MädenietTaǧzym

QOŊYRMEN QAITA QAUYŞU

«Qoŋyr ekı halyqtyŋ arasyndaǧy ūly tarihi qandastyqty jan-jaqty däleldep qana qoimai, el men eldıŋ bırlıgı, ortaq mädeniettıŋ güldenuı, özara qatynastardyŋ kemeldenuı jolynda aianbai eŋbek etkenın qazaq halqy maqtanyşpen jadynda saqtaidy, ülgı-önege tūtady».

QR Prezidentı Nūrsūltan Nazarbaev

 

Jaqynda ūlttyq poeziiamyzdyŋ körnektı ökılı Qadyr Myrza Älınıŋ jeke kıtaphanasy men tūtynǧan būiymdary Almatydan aqynnyŋ tuǧan ölkesı, Batys Qazaqstan oblysynyŋ ortalyǧy – Oral qalasyna jetkızılgenın estıgen edık. Astana da sondai oljaǧa qaryq bolyp qaldy. Erke Esıl boiyna orda tıkken bas şaharymyzǧa alystaǧy Dunai jaǧasynan majarstandyq türkıtanuşy ǧalym, belgılı qoǧam qairatkerı, bar sanaly ǧūmyryn türkı halyqtarynyŋ bırlıgın bekemdeu jolyna arnaǧan İştvan Qoŋyr Mandokidıŋ 16 myŋ kıtaby men qoljazbalarynan tūratyn bai ruhani mūrasy äkelındı. Osyǧan orai Beibıtşılık jäne kelısım saraiynda tūtas türkı düniesıne ortaq tūlǧa atyndaǧy kıtaphana aşylyp, «İştvan Qoŋyr Mandoki mūrasy: Ūly dalada ūrpaqtar ündestıgı» atty halyqaralyq forum öttı.

1944 jyly Majarstannyŋ Karsag qalasynda düniege kelgen İştvan Qoŋyr Mandokidıŋ armany – Europadaǧy kuman-qypşaqtardyŋ ūmyt bolǧan tılın, dılın jaŋǧyrtu bolatyn. Sol maqsatta ol san ekspedisiiaǧa şyǧyp, Şyǧys Europadaǧy Balqan tübegınen bastap, Orta, Kışı, Kındık Aziia jäne Qazaqstan, Qyrym, Oral, Altai, Pamir, Orhon boiyn tügel aralap, türkı halyqtarynyŋ joǧyn tügendedı. Qazaq dalasyna kelgende onyŋ janynan özı siiaqty ör ruhty tūlǧalar tabylyp, baǧyt-baǧdar sıltep otyratyn. Solardyŋ bırı – qazaq körkem sözıne mol olja salǧan Qazaqstannyŋ Eŋbek erı Äbış Kekılbaiūly kıtaphanany aşyp berıp, äruaǧy bır aunap tüsken ruhani bauyry jaiynda tebırene söiledı. Mandoki Majarstan men Qazaqstandy bailanystyratyn altyn köpır bolǧanyn atap ötken qazaq ädebietınıŋ abyzy türkılerdıŋ ūly tarihyna şolu jasap, keşegı künımızge sapar şekkızdı.

Halyqaralyq Türkı akademiiasy ūiymdastyrǧan saliqaly jiynda türkıtanuşy ǧalymnyŋ mūralaryn nasihattap, qoljazbalaryn jaryqqa şyǧaru, Qoŋyrdyŋ ömırı men şyǧarmaşylyǧyna qatysty basqa da maŋyzdy mäseleler qozǧaldy. Onyŋ közın körgender öz estelıkterın aityp, köŋılderıne tüigenderın aqtaryp saldy.

«Majar-türkı bailanysyna däneker bolǧan İştvan Qoŋyr Mandoki būl künderı alty Alaştyŋ aŋyz tūlǧasyna ainaldy. Tarihi sergeldeŋde atajūrtynan ajyrap qalyp, Europada qonys tepken qypşaq babalalarynyŋ asqaq armanyn jalǧap, jetı jarym ǧasyrdan soŋ botadai bozdap kelıp, türkı dalasynan tamyryn ızdeuı – Qoŋyrdyŋ erlıgı bolyp sanalady» dedı forumdy aşqan Halyqaralyq Türkı akademiiasynyŋ prezidentı Darhan Qydyrälı.

Odan keiın söz alǧan TÜRKSOI-dyŋ bas hatşysy Düisen Qaseiınov el üşın eŋırep tuǧan erlerdıŋ esımderı eşqaşan ūmytylmaitynyn, sondai erlerdıŋ qatarynan İştvan Qoŋyr Mandoki da tabylatynyn, onyŋ türkı elderı arasyndaǧy tarihi-mädeni qarym-qatynasty zerttep, jaŋa deŋgeige kötergenın aitty. «Qazaqtar Mandokidı Qoŋyr dep bıledı. Atyna zaty sai – Qoŋyr dese, qoŋyr edı ǧoi» dep tüiındedı sözın Düisen Qorabaiūly.

Türkı Keŋesı bas haşysynyŋ orynbasary Abzal Saparbekūly özınıŋ basşysy Ramil Hasanovtyŋ Halyqaralyq Türkı akademiiasyna joldaǧan hatyn oqyp berdı. Onda İştvan Qoŋyr Mandoki türkı mädenietınıŋ ırgetasyn  qalaǧan Mahmūt Qaşqari, Qoja Ahmet Iаssaui, Aşik-paşa-zade, Katib Chelebi siiaqty tūlǧalardy jäne olardyŋ mūralaryn qaster tūtqany aitylyp, Qoŋyrdyŋ türkı düniesıne sıŋırgen eŋbegı jaqsy körsetıldı.

İştvan Qoŋyr Mandoki mūrasynyŋ elordaǧa jetkızıluıne osy jönınde bırneşe jyl būryn ūsynys aitqan belgılı qoǧam jäne memleket qairatkerı Myrzatai Joldasbekov pen onyŋ ıske asuyna jaǧdai tuǧyzǧan Astana qalasynyŋ äkımı İmanǧali Tasmaǧambetovtıŋ eŋbekterı airyqşa sıŋdı. Soǧan bailanysty basqosuda qala basşysynyŋ qūttyqtau haty oqyldy. Ondaǧy «İştvan Qoŋyr Mandoki syndy älemdık deŋgeidegı ǧalym aǧamyzdy jüzbe-jüz tanyp, keŋesın tyŋdap, san märte kezdesken sätterımdı ömırımnıŋ airyqşa kezeŋı dep bılemın» degen joldardan Qoŋyr tūlǧasy İmanǧali Nūrǧaliūlyna da aiauly ekenı aŋǧaryldy.

Vengriia Respublikasynyŋ Qazaqstandaǧy tötenşe jäne ökılettı elşısı İmre Lasloski elımızge kelgen vengr azamattary öz amanaty boiynşa Almatydaǧy Keŋsai ziratyna jerlengen İştvan Qoŋyr Mandokidıŋ basyna baryp, äruaǧyna taǧzym etudı dästürge ainaldyrǧanyn aityp ötse, onyŋ sözın jalǧaǧan Vengriia Parlamentı vise-spikerınıŋ keŋesşısı Şandor Dorogi Qoŋyrdyŋ Keŋes däuırınıŋ özınde-aq türkı halyqtarynyŋ tılı saqtaluyna jatpai-tūrmai alaŋdaǧanyn, türkı halyqtary tübınde tuǧan tılderınde erkın söilei alatynyna sengenın äŋgıme özegıne ainaldyrdy.

Euraziia ūlttyq universitetınıŋ professory, qypşaqtanuşy ǧalym Bolat Kömekovtıŋ sözı Dorogi myrza aitqanynyŋ dälelındei estıldı. İştvan Qoŋyr Mandoki 1976 jyly Bolat aǧasyna alystan hat joldapty. Onda özı turaly mälımet bere kelıp, qypşaq ekenın aitqan. Sodan 1977 jyly qazaq dalasyna tabany tiıp, äuejaida ūşaqtan tüsken bette aǧasynyŋ ystyq qūşaǧyna engen. «Qoŋyr alǧaş kelgen jyly «mūndaǧy qazaqtar nege orysşa söileidı, qazaqy mınez, ädet-ǧūryptar nege ūmytylyp bara jatyr, bostandyq qaida, nege basqa ūlttar köbeiıp ketken?» degen sūraqtardyŋ astyna aldy menı. Kezdesken adamdaryna oi salyp, sana-sezımın oiatyp ketetın. Mūndai tūlǧalar tabiǧatta öte sirek bolady» dedı Bolat Kömekov sol jyldardy eske alyp.

«Manas» Qyrǧyz-Türık universitetınıŋ professory, filologiia ǧylymynyŋ doktory Qadyrälı Qoŋqabaev, Ufa ǧylymi-zertteu ortalyǧy Tıl-ädebiet jäne tarih institutynyŋ direktory Firdaus Hisametdinova, «Madiiar-Tūran» halyqaralyq qorynyŋ prezidentı Biro Andraş, Tatarstannan kelgen professor Farid Hakimzianov, Türkiianyŋ «Başkent» universitetınıŋ professory Suer Eker, ǧalym Erden Qajybek sondai estılıkterımen bölısıp, türkıtanu ǧylymyndaǧy özektı mäselelerdı qozǧady.

Jazuşy, Memlekettık syilyqtyŋ laureaty Tölen Äbdık: «Tarihi tūlǧalardy tanyp-bılu qoǧamnyŋ oi-örısıne, ūlttyq sananyŋ ösıp-jetıluıne yqpal etetını sözsız» dep, ūrpaqqa ülgı qylatyn adamdardyŋ qatarynan İştvan Qoŋyr Mandoki de tabylatynyn aitty.

Atauly şaraǧa İştvan Qoŋyr Mandokidıŋ jary Oŋaişa Maqsūmqyzy men ūly Atlan da qatysqan edı. Darhan Qydyrälı Oŋaişa apamyzdyŋ jūbaiynyŋ mūrasyn saqtap-nasihattaudaǧy qazırgı atqaryp jatqan eŋbegın Alaş ardaqtysy Mūstafa Şoqaidyŋ zaiyby Mariianyŋ eŋbegımen qatar qoidy. Türkı Akademiiasynyŋ prezidentı ūrpaqqa önege bolatyn äŋgımenı de keltıre kettı. «Oŋaişa apamyz ūzatylyp jatqanda onyŋ äkesı qazaq üi syilaǧan eken. Şaŋyraq artylyp jatqan sättı Qoŋyr aǧamyz baqylap otyrypty. Artqan jıgıtter ony tömen ūstap kele jatqanda Qoŋyr: «Būl – şaŋyraq, mūny bız joǧary ūstauymyz kerek» dep eskertu jasapty. Jıgıtter şaŋyraqty qoiyp, onyŋ üstıne otyrǧanda Qoŋyr aǧamyzdan taǧy: «Şaŋyraqqa otyruǧa bolmaidy, būl – jalpy köşpelı jūrtynda, bızdıŋ ūly dala mädenietındegı eŋ qasterlı būiym» degen eskertudı estıptı» dedı Darhan Qydyrälı.

Qoŋyr İştvan Mandokidıŋ biylǧy 70 jyldyǧyna arnap Halyqaralyq Türkı akademiiasy onyŋ beinesı bederlengen arnauly medal şyǧardy. Ǧalymnyŋ jary bastaǧan bırneşe adam sol medalmen marapattaldy. Marapattalǧandardyŋ arasynda Astanada «Tılep Qobyz saraiyn» saldyrǧan Sapar Ysqaqov, Almatydaǧy №154 mektepke İştvan Qoŋyr Mandokidıŋ aty berıluıne eŋbek sıŋırgen, osy mekteptıŋ tūŋǧyş direktory Ernar Mäsälım de boldy.

Jiynda Astanada da Qoŋyrdyŋ atyna mektep pen köşe beru turaly qarar qabyldandy. Olardan bölek, qararǧa Mandoki eŋbekterınıŋ bibliografiiasyn jasau, ǧalymnyŋ kıtaphanasyn Halyqaralyq Türkı akademiiasynyŋ esebıne alyp, oqyrmannyŋ igılıgıne jaraityn mümkındık tuǧyzu, qoljazbalaryn zertteu men jaryqqa şyǧaru, Ankara qalasynda Qoŋyrdyŋ 70 jyldyǧyna bailanysty ǧylymi konferensiia ötkızıp, kıtaptaryn türık tılıne, odan basqa da türkı halyqtarynyŋ tılderıne audaryp şyǧaru, majarlardyŋ türkı tarihyndaǧy ornyn antropologiialyq, mädeni, etnografiialyq, tıldık jäne tarihy tūrǧyda qaita qarau, Astanada eskertkışın ornatu, Ufa men Bışkek qalasynda da Qoŋyrǧa arnalǧan ǧylymi jiyndar ötkızıp, Qyrǧyz Respublikasy astanasynda da atyna köşe beru, jas ǧalymdarǧa Qoŋyr atyndaǧy stipendiia taǧaiyndau ūsynystary engızıldı. Antropolog ǧalym Orazaq Smaǧūl Mandokige Halyqaralyq Türkı akademiiasynyŋ akademigı ataǧyn beru turaly oiyn jetkızdı. Oǧan Darhan Qydyrälı tiıstı ereje äzırlenıp jatqanyn, ol mäsele aldaǧy uaqytta qaralatynyn aitty.

 Amanǧali QALJANOV

Taǧyda

Ūqsas jaŋalyqtar

Pıkır üsteu

Back to top button