Täuelsiz elmiz degendi jii aitqandy jaqsy köremiz. Soǧan säikes töl zaŋdarymyz da bar. Solardyŋ biri tolyqtyrularmen naqtylana tüsken – QR «Til turaly» Zaŋy. Biraq, ony oryndauǧa nege qūlyqsyzbyz? Qazaq qoǧamyn beiqam tirlik bilep alǧandai. Synyqqa syltau izdese tabylady eken. Eŋ basty, eŋ salmaqty uäj – bizge qoǧamdyq kelisim men tynyştyq kerek. Söz joq, ärine kerek. Tipti auadai qajet. Jüzden astam ūlt pen ūlystyŋ tatu-tätti ömir sürui, bir-biriniŋ müddelerine qūrmetpen qarauy – elimizdegi saiasi tūraqtylyqtyŋ basty şarty. Eldegi saiasi tūraqtylyq – ekonomikanyŋ örleuiniŋ, iaǧni, halqymyzdyŋ alaŋsyz eŋbek etuiniŋ basty şarty. Däl osyǧan kümän keltiretin, däl osy oimen talasa alatyn aǧaiyn tabyla qoimas būl künderi.
Al, memlekettiŋ myǧymdylyǧynyŋ negizgi sipatty belgileriniŋ biri bo-lyp tabylatyn osy qasietke, ūlttyq müddelerge, eŋ aldymen qazaq halqynyŋ ūlttyq ūstanymdaryna nūqsan keltirmei qol jetkizuge bola ma? Äbden bolady. Būl aitqanymyzben daulasu qiyn. Öitkeni, älemdegi jalǧyz köpūltty memleket Qazaqstan ǧana emes. Tipti, tūtasyp, özderi ǧana otyrǧandai Qytaida da handar – 93 paiyzdy qūraidy, qalǧan jūrt (sonda da jüz milliondai adam) chujandar, ūiǧyrlar, moŋǧoldar, ti-bettikter, hueiler, maolar siiaqty ärtürli tildik toptarǧa jatatyn 50- den astam halyq. Alaida, qūrysynşy, şi şyqpasynşy dep memleket negizin qūratyn halyqtyŋ ūlttyq müddeleri ekinşi qatarǧa ysyrylmai-dy. Al, bizde qalai? Sol tynyştyq üşin zaŋdardyŋ oryndaluyn talap etpeuge de bolady. Basqalardyŋ qas-qabaǧyna qarap, öz müddeŋniŋ oryndaluyn keiinge yǧystyra tūruǧa da bolady. Öitkeni, bizge asy-ǧystyq jasauǧa bolmaidy. Mūny aitatyn basqa emes, memlekettik saia-satty jürgizip otyrǧan kerenau keŋselerdegi myqtylar men saiasi ūiym-dardyŋ bastauynda jürgender. Qūddy solardan basqalar Qazaqstanda tynyştyq bolǧanyn qalamaityn tärizdi. Al, zaŋdaǧy 7-baptyŋ oryn-daluyn talap etse, olarǧa respublikadaǧy özge ūlt pen ūlys ökilderi na-razylyq bildirip, köşege şyǧyp ketetindei körinedi.
Būl jaǧdaidyŋ nelikten osylai qalyptasqanyn teoriialyq tūrǧydan tiianaqtaǧan eŋbekter de az jazylyp jürgen joq. Olarda mūnyŋ sebepteri jan-jaqty, obektivti däleldenedi. Eki ǧasyrdai orys imperiiasynyŋ, jetpis jyldai keŋes eliniŋ qūramynda bolǧanymyz, sol jyldar işinde orystandyru saiasaty jügensiz jürgizilgendigi, orys tilin neǧūrlym igersek, kommunizmge soǧūrlym erterek jetemiz degen tezistiŋ äbden beleŋ alǧany, sonyŋ kesirinen tilge qatysty mäselelerdiŋ qajau qalǧany, taǧysyn taǧy siiaqtylar tolyp jatyr. Mūnyŋ bäri ras. Degenmen, myna jäitqa des bereiikşi. Adalyn aitar bolsaq, osy bir ǧana qazaqtyŋ basyna tüsken qūqai ma? Joq, olai emes. Jetpis jyl keŋestik saiasattyŋ ileuinde bolyp sorladyq degendi aita beremiz, onyŋ şoqparynyŋ astynda bizden basqa da on tört el boldy ǧoi. Biraq, olardyŋ biz sekildi zardap şekkeni az .
Baltyq boiyndaǧy anau elderiŋizde dükenine baryp orys tilinde sol kezdiŋ özinde nan sūrap ala almaitynsyŋ. Basqany aitpaǧanda, körşi Özbekstanda da keŋestik kezeŋ tūsynda da töl tili üstem tūratyn. Armian-dar men orys tilin ortasynan omyryp söileitin Gruziia halqy da tipti älipbiin kirillisaǧa aiyrbastaǧan emes. Al, biz kemşiliktiŋ astarynyŋ bärin ötken kezeŋnen izdeimiz. Söitip, özimizdi-özimiz aqtaǧymyz keledi. Bügingi küni täuelsizdik alǧannan keiin solai. Namyssyzdyqtyŋ kesiri būl. Odan basqa anyqtamany izdep tabu qiyn. Namyssyzdar ǧana jauapkerşilikti basqalarǧa jeŋil audara salady. Mine, azattyǧymyzdy jariialaǧanymyzǧa 20 jyldan asty. Memlekttik tildi sol azattyǧymyzdyŋ tiregi dep bilemiz. Al, tiregi şatqaiaqtaǧan qandai närse bolsyn ūzaqqa barmaityny belgili ǧoi. Osy kezde til mäselesi uşyǧyp tūrǧan kezde, kabyldanbaǧan kezde qaitadan qarastyrylyp, qabyldan-baǧan zaŋ endi qaşan qabyldanady?
«Täuelsizdik – altyn kümbez deitin bolsaq, sol kümbezdi tirep tūrǧan tört belgi – rämizderimiz bar. Onyŋ birinşisi – eltaŋba, ekinşisi – änūran, üşinşisi – kökbairaq, törtinşisi – qazaq tili. Eger, täuelsizdik alyp egemendi el bolmaǧanymyzda eki-üş jyldyŋ işinde qazaq tili müldem qūrityn edi. Endi, mine, qasietti ana tilimizdiŋ boiyna qan jügire bastady. Ony onan äri jetildire beru är qazaqtyŋ qasietti boryşy» degen bolatyn Elbasymyz N.Ä. Nazarbaev.
Osy boryşty oryndaudyŋ qarapaiym joldaryn aitudan da Preziden-timiz jalyqqan emes. Äueli «Qazaqpen qazaq qazaqşa söilessin, jaltaq-taudy qoiatyn zaman tudy, qazaq tiliniŋ bolaşaǧy qazaqtardyŋ özde-riniŋ qolynda» degen naqty da äbden tüsinikti, özimiz de tüsinip jürgen qaǧidany nege ūstanbaimyz? Dauǧa salsa almastai qiǧan, sezimge salsa qorǧasyndai balqyǧan, ömirdiŋ kez-kelgen oraiynda äri qaru, äri qalqan bolǧan, äri baiyrǧy, äri jas, otty da oinaqy ana tilimizden artyq qazaq üşin būl düniede qymbat ne bar ekenin tüsinetin uaqyt ötip bara jatqan siiaqty. Endi qaşanǧy ūzyn arqan, keŋ tūsauǧa sala beremiz? Olai bolsa öz elimizde, öz jerimizde ana tilimizdiŋ tolyq üstemdigin ornatyp, memle-kettik til bolyp qalyptasuy, tek Ükimettiŋ qamqorlyǧymen iske aspaidy, oǧan qosymşa qazaq azamattarynyŋ, äsirese jastarynyŋ yntasy boluy kerek dep sanaimyz. Qazaq tiliniŋ märtebesin asqaqtatu üşin memleketten az qarjy bölingen joq.
«Qoi körmegen qualap jürip öltiredi» degendei, derbestik tizgini qolymyzǧa tier timesten, birese bilikke, birese birlikke kiligetin ūrda-jyqtyŋ qandai orǧa jyǧyp, qandai sorǧa tap qylatynyna közimiz jeter-dei uaqyt bolǧan joq pa? Mūndaidan arǧy-bergide auzy az küimegen halqymyzdyŋ ärbir estiiar azamaty tap bügin bailyqty da, bilikti de emes, eldikti köbirek oilaǧany oryndy bolar edi. Oǧan aqyly jetetinder basqalardyŋ aqyly jetpeidi eken dep ainyp ketpegenderi dūrys. Bäribir salmaq qolynan is keletinder men aqyly jetetinderge tüsedi. Sondyqtan, ärkim qolynan keletinin aianbaǧany jön dep esepteimiz. Būl istegi basty katalizator – ūlttyq namys boluy ekeni beseneden belgili. Qalai degenmen, qazaq tili auyldyŋ tili emes, biliktiŋ, biznestiŋ, tehnikanyŋ tiline ainalatynyna, meje etken mäselelerdiŋ oryndalatynyna bügingi jastardy ilandyrsaq igi. Iаǧni, jarqyn bolaşaqta qazaqşa bilmeseŋ, nan tabuyŋ mūŋ bolatynyna, bilim men biliktiligin halqynyŋ paidasyna jūmsaǧysy keletin jastar üşin memlekettik tilsiz erteŋgilik qaraŋǧy ekenin ūqtyrsaq. Öz basyma kelsek, mūrajaiǧa saiahattap kelgen student jastardyŋ aǧa buynnyŋ ökili retinde osy mäseleni qūlaqtaryna qūia berudi azamattyq paryzym dep esepteimin. İä, aita bersek jastarǧa kömegi timei qalmas, nemqūraidy qaraudan aulaq bolsaq qana ümittiŋ oty sönbes dep sanaimyz.
Qūttybai AHMETOV,
S.Seifullii atyndaǧy Qazaq agrotehnikalyq universiteti mūrajaiynyŋ meŋgeruşisi, Halyqaralyq aqparattandyru akademiiasynyŋ müşe-korrespondenti
