Qazaq kinosy nege qauqarsyz?

Jaqynda ǧana Astana qalasynda ötken «Kıl jüirıkte kım jüirık?» aqyndar aitysynda jas ören Jandarbek Būlǧaqov ündınıŋ şūbalaŋqy teleserialy «Kelındı» öte dūrys synady. Erteŋ quyrşaǧyn aldyna qoiyp, tabynyp jatatyn büldırşınder şyǧyp jatsa, eş taŋdanudyŋ retı qalmaidy. 

Ündı kino­sy­nyŋ atasy atanǧan ataqty Radj Kapur kezınde «kino tūtas bır ūrpaqtyŋ tärbieşısı» deptı. Rasynda da tartymdy, talǧammen tüsırılgen kartinalar arqyly halyqtyŋ bolmysy körsetılıp qana qoimaidy, ūlttyq ideologiia qalyptasady. Obraz arqyly eldıŋ eŋsesı köterılıp, ruhy şyŋdalady. Mäselen, 1937 jyly B.Mailin men Ǧ.Müsırepov ssenariiın jazǧan «Amangeldı» filmı bızdıŋ qazaq kinosynyŋ bas­tauynda tūruymen ǧana emes, halyq batyrynyŋ keipın däl somdauymen qūndy.
«Lenfilm» tüsırıp, ataqty akter Elubai Ömırzaqov oinaǧan «Amangeldıden» keiın de qazaq halqynyŋ taǧdyry men bolmysyn beineleitın talai tuyndylar düniege keldı. Olardyŋ qatarynda «Menıŋ atym – Qoja», «Taqiialy perışte», «Qyz ben jıgıt» jäne taǧy basqalary bar. Qazaq kinostudiiasy alǧaşqy ūiymdasqan kezınen bastap 100-den astam körkem film jäne 500-dei derektı film şyǧardy. Ekranda qazaq halqynyŋ ötken ömırın körsetetın «Abai änı», «Şoqan Uälihanov», «Qyz Jıbek», «Sūltan Beibarys», «Oty­rardyŋ küireuı», «Mahabbat beketı», «Jam­byldyŋ jastyq şaǧy» jäne bas­qa kartinalar jūrt­şylyq nazaryna ūsynyldy. Bala­larǧa arnalǧan «Qanatty syilyq», «Menıŋ atym Qoja», «Qyzyl tas şekarasy maŋynda», «Kökserek», «Alpamys mektepke barady», «Balalyq şaqtyŋ kermek dämı», «Süirık», «Auylym Alataudyŋ bauraiynda» filmderı sättı tuyndylar qatarynda auyzǧa ılıgedı.
Degenmen, keiıngı kezde qazaq kinosy ūlt mūraty men eldık ideiany oidaǧydai nasihattap jür me? Osy sūraq men qazaqpyn degen keudesınde namysy bar köp azamatty mazalaidy. Elbasy Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ özı «qazaq kinosy otansüigıştıktı därıptep, elşıl, jerşıl ūrpaq tärbieleuge atsalysuy, basqa sözben aitqanda, ūlttyq kinodan ūlttyq ideia men ūlt mūraty sezılıp tūruy kerek» dep edı.
Şynyn aitqanda, soŋǧy jyldary kinomyzdyŋ körkemdık sapasyna, ruhani deŋgeiıne oryndy syn aituşylar köbeiıp kettı. Oǧan sebep bolyp tūrǧan da keibır ūlttyq namysty qorlaityn, tarihymyzdy būrmalaityn, ūiatsyzdyqty körsetetın filmder. «Kelın», «Tiulpan», «Äke qorlyǧy», «Qa­raoi» tuyndylaryndaǧy sora­qylyqtar kezınde halyq qalau­ly­larynyŋ talqysyna tüskenın de bılemız.
Eŋ bastysy, «Qairat devstvennik» siiaqty qyztekelık pen näp­sıqūmarlyqty jalaulatqan körkem şyǧarmasymaqtyŋ ekranǧa şyǧyp ketıp, onda elge tanymal halyq är­tı­sınıŋ auzyna ne kelse sony aituy, tüsıngen adamǧa baryp tūrǧan masqaralyq edı.
– Mūnymen oinauǧa bolmaidy. Mädeni-ideologiialyq maidan – öte qauıptı. Qazır şeteldıŋ kinolaryn otandastarymyzdyŋ öte köp qaraitynyn eskersek, elıkteu de, solyqtau da osy nasihattyŋ nä­tijesı. Jasyratyny joq, bız qa­zır damyǧan elderdıŋ mädeni yq­palynda kettık. Osy joiqyn qaru arqyly däl qazır kögıldır ekran är jetkınşektıŋ sanasyn jaulady. Atys-şabys, zorlyq-zombylyq, şekten şyqqan qatygezdık pen özın-özı öltıru kündelıktı ömırde taŋdanys tudyrmaityn därejege jettı, – deidı ǧalym Nūrlybek Saqypov.
Ras, tüsırılıp jatqan jaqsy kino da joq emes. Mäselen, «Sız kımsız, Ka myrza?» atty şytyrman oqiǧaly film – osyndai täp-täuır tuyndylardyŋ bırı. Mūnda «Ata­mannyŋ aqyryndaǧy» chekist Qa­symhan taǧy da körermenderımen qauyşyp, egde tartqan jasyna qaramastan, jūrtty özıne baurap alady. Asanälı Äşımov bügıngı kino talabyna jauap bere alatyn talǧam üdesınen şyǧyp, ekşn janryndaǧy keremet kino tüsırgen. Osyndai jaqsy filmder aldaǧy uaqytta da şyǧaryla berse deimız.

Eŋ bastysy, «Qairat devstvennik» siiaqty qyztekelık pen näpsıqūmarlyqty jalau­latqan körkem şyǧarmasymaqtyŋ ekranǧa şyǧyp ketıp, onda elge tanymal halyq ärtısınıŋ auzyna ne kelse sony aituy, tüsıngen adamǧa baryp tūrǧan masqaralyq edı.
Endı bır mäsele – bügıngı taŋda jal­pyhalyqtyq auditoriiaǧa ainal­ǧan teleekran äserı. Būl, şyn mänınde, asa pärmendı jalpyhalyqtyq es­tetikalyq, etikalyq tärbie mek­tebıne ainaldy. Onyŋ osynau teŋ­­dessız mädeni-ideologiialyq qua­tyn erte aŋǧarǧan elder osy salaǧa auqymdy qarjy qūiyp, älemdı serialdarymen-aq jaulap ala bastady. Bügınde Qazaqstan kögıldır ekranyn toltyryp tūrǧan – türık, korei jäne ündı kinotuyndylary. Osy serialdar arqyly bız özge eldıŋ mädenietın qabyldap jatqanymyzdy ūǧamyz ba?
Jaqynda ǧana Astana qalasynda ötken «Kıl jüirıkte kım jüirık?» aqyndar aitysynda jas ören Jandarbek Būlǧaqov ündınıŋ şūbalaŋqy teleserialy «Kelındı» öte dūrys synady. Erteŋ quyrşaǧyn aldyna qoiyp, tabynyp jatatyn büldırşınder şyǧyp jatsa, eş taŋdanudyŋ retı qalmaidy. Şynynda, «Kelın» melodramasyndaǧy jat eldıŋ salt-dästürınıŋ, ädet-ǧūrpynyŋ, tıptı, mädenietı men tarihynyŋ bızge ekran arqyly taŋyluyna jol berıp otyrǧan joqpyz ba?
Qazır keibır filmder baspalardan aqşasyn tölep, ärkım şy­ǧaratyn sapasyz albomdyq dä­re­jedegı öleŋder siiaqty bolyp kettı. Eŋ qiyny, sony köpşılık «Qazaqfilm» şyǧarǧan dep qate tüsınıp, kino öndırısınıŋ bedelıne nūqsan kelude. Al, şyndyǧynda, mūndai arzanqol kartinalardy jekemenşık kinostudiialar tüsı­retını mälım.
Obaly käne, kinoöndırısımızge keiıngı jyldary tolyq metrajdy «Şal», «Jasūlan», «Aŋşy bala», «Jol sılteuşı», taǧy basqa da täp-täuır filmder qosyldy. Alaida, olardyŋ köpşılıgınde ke­iıpkerler orysşa söileidı. Basqa sözben aitqanda, täuelsız memleket bolǧanymyzben, kinomyz jat tılde. Ony köpşılıgı qarjyǧa, körermen tartuǧa bailanysty dep tüsındıredı. Mäselenıŋ ekınşı jaǧyna üŋılsek, ärine, rejisserdıŋ tüsırgen kinosy özın aqtauy kerek. Äitpese, ol ekınşı ret ükımetten aqşa sūrai almaidy. Degenmen, memlekettık, ūlttyq tūrǧydan oilaityn bolsaq, mūnyŋ bolaşaq zardaptary orasan boluy äbden mümkın.
Damyǧan elder nege kinosynan qarjy aiamai, süiektı-süiektı jobalardy jüzege asyruda. Öitkenı, ol – tūnyp tūrǧan ideologiialyq nasihat. Sol arqyly älemdı ba­ǧyn­­dyryp, qarsylastaryn älsı­re­tetının jaqsy tüsınedı. Onyŋ üs­tıne, kino adam sanasyna kıtaptan da jedel äser etetını – naqty dä­leldengen şyndyq.
Olai bolsa, kino tüsıru ısıne nege atüstı qaraimyz? Nege kör­şıles özbek, qyrǧyz (orystardy aitpai-aq qoiaiyq) siiaqty kö­rer­mendi qarapaiym adamgerşilik qaǧi­dalarymen, tartymdy körı­nis­termen baurap alatyn filmder tüsırmeimız?!. Talantty da daryndy rejisserler bızde de jetıp artylady emes pe?!
Joq, bız bırınşı daqpyrtyn kü­şeitıp, orasan zor qarjyǧa kino tüsıremız de, sodan soŋ ony tükke alǧysyz jasaimyz. Ärı ol üşın eş­kım de jauap bermeidı.
Būdan keleşek ūrpaq zardap şe­getının zerdelep kördık pe?

Taŋatar TÖLEUǦALİEV