Keŋes Düisekeev, Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı: QAZAQQA «ŞOUDYŊ» QAJETI JOQ
Tabiǧaty jūmbaq, jaisaŋ mınezdı Keŋes Düisekeevtıŋ qazaq önerınde alar orny erekşe. Ūlttyq muzyka älemın şyrqau biıkke kötergen keşegı alyptardyŋ közı dese de bolady. Körnektı kompozitor biyl jetpıs jasqa toldy. Tuǧan elı talantty tūlǧanyŋ mereitoiyn joǧary deŋgeide atap öttı. Taiauda mereilı jasqa kelgen aǧamyzben jüzdesıp, ömırı men önerı jaiynda keŋ otyryp äŋgımelesken edık.
JŪBANOV PEN TILENDİEVTIŊ BATASY
– Aǧa, biyl jetpıstıŋ jotasyna şyqtyŋyz. Astanada dübırlep öner keşıŋız, tuǧan jerıŋızde şyǧarmaşylyǧyŋyzdy därıptegen halyqaralyq baiqau öttı.
Solardan tüigen oiyŋyz, alǧan äserıŋız qandai?
– Erterekte, bala künımızde auyldaǧy qyryqqa tolǧan aǧalarymyz bızge şal sekıldı körınuşı edı. Qazır adam qartaimaityn sekıldı. Jetpıske tolsam da, sony älı moiyndai almai jürmın. Qazaqşa aitqanda, jetpıs – adam ǧūmyrynyŋ ışınde alyp bäiterek sekıldı tamyryn tereŋge jıbergen, japyraǧy jaiqalyp ösken mereilı jas deuge bolady. Sondyqtan, osy aqsaqaldyq jasqa tolǧanda, menı «Jetpıs jyl ışınde ne ıstedım, elıme qandai qyzmet jasadym?» degen oilar mazalady. Sodan oi tüiıp, şyŋyrauǧa üŋılıp qarasam, halqyma auyz toltyryp aitarlyqtai eŋbek jasaǧan ekenmın. Bıraq, özıme köŋılım tola bermeidı. Armansyz adam bolmaidy ǧoi. Älı de bolsa elımnıŋ märtebesın ösırer jaqsy şyǧarmalar jazylady dep oilaimyn. Alaida, soǧan da şükırşılık etemın. Biyl, osy aqpan aiynda, Astanadaǧy Ūlttyq öner universitetınde mereitoiym atalyp öttı. «Qazaqstan» Ortalyq konsert zalynda şyǧarmaşylyq keşım boldy. Jūrtşylyqtyŋ, qatar jürgen ärıptesterımnıŋ aituynşa, konsert joǧary deŋgeide ötken sekıldı. Elordaǧa 2011 jyly qonys audardym. 2013 jyly bas şahardyŋ on bes jyldyq mereitoiyna
orailastyryp, qala äkımdıgınıŋ qoldauymen Kongress-holl
saraiynda avtorlyq keşım ötken edı. Onda da halyq köp jinalǧan edı.
Öz basym avtorlyq keştı jiı ötkızuge qarsymyn. Keibıreuler sony käsıp qylyp, aqşa tabudyŋ jolyna ainaldyrdy. Menıŋ oǧan tabiǧatym qarsy. Sol şyǧarmaşylyq keşımde körermenderge diskıge toptastyrylǧan änder jinaǧymdy ülestırdım. Ūiymdastyruşylar ony «keluşılerge sataiyq» dep ūsynys aitqan edı, oǧan qarsy boldym. Qazaqstanda än jinaǧyn satyp, baiyǧan adamdy körgen emespın. Olarǧa «este qalarlyq şara bolsyn, tegın taratyŋyzdar» dedım. Osy bır köŋılımnen şyqqan igılıktı şara boldy.
Jalpy, şyǧarmaşylyq keş bolsyn, konsert bolsyn, sonyŋ barlyǧy halyq üşın jasalady. Sony tüsınu kerek dep oilaimyn. Sonda ǧana berekelı, merekelı dünie bolady. Al endı tuǧan jerımdegı halyqaralyq baiqau biyl da altynşy märte ötkızıldı. Ol osydan on jyl būryn, alpysqa tolǧanda, sol kezdegı Qyzylorda oblysynyŋ äkımı, öte bılımdı diplomat, eljandy azamat İkram Adyrbekovtıŋ bastamasymen tūsauy kesılgen edı. Baiqauǧa «Tuǧan jer» degen atau berdık. Alǧaşqy konkurs aimaqtyq deŋgeide ūiymdastyryldy. Oǧan sol batys öŋırınıŋ 18 ben 30 jas arasyndaǧy talantty änşılerı qatysty. Äuelde şarany qolǧa alǧandar baiqaudy «jylda ötkızıp tūraiyq» degen oilaryn aitqanda, ony qalamadym. Olarǧa: «Ekı jylda bır ret joǧary deŋgeide ötkızseŋızder, sonda ädemı bolady» dep öz pıkırımdı aittym. 2008 jyly QR Mädeniet ministrlıgınıŋ qoldauymen konkurs respublikalyq därejede ötkızıldı. Sodan berı ekı jylda bır ret ötıp kele jatqan än bäigesıne oblys äkımdıgı qamqorlyq jasap keledı. Qazır festival halyqaralyq deŋgeige köterıldı. Öitkenı oǧan Qytai, Özbekstan, Qyrǧyzstan, Türkımenstan, Resei, Äzerbaijan jäne Moŋǧoliiadan talantty jastar kelıp qatysyp, öz önerlerımen jūrtşylyqty täntı ete bıldı.
– Jalpy, kompozitor bolyp adam tua ma, älde ol oqudan, ızdenısten paida bola ma?
– Menıŋ tüsınıgımşe oǧan bärı de kıredı. Ärine, bastysy ananyŋ sütımen, atanyŋ tegımen keletın tamşydai bolsa da talant bolu qajet. Orystyŋ ūly kompozitory Chaikovskiiden bır kısı: «Ūly degen kım?» dep sūrapty. Sonda ol oǧan «bır paiyz talant, toqsan toǧyz paiyz eŋbek» dep jauap berıptı. Qazaqtyŋ keŋ dalasy jūlqynyp tūrǧan talantqa bai. Bıraq, sony jetıldırıp, ūştauǧa talmaityn eŋbek kerek. Talai azamattar daryndy bolsa da konservatoriiada oqyp, qolǧa qalam alyp, eşteŋe jazbai kettı. Sonyŋ syry eŋbekte tūr dep oilaimyn.
– Bala künıŋızde öner adamy bolam dep oiladyŋyz ba, ata-anaŋyzdyŋ oǧan qatysy bar ma?
– Balalyq şaǧymda otbasymda önerge baǧyttaǧan eşkım bolǧan joq. Bıraq, bızdıŋ Syr elınde jyraular men termeşılerdıŋ daŋqy dübırlep tūratyn. Olar eldı aralap, öner körsetetın edı. Solar auylǧa kelgende, äkemnıŋ tızesıne otyryp, qissa-dastandardy tünımen tyŋdaitynmyn. Solardyŋ äuezı bala künımnen qūlaǧyma qūiylyp qalǧan.
Jyraular ketkennen keiın äkemnıŋ qamşysyn dombyra retınde qolyma alyp, sabalai beredı ekenmın. Sodan äkem maǧan şaǧyn dombyra jasatyp berdı. Bes jasymda äkem dünieden ozǧannan keiın onyŋ barlyǧy ūmytyldy. Önerge kelemın degen oiym joq edı. Bırınşı synypty auyldan oqydym da, ekınşı synyptan bastap Almatyǧa keldım. Mektepte oqyp jürgen kezımde
dombyra üiırmesıne qatysyp, sodan dombyra üirenıp, küi şyǧaryp, bırneşe än jazdym. Orta bılım ordasyn bıtırerde äkemızdıŋ ornyna äke bolǧan
Rahaddin degen ülken aǧam äigılı önertanuşy, professor Ahmet Jūbanovqa ertıp bardy…
– Sonda sız Ahmet Jūbanovty közıŋızben körıp, batasyn aldyŋyz ba?
– Men ol jaiynda talai sūhbatta aitqanmyn. Ahmet Jūbanovtyŋ aldyna baryp, özım şyǧarǧan bırneşe küi men änderımdı oryndadym. Ūlaǧatty adam ǧoi. Aǧama: «Balanyŋ
talaby bar eken, kompozitorlyqta bılım alsyn deptı. Menıŋ mektep tämamdaiyn dep jatqanymdy bılıp, konservatoriianyŋ janynda ekı jyldyq daiyndyq kursy bar, sonda oqysyn. Al menıŋ aqylymdy tyŋdasaŋyzdar, bılımı tereŋ bolyp qalyptasu üşın muzykalyq uchilişeden bastap oqyǧan jön» dep keŋes berıptı. Orta mekteptı üzdık oqysam da, asyl tūlǧanyŋ aqylymen Almatydaǧy Chaikovskii atyndaǧy uchilişenıŋ daiyndyq kursyna tüstım. Jūbanovtyŋ batasyn az körıp, dombyramdy qūşaqtap, Nūrǧisa aǧa Tılendievtıŋ üiıne bardym. Oǧan da önerımdı körsettım. Ol da aq batasyn berdı. Ardaqty aǧalarymnyŋ batalarymen bes jyl uchilişede, bes jyl konservatoriiada oqyp, jiyrma segız jasymda oquymdy aiaqtadym.
TUǦAN JERIMDE «ŪLTAN» BOLYP JÜRMIN
– Jūrtşylyq köbınese sızdı tanymal änderıŋızben jaqsy bıledı. Al sız süiektı simfoniialyq şyǧarmalar jazdyŋyz. Osy qyryŋyz köp aityla bermeidı.
– Onyŋ bärı nasihattyŋ azdyǧynan bolyp tūr. Mysaly, bızdıŋ kompozitorlardyŋ şyǧarmalaryn respublikalyq öner ūjymdary jiırek oryndap, jaryqqa şyǧarsa, jūrtşylyq jaqsy bıletın edı. Halyqqa än degen janr öte jaqyn. Bıraq, menıŋ ülken simfoniialyq orkestrge arnalǧan jäne basqa da kameralyq şyǧarmalarym şet elderde jiı oryndalady. Bır jaǧynan men käsıbi muzykantpyn. Süiektı dünieler jazyp jürıp, arasynda änge de qalam terbeimın.
– Qazırgı jas kompozitorlar osyndai kürdelı tuyndylarǧa sirek barady. Köbınese jeŋıl oinalatyn änderge jaqyndau. Onyŋ syry nede dep oilaisyz?
– Oǧan memleket tarapynan qoldau men şynaiy köŋıl bölu qajet. Tarih sahnasynan ketken Keŋes däuırınıŋ bärı jaman boldy dep aita almaimyz. Mäselen, özım sol uaqytta Almatydaǧy on ekı körkemdık keŋestıŋ müşesı boldym. Älgındei kürdelı tuyndylardy jazu üşın ükımetten arnaiy qarjy bölınedı. Mädeniet ministrlıgınde repertuar alqasy jūmys ıstedı. Olar kompozitorlarǧa simfoniialyq şyǧarmalar jazuǧa tapsyrys beredı. Oǧan tiıstı qalamaqy tölenedı. Qazır ondai qamqorlyq joq. Äsırese, bolaşaǧynan ümıt küttıretın jas kompozitorlardy qoldau kemşın. Memleket tarapynan süiektı şyǧarmalarǧa tapsyrys joq. Alaida, tapsyrys bolmasa da, özımız üşın jazyp jürmız.
Mäselen, bızdıŋ elden Reseige qonys audaryp, sonda tūryp jatqan kompozitorlar bar. Solardyŋ aituynşa, Mäskeude simfoniialyq şyǧarmalarǧa tapsyrys joǧary eken. Oǧan tym jaqsy ömır süruge de bolady deidı. Soǧan qaraǧanda,
Resei memleketı Keŋes ükımetınıŋ täuır dästürlerın saqtap qalǧan deuge bolady.
Jalpy, şetel asyp ketken otandyq kompozitorlar özderınıŋ jazǧan muzykalarynyŋ arqasynda baquatty tūrmys keşude. Kezınde, elımız egemendık alǧan eleŋ-alaŋ şaqta menı de şetelge baryp jūmys ısteuge şaqyrǧan edı. Oǧan men barmadym. Äke-şeşemnıŋ beiıtı osynda, jylyna bır ret olardyŋ basyna baryp, qūran oqytyp tūruym qajet. Oǧan şetelden kele alamyn ba degen oi da boldy. Ärı, babalarymyzdyŋ «özge elde sūltan bolǧanşa, öz elıŋde ūltan bol» degen maqaly bar. Endı tuǧan jerımde «ūltan» bolyp jürmın.
– Degenmen, sızdı jūrtyŋyz töbesıne köterıp, balaşa älpeştep syilaidy ǧoi…
– Ärine, ol jaǧynan eşqandai kemşılık joq. El syilaidy, halyq qūrmetteidı. Bıraq, el basqaryp otyrǧan azamattar sondai köŋılde bolsa, nūr üstıne nūr bolar edı. Äsırese, daryndy jastardyŋ jaǧdaiyn oilasam, jüregım auyrady. Alǧaşqy toqyrau jyldary qiynşylyqqa şydamai, talai talantty jas basqa salaǧa auysyp kettı. Solardy keiın qaitara almai qaldyq. Sebebı, tört-bes jyl eşteŋe jazbasaŋ, onyŋ ornyn toltyru qiyn. Oǧan ülken eŋbek qajet. Sonyŋ bärı de – ökınış.
– Ūzaq jyldar boiy Almatyda ırgelı öner ūjymdaryn basqardyŋyz. Sol uaqyttardy qimastyqpen eske alasyz ba?
– Ras, qazaq önerınıŋ damuyna üles qosqan «Gülder», «Qazaqkonsert» sekıldı öner ūjymdarynda eŋbek ettım. Otyz ekı jasymda Qazaq teledidarynyŋ muzyka redaksiiasynyŋ bas redaktory boldym. Qazaqstan memlekettık teleradio komitetı estradalyq-simfoniia orkestrınıŋ körkemdık jetekşısı qyzmetın atqardym. Onyn barlyǧy qazır ertegı sekıldı. Şäken Aimanov atyndaǧy Qazaqfilm kinostudiiasy tüsırgen bes-alty körkem filmdegı muzykanyŋ avtory atandym. Ersaiyn Äbdırahmanov degen rejissermen bırlesıp, bırneşe multfilmge muzyka jazdym. Teatrlardaǧy qoiylymdardy da muzykamen ärledım. Soŋǧy M.Äuezov atyndaǧy akademiialyq teatrda qoiylǧan talantty jazuşy, marqūm Talaptan Ahmetjannyŋ «Sūlu men suretşı» spektaklınıŋ muzykasyn jazdym. Ony, äsırese, jastar qyzyǧyp köredı.
TYŊDARMANNYŊ TALǦAMY TÖMENDEDI
– Kompozitor retınde qazırgı qazaq estradasyna köŋılıŋız tola ma?
– Şyndyǧyna kelgende, bügıngı qazaq estradasynyŋ talǧamy tömendep ketken sekıldı. Bärımız de elıkteu arqyly adam boldyq. Ol – tvorchestvonyŋ töl qasietterınıŋ bırı. Jas kompozitorlar elıkteuden bastap, sosyn ärı qarai öz jolyn tabady. Bügınde eşqandai bılımı, tereŋdıgı bolmasa da, yŋyldap än şyǧaratyndar köbeidı. Toidyŋ änderı molaidy. Onyŋ barlyǧy jeŋıltek dünie. Qazaqqa «şoudyŋ» qajetı joq. Ol halqymyzdyŋ tabiǧatyna, bolmysyna säikes kelmeidı. Qazır şeteldıŋ änderın qazaqşa audaryp aitatyn bır bäle şyqty. Ol da bızdıŋ tabiǧatymyzda jat.
1979 jyly belgılı kompozitor Äbılahat Espaev aǧam: «Keŋes, zaman ne bolyp kettı, dalaǧa şyǧyp taiaq laqtyrsaŋ, men kompozitormyn degenge tiedı» dep aitqan edı. Al sonyŋ kökesı endı bolyp otyr. Menıŋ ömırdegı ūstanatyn öz qaǧidam bar. Ärkım öz şaruasymen ainalysu kerek. Qazır özı aqyn, özı kompozitor, özı änşı danyşpandar köbeidı. Odan eşqaşan şyraily şyǧarma şyqpaidy. Tyŋdarmandardyŋ talǧamyn tömendetıp jıberdı. Solardyŋ barlyǧy önerge jasaǧan ziiankestık dep oilaimyn.
– Belgılı aqyn Şömışbai Sariev ekeuıŋız şyǧarmaşylyq bailanysta bolyp, bırneşe än jazdyŋyzdar. Sonda sızderdı bırıktırgen jerlestık pe, älde ruhani ündestık pe?
– Inım, önerde jerlestık degen bolmaidy. 1974 jyly Almatydaǧy Qūrmanǧazy atyndaǧy Konservatoriiany tämamdaǧannan keiın än jaza bastadym. Sodan änderımdı alyp, jas ülken ūlaǧatty aqyndarǧa baramyn. Aǧalarym änımdı körıp, ūnatqannan keiın «jaraidy bala, jazyp bereiın, erteŋ kel» dep şyǧaryp salady. Erteŋıne barsam, jazylǧan düniesı köŋılımnen şyqpaidy. Osylai talai dünie sol küiınde qaldy. 1975 jyly Kompozitorlar Odaǧynyŋ töraǧasy, körnektı kompozitor, marqūm Erkeǧali Rahmadiev aǧamyz jas kompozitorlar men jas aqyndardy şaqyryp, kezdesu jasady. Sonda Şömışbai Sariev pen Jarasqan Äbdıraşevpen tanystym. Şömışbai menımen erınbei eŋbek ettı. Älı künge deiın äuelı şyǧarmanyŋ muzykasyn jazamyn. Sosyn sol ideiany aqynǧa aitamyn. Tıptı, är joldyŋ buyndaryn jazyp beremın. Tekst köŋılden şyqpai jatsa, basqa da varianttaryn jazamyz. Soǧan Şömışbai şydady. Jūrt süisınıp tyŋdaityn qanşama jaqsy änder osylai düniege keldı.
– Öner maidanynda bırge jürıp, dünieden erte ozǧan kompozitorlar Jolan Dästenov, Seidolla Bäiterekov jäne Tıles Qajyǧaliev sekıldı dostaryŋyz jaiynda ne aitar edıŋız?
– Soǧystan keiın tuǧandardyŋ barlyǧy talantty bolyp er jettı. Men olarmen jas künımnen jaqyn aralastym. Bır-bırımızge jazǧan şyǧarmalarymyzdy körsetıp, pıkır alysyp, quanatynbyz. Aramyzda eşqandai ıştarlyq bolǧan emes. Oilanyp qarasam, sonyŋ barlyǧy olardyŋ talantty bolǧandyǧynan dep aitamyn. Ökınışke orai, qazaq önerınıŋ damuyna eren üles qosyp jürgen osy jıgıtter ömırden erte ozdy. Memleket olardyŋ talantyn, eŋbekterın der kezınde baǧalamaǧandyqtan, ışterınen küiıp, bärı de jürekten janyp kettı. Men de sol küiıkten jürekke üş ret auyr operasiia jasap, o düniege saparlap kelgendei boldym. Qūdaiǧa şükır, Astanadaǧy bas kardiolog Iýrii Pianyŋ arqasynda aman qaldym. Ol kısı bolmaǧanda, jer betınde jürmes edım. Sodan berı on bır jyl ömır sürıp kelemın.
BAS QALADA «ASTANA» DEGEN SİMFONİIа
JAZDYM
– Bes jyldan berı elordanyŋ tūrǧynysyz. Bas qalamyz sızdıŋ şyǧarmaşylyǧyŋyzǧa şabyt qosty ma?
– Ärine, tırşılıgıme onyŋ eşqandai äserı joq. Qūdai bergen qūdıret bolǧandyqtan, şabyt eşqaşan tolastamaidy. 1997 jyly Almatydan Aqmolaǧa köşerde Prezident Äkımşılıgınen habarlasyp: «Jaŋa elordaǧa barasyz ba?» dep qoŋyrau şalǧan edı. Men sol kezde bas ordaǧa arnaiy şaqyrylǧan jiyrma öner adamynyŋ ışıne kırgen ekenmın. Bıraq, odan bas tartyp, Almatyda qalyp qoidym. Astanadaǧy Qazaq ūlttyq öner universitetınıŋ rektory Aiman Mūsaqojaeva on jyl boiy ızımnen qalmai, qaita-qaita şaqyrǧan soŋ osynda keldım. Elordaǧa kelgennen keiın densaulyǧym dūrystaldy. Barlyq jaǧdaidy jasap berdı. Atalǧan universitettıŋ professorymyn. Studentterge kompozitorlyqtan sabaq beremın. Osynda kelgennen keiın «Astana» degen simfoniia jazdym. Qūrmanǧazynyŋ «Aqsaq kiık» degen küiın horǧa öŋdep şyǧardym. Taǧy da basqa şyǧarmalar jazyldy. Eŋ bastysy, dalada tuǧandyqtan ba, maǧan bas qalanyŋ aua-raiy men jelı densaulyǧyma jaǧyp, küş jinadym.
– Qazaq kompozitorlarynyŋ ışınde tabiǧatyŋyzǧa jaqyn dep kımderdı aitar edıŋız?
– Bızdıŋ klassikterdıŋ arasynan Mūqan Tölebaev, Evgenii Brusilovskii, Nūrǧisa Tılendiev, Erkeǧali Rahmadiev pen Ǧaziza Jūbanovanyŋ şyǧarmalaryn janyma jaqyn köremın. Bıraq, olarǧa eşqaşan elıktegen emespın. Öz jolymdy erterek tauyp aldym. Alaida, men aityp otyrǧan tūlǧalardyŋ qazaq önerın şyrqau biıkke kötergenın ūmytuǧa bolmaidy. Menıŋşe, olar – ǧasyrda bır tuatyn sirek dara tumalar deuge bolady.
– Ataqqa, marapatqa qalai qaraisyz?
– Ärine, joǧaryda önerde bırge jürgen dostarymnyŋ eŋbekterı elenbei, memlekettık marapatqa ılınbei, soǧan ışterınen küiınıp, jürekke jük tüsırıp, ömırden ötıp ketkenın aittym. Menıŋ de auyryp jürgenımnıŋ bır sebebı sol dep oilaimyn. Eŋbegıŋ bolsa da, memlekettık därejede baǧalanbai jatqany ökınıştı. Basqalar alyp jatqanda «odan menıŋ qai jerım kem?» degen aram oi adamǧa bırınşı keledı ǧoi. Aram oidy jeŋgen adam – naǧyz adam bolady. Äŋgıme sonda.
– Ömırdegı mūratyŋyz qandai?
– Menıŋşe, naǧyz kompozitor adal bolmasa, jüregı taza bolmasa, talantty şyǧarma jaza almaidy dep oilaimyn. Aldymen tazalyq bolǧan dūrys.
– Ardaqty aǧa, osy tazalyǧyŋyzdan taimai, halqyŋyzdy tamaşa şyǧarmalaryŋyzben quanta berıŋız!
Sūhbattasqan:
Azamat ESENJOL