Olarda keibır ştattarda köpbalaly otbasylarǧa jaǧdai jasalǧany sonşa, tıptı olardyŋ jalǧa berıletın kez kelgen ǧimaratqa köşıp baryp, tūruyna erık berılgen.
Qazaqstanda täuelsızdık jyldarynda memlekettıŋ halyq sany 1,5 mln adamǧa artqany ras. Öŋırlerınıŋ ışınde tuudyŋ eŋ joǧary deŋgeiı Maŋǧystau oblysynda (1 000 tūrǧynǧa şaqqanda 29,74 säbi düniege kelgen), Astana qalasynda (28,23) jäne Oŋtüstık Qazaqstan oblysynda (27,20) baiqalǧan. Eŋ tömengı körsetkış Soltüstık Qazaqstan (13,17), Pavlodar (15,91) jäne Şyǧys Qazaqstan (15,98) oblystarynda tırkelıptı.
Tek qana biylǧy jyl basynan bastap 1 şıldege deiıngı tabiǧi ösımdı aitar bolsaq, Almaty qalasynda – 10083, Şymkent qalasynda – 10333, al Astanada 12316-ǧa jetken. Osyndai joǧary körsetkıştıŋ arqasynda 2018 jyldyŋ 1 qaŋtarynda 1030577-nı qūraǧan elorda halqynyŋ sany 1 şılde künı köşı-qon arqyly kelgen 5073 adammen qosqanda 1047966-ǧa jetıptı.
Osyǧan qarap, elordamyzdy tabiǧi ösımı eŋ joǧary qala dep aituǧa bolady.
Demek, elordanyŋ özı Qazaqstan ekonomikasynyŋ ǧana emes, halyq sanynyŋ da ösuıne eleulı üles qosyp otyr. Mūnda jastardyŋ bala süiıp, demografiiaǧa üles qosuǧa degen yntasy joǧary. Qalalyq mekemelerde jeŋıldıkpen tūrǧyn üi alu kezegınde tūrǧandardyŋ bırşama bölıgı köpbalaly otbasylar sanatynan ekenı de aqiqat.
Qoǧam qatıgezdense de, analar meiırımın saqtap qaldy
Astanada ortaşa jalaqy 223 myŋ teŋge. Demek, qaladaǧy naryq 223 myŋ teŋge jalaqy alatyn azamattardyŋ mümkındıgıne sai qalyptasyp otyr. Bıraq, ondai jalaqyny qanşa adam alatyny beimälım. Al köpbalaly otbasylardyŋ jaǧdaiy qalai, olardy asyrauşy azamattardyŋ ortaşa tabysy qanşa, ondaǧy balalardyŋ äkesı ne anasy osy ortaşa jalaqyny taba ala ma – ol jaǧy bızde esepke alynyp körmegen.
Demek, ai saiyn ne 15 000 teŋge («Altyn alqa», «Kümıs alqa» iegerlerı, «Batyr analar»), ne 10 005 teŋge (bes balasy bar analar) järdemaqy alady.
Būl qarajat, ärine, jūtqynşaqqa jūǧyn da bolmaidy. Balanyŋ tamaǧyn, qosymşa üiırmelerge baratynyn, onyŋ densaulyǧy men demalysyna ketetın şyǧyndardy aitpaǧanda, mezgıl saiyn ösıp tūratyn säbilerdı kiım-keşekpen qamtudyŋ özı mūŋ emes pe? Bır mezgılde balalardy şetınen kiındırıp, kem-ketıgın tügeldep bolǧanşa, kelesı mezgıl bastalady… Al tūrǧyn üi kezegınde baspanany jyldap kütetınıŋız bar, ai saiyn päterge tölenetın aqyny (köpbalaly otbasyna jaldamaly päter tabu da öte qiyn) eseptei berıŋız…
Sonda bızdıŋ qalamyzdaǧy ösım nenıŋ, kımnıŋ arqasy? Ärine, äiel-analardyŋ jankeştılıgınıŋ arqasy. Qazaqstanda halyq sany qazaq äielderınıŋ jankeştılıgınıŋ arqasynda ǧana ösıp otyr. Älem, qoǧam qatıgezdenıp bara jatsa da, qazaq äielderı meiırımın saqtap qaluǧa ūmtyluda.
Endeşe memlekettı basty bailyq – adammen tolyqtyryp otyrǧan köpbalaly otbasylardy jetkılıktı äleumettık kömekpen qamtamasyz etudı oilaityn kez kelgen joq pa?
