Basty aqparatEl tynysy

Qoiannyŋ qūty men jūty

Azuyn aiǧa bılegen barys jylyn attandyryp, qaudyr qūlaq qoian jylyn qarsy alǧaly tūrmyz. Iаǧni Şyǧys elderınıŋ ejelgı jyl sanau dästürı boiynşa 12 müşeldık jyl tızbesınıŋ 4 jylyn qarsy alyp otyrmyz.

Är jyldyŋ özındık sipaty bolatyny ­siiaqty, qoian jylynyŋ da erekşelıgın qazaq esepşılerı är türlı ataidy. Bırı qoian jyly jaily, jaqsy jyl bolady dese, keibır aqsaqaldar qoian qiyndyǧy mol, auyr jyl bolady degen boljam aitady. Qoian jylyn «aq qoian, or qoian, qara qoian, kök qoian, kökşe qoian, sary qoian, qyzylköz qoian, qoŋyr qoian, sūr qoian, sūrşa qoian, buryl qoian, börte qoian» dep nemese «ülken qoian, taqyr qoian, kışı qoian, jalpaq qoian…» dep 12-ge bölıp, är qoianǧa är türlı sipattama beretınder de bar. Bıraq bır jyldy 12 türge bölgendı qoiyp, 12 müşeldıŋ özın tolyq sipattai almaityn qazırgı taŋda bır jyldyŋ özın «aq tyşqan jyly, or qoian jyly» dep döp basyp böle alatyndar qazır joqtyŋ qasy bolǧandyqtan, bız qoian jylynyŋ jalpy erekşelıgı jaily söz qozǧauǧa mäjbürmız.

Qoian qazaqtyŋ şaruaşylyq tarihynda jūt, aştyq, auyrtpalyq, beinet jyly retınde baǧalanady. Onyŋ sebebı de joq emes. Tarihşylar är 36 jyl saiynǧy qoian jyly qatty bolyp, sonyŋ kesırınen eldı jūt jailaǧanyn aitady. 1867-1868 jj. «jalpaq qoian» jūty, 1879-1880 jj. «ülken qoian» («ūly qoian jūty» dep te atalady) jūty, 1891-1892 jj. «kışı qoian» jūty, 1915-1916 jj. «taqyr qoian» jūty bolyp, bükıl qazaq dalasynda mal qyrylyp, el aştyqqa, joqşylyqqa ūşyrap, halyq qatty qinalǧan eken. Qazaq dalasyna ǧalamat qaiǧy äkelgen «Aqtaban şūbyryndy, Alqaköl sūlama» da 1723 jyly – qoian jyly bolypty. Qoian jylǧy jūt pen apat, aştyq qalamgerler şyǧarmasyna da arqau bolǧan. Solardyŋ bırı I.Jansügırov:

Bolmasa tülkı aldyrǧan,

qasqyr atqan,

Bır qazaq taba almaisyŋ

qysty ūnatqan.

Ötıptı «aq qoiandai»

qyrǧyn qystar,

Tükırık tüspei qatqan,

jūrt jūtatqan, – dep jazsa, aqyn Arǧynbek Apaşbaiūly:

Qoianda jylqy

semiz, siyr aryq,

Eşkiniŋ odan beter küii ǧarip,

Toqtamai qary qalyŋ

oipaŋ jerge,

Ketedi qyr saǧalap

kiik auyp, – dep tüiindepti.

Degenmen «mūsylman balasy üşın qoian – adal as. Şöppen qorektenedı, etı taza. Qystyŋ qatty boluynyŋ qoianǧa qatysy joq. Tabiǧattyŋ qūbylysy, tosyn jaiy ainalyp kelıp otyrady. Sondyqtan adamdar şaruany ūiymdastyrudaǧy, qys mezgılıne daiyndyqtaǧy kemşılıgın qoiannan ızdemesın» dep uäj aitatyndar da bar. Tıptı qoian jylyn jaqsy jyl dep te baǧalaidy. «Qoian jyldyŋ qozysy – siyr jyldyŋ tūsaǧy» degen mätel – sonyŋ aiǧaǧy.

Qoiannyŋ qorqaqtyǧyna qarap «Qoian jyly tuǧan bala qorqaq, at ürkek keledi» dep, qoian äljuaz, qorqaq januar bolǧandyqtan, būl jyly tuǧan baladan el qamyn oilaityn ülken azamat şyǧa qoimaidy dep sanaidy. Bıraq qazaqtyŋ 3 jüzınıŋ basyn qosqan ataqty Abylai hannyŋ qoian jyly (1711) tuǧanyn eskersek, būl boljamnyŋ da tübı şikı ekenı baiqalady. Demek, būl – «qaşqan qoian jatqan qoiandy ala ketedı» degendei, äldekımnıŋ qoiannyŋ beinesıne qarap aita salǧan jai sözı ǧana. Iаǧni būl qoian jyly tuǧandardyŋ bärı qorqaq, barys jyly tuǧandardyŋ bärı batyr bolady degen söz emes. Qoian jyly qūtty, yrysty jyl bolsyn. Ūlys oŋ, jaqsylyq mol bolǧai!

 

Taǧyda

Ūqsas jaŋalyqtar

Pıkır üsteu

Back to top button