Türkınıŋ körnektı tūlǧasy Ysmaiyl Gaspyralynyŋ Qyrymda şyǧarǧan «Tärjıman» gazetın Ystambūldyŋ balyqşysynan Sıbırdıŋ tüieşısıne deiın oqyp, tüsıngen degen bar. Bıraq, sol söz eskırdı. Esten şyqty. Ol tıl bır, tanym men tüsınık ortaq zaman edı. Däuır almasyp, qoǧam qūbylǧan soŋ, bärı özgerdı. HH ǧasyrdaǧy keŋestık saiasat türkı düniesı tūtastyǧyna jasaǧan amalynyŋ bırı – älıpbidı äldeneşe almastyrǧany boldy. Töte jazuǧa köşken qazaqty köp toqtatpai, basqalaryn da latynşyǧa şyǧardy. Aqteŋız, Qarateŋız jaqtan Atatürık te «Taŋbanyŋ ortaqtyǧy oŋdy» degen bailammen 1928 jylǧy qaraşanyŋ 1-ınde Türkiiany osy qarıpke jedel auystyrdy. Mūnyŋ türkı tūtastyǧyna taptyrmaityn täsıl ekenın tabanda tanyp qoiǧan totalitarşyldar köp kıdırtpei, kirillisaǧa köşırıp jıberdı. Basy-qasynda özderı jürıp, alfavittı qazaqqa bölek, özbekke özge, başqūrtqa basqaşa etıp tüzıp berdı.
Söitken keŋestıŋ qabyrǧasy ydyrady. Köbesı keŋesten köp būryn sögılgen türkıler es jiyp, el bolmaqqa ūmtyldy. Būl kezde monoūltty memleket Türkiiadan basqasy özge respublikalardyŋ qūramynda şoǧyr-şoǧyr tūrmys keşıp jatty. Olar geosaiasi, mädeni-ädebi häm tırşılık maşyǧyn sıŋırdı. Keŋestık ideologiianyŋ yqpaly «türı – ūlttyq, mazmūny – sosialistık» ädebiettıŋ kesırınen sany az ūlttardyŋ, onyŋ ışınde, saha, tyva, chuvaş, gagauz sekıldı halyqtardyŋ mädeni-ruhani bolmys-kelbetı joiyla bastaǧan edı… Keibırınıŋ tılı, dılı ūmytylyp, dını de özgergen. Tırşılık mūndai bolǧanda türkı düniesın tügendeu, iaǧni türkıtanu ǧylymyn damytu tügılı, türkıtektımın dep aitu ūmytylǧan. Türkılerdıŋ jazba mädenietın qalyptastyrǧany ūmyt qalǧan. Alaida, saiasat qanşama qysym jasap baqqanymen, türkıtanudy qymtap, tūmşalap qoiu mümkın emes. Sebebı, memleketterın aitpaǧanda, onyŋ artynda qyryqtan astam türkı halqy tūr. Aziianyŋ köp bölıgın, Europany, Şyǧys Europanyŋ bırqatar aumaǧyn türkı jūrty jailap jatyr. Bügıngı Reseidıŋ qūramyndaǧy ūlttardyŋ eŋ ülken bölıgı – türkıler. Osy künı jer şaryn 300 million şamaly türkı mekendeitını belgılı boldy.
Ǧalym, senator Ädıl Ahmetov türkı düniesı turaly tyŋ oilar aityp, derekterdı söiletıp jür. Tılşı-ǧalymnyŋ türkı älemınıŋ ruhani mädenietı turaly mynadai pıkırı bar: «Mūnyŋ bärı kezınde «pantürkizm» degen saiasatqa taŋyldy. Türkı atauy qudalauǧa tüstı. Sol üşın talai tūlǧanyŋ basy kettı. Mūstafa Şoqaidyŋ elden ketetını de sodan ǧoi. Qazır endı jaǧdai basqa. Egemen el boldyq. Endı ruhani mädeniettı jaqyndastyru basty maqsat boluy kerek. Älemge türkı mädenietınıŋ bergenı de qosqany köp. Bız ony jaŋǧyrtuymyz kerek. Amerikalyq ündısterdıŋ ışınde jalǧyz maiialardyŋ jazuy bar. Soǧan qarasaŋyz, olardyŋ tıldık qorynda bızdıŋ türkı sözderı öte köp. «Ata», «ana» degen söz sol qalpy. Bırden beske deiıngı san esımderdıŋ atauy özgermegen. «Kel», «ket» degen etıstıkter jür. «Baqalar» degen kölı bar. Anglo-saksondyqtardyŋ da arǧy tegı saq ekenı byltyr jazda däleldendı. Europada qoidyŋ basyn jeitın tek norvegter. Osloǧa jaqyn jerdegı Gokstag jäne Osberg deitın ekı qorǧandy aşqan kezde ışınen keme tabylǧan. Al kemenıŋ ışınde jerlengen adamdar jatyr. Jan-jaǧynda on ekıden, on ekıden at jatyr. Tura bızdıŋ saq qorǧandarynan tabylǧan jädıgerler sekıldı. Sonyŋ özı dälel emes pe?!», – deidı ǧalym.
«… Tübı bır tuys elderdı bır-bırıne jaqyndastyra tüsu üşın atqarylar ıs-şaralar älı de ūşan-teŋız» ekendıgın aitqan Qazaq Elbasy türkı älemıne köp qyzmet ettı. Saiasi-ekonomikalyq şaralardan bastap, ruhani-mädeni yqpaldastyq salasy keŋeitıldı.
Mıne, osy ıstıŋ basy-qasynda Qazaqstannyŋ tūrǧany beker emes.
Sonyŋ nätijesınde Türkı Parlamentı Assambleiasy, Türkı aqsaqaldary ūiymy, Halyqaralyq Türkı akademiiasy jäne Türkı yntymaqtastyǧy keŋesı sekıldı ırgelı ūiymdar qūryldy.
TÜRKSOI Bas hatşysy Düisen Qaseiınovtıŋ ıskerlıgımen türkı elderı mädeni ıs-şaralarynyŋ aiasy keŋeidı. Būryn-soŋdy Nauryz meiramy toilanbaityn Türkiiada osy merekenıŋ maŋyzyna köz jetkızdırte bastady. Türkı elderı qairatkerlerıne arnap halyqaralyq deŋgeide aituly şaralardy köptep ūiymdastyra bastady. Oǧan barlyq türkı memleketterımen qatar, qandai da bır respublikalar qūramyndaǧy sany az ūlystardy da qatarǧa tartyp keledı. Qasym Amanjolovtyŋ 100 jyldyǧyna orai, Türkiianyŋ Iаlov qalasynda osynau qazaq aqynynyŋ şyǧarmaşylyǧyna arnalǧan II halyqaralyq simpozium öttı. Ǧylymi baiandamalar jasalyp, aqyn ömırı jaiynda derektı film tüsırıldı. Euraziia Jazuşylar odaǧynyŋ töraǧasy Iаkup Dimerogly: «Qasym Amanjolov bır qazaqtyŋ maŋdaiyna tarlyq etedı. Ony tūtas türkı älemınıŋ ortaq aqynyna ainaldyruymyz kerek» degen pıkır aitty. Jiynǧa qatysqan on alty eldıŋ aqyny Qasym öleŋderınıŋ öz tılderındegı tärjımasyn oqydy.
Byltyr Öskemen qalasynda «Altai – türık älemınıŋ altyn besıgı» atty alǧaşqy Halyqaralyq forum öttı. Forum jūmysyna Qazaqstan, Resei, Japoniia, Türkiia, Koreia siiaqty älemnıŋ 12 memleketınen tanymal türkıtanuşylar, fotosuretşıler, diplomattar men ǧalymdar qatysty. Alqaly jiyn tübı bır türkı halyqtarynyŋ tarihi- mädeni mūrasyn saqtau jäne qaita jaŋǧyrtudy közdeidı. Altaidyŋ arheologiialyq jäne mädeni eskertkışterın qalpyna keltıru, mol mūrasyn saqtau, Altai öŋırınıŋ ekologiialyq jäne tarihi-mädeni äleuetın tereŋdete zertteu jönındegı memleketaralyq jobalar qūru jäne olardy ıske asyru abyroily mındet. TÜRKSOI-dyŋ bas hatşysy Düisen Qaseiınov atalmyş forumdy dästürge ainaldyryp, IýNESKO-nyŋ mamandaryn, ǧalymdaryn şaqyrudy ūsyndy.
Türkıtıldes memleketterdıŋ yntymaqtastyq keŋesınıŋ Bas hatşylyǧyna diplomat Halil Akyndji sailandy. Türkıtıldes memleketterdıŋ Yntymaqtastyq keŋesı Kelısımımen qūrylǧan halyqaralyq ūiym. Ūiymnyŋ Bas hatşysynyŋ orynbasarlyǧyna tarih ǧylymynyŋ doktory Darhan Qydyrälı taǧaiyndaldy.
Būl keŋes türkı elderı arasyndaǧy mädeni-tarihi qazynalardy jinaqtap, ruhani yntymaqtastyqqa qyzmet etpekşı. Türkı älemındegı kesek tuyndylardyŋ antologiiasyn qūrastyryp, ortaq almanah qūrastyru nietı bar. Äl-Farabi, Jüsıp Balasaǧūn, Mahmūd Qaşqari, Ahmet Iаssaui jäne basqa da türkı älemıne ortaq tūlǧalardyŋ mūrasyn bırlese nasihattauda auqymdy şaralar qolǧa alynyp jatyr.
Anau bır kezderı ǧalymdar arasynda türkı halyqtaryna ortaq tıl qalyptastyru turaly ärqily pıkır boldy. Olardyŋ köpşılıgı latyn grafikasy negızınde ortaq jazbaşa tıl keŋıstıgın qalyptastyrudy ūsynǧan. Latyn grafikasyna süiene otyryp, küllı türkı jūrtşylyǧyna ortaq ärı tüsınıktı bolatyn jaŋa älıpbi jasau jaily pıkırge ǧalym Darhan Qydyrälı türkı halyqtaryna ortaq tıl qalyptastyru mümkın emestıgın eske saldy. «Tübımız bır bolǧanymen, tıldık aiyrmaşylyǧymyzdyŋ bar ekendıgınıŋ özı – bızdıŋ bailyǧymyz. Ortaq tıl jasauǧa bailanysty 90-jyldardyŋ basynda Türkiiada bıraz äreketter jasaldy. Būl jönınde köptegen ǧalymdar pıkır talastyrdy. Bıraq, būl bastamalar aiaqsyz qaldy. Būǧan äser etken negızgı faktorlardyŋ bırı – bügınde köptegen türkıtıldes ūlttar derbes elge ainalyp, ärkımnıŋ öz jolyn ūstanuynda. Būǧan qosa, däl qazırgı kezeŋde är memleket eşkımnıŋ özıne üstemdık jasauyna jol bermeidı. Är ūlt aldymen öz tılın damytady. Al ortaq tıl qalyptastyru – qoiyrtpaq tıl qalyptastyru bolady. Būl jerde ortaq tıl jasaudan görı, grafikamyz ortaq bolsa, bır-bırımızben tüsınısu oŋaiǧa soǧar edı.
Mūny latyn grafikasynyŋ negızınde jasauǧa bolady. Bıraq, būl juyq arada oryndala qoimaidy.
Qarap otyrsaŋyz, 100 jyl būryn ǧana bır-bırın jaqsy tüsınıp, bır aimaqta emın-erkın aralasqan tuys halyqtar qazır bır-bırınen alşaqtap, mülde özgeşe öŋ-sipatqa ie bolyp otyr. Ärkımnıŋ ūstanǧan baǧyty, geosaiasi orny bar degendei. Jalpy, ortaq tıl qalyptastyru barysynda bärıbır belgılı bır tılge üstemdık beruge tura keledı. Būl – tıldıŋ būzyluyna alyp keledı…».
Bıraq, qanşa jerden bölınıp, ärqaisymyzdyŋ jüzımız är jaqqa qarap tūr degenımızben, bärıbır tılımız, dınımız bır. Sondyqtan, bızdıŋ türkılerdıŋ tarihynyŋ ortaqtyǧy ǧylymda däleldengen.
Maǧjan öz jyrynda: «Köp Türkı enşı alyp tarasqanda, Qara şaŋyraq qazaqqa qalǧan joq pa?» deidı. Demek, qazaq keşegı kök türıktıŋ mūragerı, qara şaŋyraqtyŋ iegerı. Jalpytürıktık bırlık – asa qajet qūbylys. Bıraq, enşımızdı ala tūryp, esemızdıŋ ketpegenı dūrys.
…Türkı älemı – jalpy, qazaq elı –jalqy, endeşe, «atadan altau tusaŋ da Otanyŋa jalǧyzsyŋ»…
Qazaqtyŋ saqtalǧany – Qazaqstannyŋ saqtalǧany. Astananyŋ damyǧany – Qazaqstannyŋ damyǧany. Al Qazaqstannyŋ damyǧany – türkı älemınıŋ jaŋǧyrǧany. 2012 jyly Astana qalasy – türkı älemınıŋ mädeni astanasy dep jariialanǧany osyny aŋǧartady.
Rauşan TÖLENQYZY
