krupnyi zaim na kartu bez otkaza dlitelnyi srok
Ötken aptada Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev qyzmetke kırıskennen bergı kezeŋındegı qatqyl da auyr mälımdemesın jariia ettı. Tıptı mūny soŋǧy jyldardaǧy eŋ bır qataŋ tūjyrym boldy dep aitsaq ta jönı bar. Sonda ne dedı Prezident? «Barlyq jauapty tūlǧany jazalau kerek. Tüptep kelgende, türmelerde oryn jetkılıktı» dep eskerttı el basşysy.
Būl äŋgıme neden tuyndady? Bes jyl ışınde auyl şaruaşylyǧyn subsidiialauǧa 2 trillion teŋge bölıngen. «Nätijesınde ne körıp otyrmyz?» degen saual tastady Memleket basşysy. Oǧan özı jauap berdı: «Biudjet qarajaty lezde joq bolady, olardyŋ jūmsaluy boiynşa bıryŋǧai baqylau qoiylmaǧan. Naqty ekonomikalyq paida joq. Naryqtarymyzda körşıles elderdıŋ önımı basym». Eŋ ökınıştısı, būl ekonomikamyzdyŋ barlyq salasyna qatysty dälme-däl diagnoz bolyp otyr.
Täuelsızdıktıŋ otyz jylynda Elbasy bastamasymen qanşama jaqsy joba, baǧdarlamalar +qolǧa alyndy, oǧan qyruar qarjy salyndy. Kölemı öte auqymdy. Bauyrlas, körşı el b+++asşylary qyzyǧa qyzǧanatyndai qyruar qarjy. Bıraq alyp agrarlyq elge de, industriialyq derjavaǧa da ainala almadyq. Negızınen, şikızat ekonomikasyna arqa süiep otyrmyz. Önım men azyq-tülıktıŋ basym bölıgı syrttan keledı, qarjymyz syrtqa ketedı. Arnaiy baǧdarlama boiynşa alapat biudjet qarjysyna salynǧan qanşama käsıporyn, zauyttar tūsauy kesılmei jatyp nemese kesılgen soŋ tūsalǧanyn, toqyrap, qaŋtarylyp, qajetsız bolyp qalǧanyn közımız kördı, aitylyp, jazylyp ta jatty. Osyndai qaitarymy joq qūmǧa sıŋgen sudai joǧalatyn jobalardy «ıske asyryp», qomaqty qarjy jegen lauazym ielerı anyqtalyp, kınälılerdıŋ bärı bırdei bolmasa da, bırqatary qūryqtalyp, jazalandy da, bıraq odan jalpy jaǧdai özgere qoiǧan joq. Aiylyn tartyp jatqandar az.
Täuelsızdık taŋy atqaly berı bız jemqorlyqpen küresken joqpyz desek jaŋsaq aitqandyq bolar edı. Osy jyldar ışınde auyl äkımınen bastap būrynǧy Premer-ministrge deiın myŋdaǧan lauazym iesı ıstı bolyp sottaldy, olardyŋ arasynda polisiia basşysy, sot, prokuror, qarjy poliseiı, ırı kompaniia jetekşısı, deputat, oblys äkımı, ministr, vise-ministr bolǧandar da az emes. Türmeden bır-aq şyqty tübınde. Bıraq sonymen jegıqūrttai jep jatqan jemqorlyq kesapaty toqtady ma?
Qūqyq qorǧau organdarynan özge Elbasy janynan qūrylǧan türlı qoǧamdyq komissiialar da ün qosty jemqorlyqpen küres nauqanyna. Sonyŋ bırıne 1998 jyly bız de müşe bolǧanbyz. Elbasy Jarlyǧymen Qazaqstan Respublikasy Prezidentı janyndaǧy Joǧary tärtıptık keŋestıŋ qūramyna endık. Jalaqy tölenbeitın qoǧamdyq jūmys, komissiia ekı jyldai ömır sürdı, aryz-şaǧymnan aiaq alyp jüre almaitynbyz. Pärmenı de küştı edı. Jambyl oblysynyŋ äkımı men Kölık jäne kommunikasiia ministrı mäselesın komissiiada qarap, qyzmetınen bosatu jönınde Elbasyǧa ūsynys jıberdık. Ūsynys qoldau tauyp, ekı lauazym iesı de bosatyldy. Talai basşyǧa tärtıptık jazalar qoldanyldy, jazalandy. Keiınnen Ädep jönındegı komissiianyŋ, partiialyq baqylau komitetınıŋ de müşesı boldyq, bıraq olardyŋ qauqary da, pärmenı de kemşındeu, solǧyndau soǧyp jatty. Aitaiyn degenımız, osyndai qoǧam ökılderınen qūralǧan qaptaǧan komissiialardan özge atynan at ürketın quatty jaŋa mekeme – Memlekettık tergeu komitetı, Salyq polisiiasy, Qarjylyq monitoring agenttıgı, Qarjy polisiiasy, Sybailas jemqorlyqqa qarsy ıs-qimyl agenttıgı siiaqty qūrylymdar köbeigen saiyn kerısınşe jemqorlyq qarqyny da öse berdı. Tıptı ūlttyq kompaniialar men olarǧa qarasty jetekşı ūjymdar jyl saiyn arnaiy maman jaldap, qarjy jūmsap, sybailas jemqorlyq körınısterı paida bolu alǧyşarttaryn tauyp, taldap, şara qabyldap jatsa da ındet dertı basylar emes. Elımız sybailas jemqorlyq deŋgeiı boiynşa 180 eldıŋ ışınde 2018 jyly 124, al 2019 jyly 113-orynǧa taban tırese, ötken jyly ǧana şamaly jyljyp 94-orynǧa jaiǧasyppyz. Üstımızdegı jyldyŋ 9 aiy ışınde jemqorlyq äreketı boiynşa 2140 tūlǧa qūryqtalsa, sonyŋ 34-ı respublikalyq, 72-sı oblystyq, al 89-y – qalalyq, audandyq deŋgeidegı lauazym ielerı. Mäselen, Nūr-Sūltan qalasynda biylǧy toǧyz aidaǧy jemqorlar köşın qūqyq qorǧau salasy qyzmetkerlerınıŋ özderı bastap tūr eken. Būǧan endı ne deisıŋ? Qarap otyryp qairan qalasyŋ, ırılı-ūsaqty lauazym ielerınıŋ köpşılıgı elge, halyqqa qyzmet etemız, biık senımdı aqtaimyz dep emes, «baiu boldy – basty arman» dep ūrandatyp, özara bäsekege tüsıp ketkendei äser qaldyrady. Būl tıptı olardyŋ qanyna sıŋıp, buyn-buynyna deiın jetken siiaqty. 100 myŋ teŋge jalaqy alyp otyryp 100 millionǧa, 200 myŋ jalaqymen 2 milliard teŋge qarjyǧa memleket atynan ielık etıp, bas-köz bolyp konkurs ötkızetınderge «Altyn körse de memlekettık qyzmetker joldan taimaidy» dep qanşa jerden uaǧyz aityp memleketşıldıkke, parasattylyqqa şaqyrsaq ta, obal-sauapty eske salsaq ta, tıptı qorqytyp-ürkıtsek te nätije köŋıl könşıtpei tūr. Dert meŋdep ketken, küres nätije bermei tūr.
Qysqasy, qoǧamnyŋ jemqorlyqqa äbden etı ölıp, boiy üirengen siiaqty. Qandai jolmen aqşa tapsa da, bai-baǧlandar qazır törde otyrady, barlyq deŋgeidegı deputattar da negızı solardan qūralǧan. Lauazym joǧarylaǧan saiyn basşy qyzmetkerdıŋ jalaqysy ǧana emes, tabysy da öse beretının jūrtşylyq jaqsy bıledı. Eŋ jamany, jastar da aitqany jürıp, qalaǧany bolyp tūrǧan, qaltasy qalyŋ pysyqailarǧa qarap boi tüzeidı. «Qoǧamnyŋ özı taza emes, qaida baryp tazaramyn?» dep toryqqan edı osydan otyz jyldai būryn sol kezdegı balaŋdau aqyn Abai Balajan. Älı de toryǧady aqyndar men aqynjandylar. Qoǧamdy ızgılendıremız, sauyqtyramyz, aşyqtyqty arttyramyz, qolynda bilıgı barlar «para» dep aitpaidy, «parasat» dep söileidı degen ızgı maqsat jolyndaǧy joryǧymyz da maltyǧyp, nätije bermei qūmǧa tüsken ızdei tez joǧalyp jatyr.
Onda tūrǧan ne bar, äbjıldık, pysyqtyq tanytyp, qyzmetın paidalanyp ebın tauyp baiysa öz otandasymyz baiyp jatyr, tuǧan-tuysyna köleŋkesı tüser, nelerıŋ kettı dep keiitınder de tabylar. Degenmen jemqorlyq ūlttyŋ ruhani bolmysyna äser etedı, qoǧamdaǧy qūndylyqtardyŋ mänın joiady. «Aqşa bar jerde albasty bar» dep aram jolmen mal tabudy ata joly da, dın de qoldamaidy. Adal eŋbek pen bılım, zaŋ üstemdıgı, ädılettılık, şynaiy bäseke qaǧidattary joiylady, jūrttyŋ, äsırese jastardyŋ qoǧamnyŋ erteŋıne degen senımıne selkeu tüsedı, sodan bolar, küderın üzıp, qolyn sıltep, özge elderden käsıp pen näsıp ızdep jatqandar da az emes. Eŋ tömengı jalaqy kölemın endı ǧana 60 myŋ teŋgege kötergelı otyrmyz, elımızdegı ärbır altynşy bala kedei otbasynda tärbie alyp jatyr, mektep jetıspeidı, joldar qyryq jamau, auyl körınısı körıksız. Osynyŋ sebepkerı – el qazynasynan sız ben bızdıŋ esebımızden jonyp jep, qarpyp asap, saǧanasy saryq, qaǧanasy qaryq bolyp otyrǧandar.
Endı ne ısteu kerek? Şeşımnıŋ bır ūşyn Qasym-Jomart Toqaevtyŋ özı ūstatqan eken. «Jemqorlardy qūryqtaumen qatar para men üles aluǧa jol aşatyn basqaru ısındegı biurokratiialyq kedergı-kemşılıkterdı josparly türde joiu kerek. Şeşım qabyldaityn şeneunık pen onyŋ ainalasyndaǧylarǧa «öz qaltasyn» toltyratyn eşqandai mümkındık qaldyrmau kerek» degendı meŋzeptı Memleket basşysy. Biudjettık baǧdarlamalar jürgızu üderısın tolyq sifrlandyru, memlekettık mekemeler qataryn, ekonomikadaǧy memlekettıŋ ülesın, adam faktoryn azaitu siiaqty keşendı şaralardy da jedeldete qolǧa alǧan jön siiaqty. Äitpese jemqorlyqtyŋ jegı qūrty bügınımızdı ǧana emes, bolaşaq ūrpaǧymyzdyŋ nesıbesın de jep, tauyspai tyiylmaityn syŋaily… Memleket basşysynyŋ qatal eskertuınen osyndai astardy aŋǧardyq.
