Älem boiynşa amerikalyqtar qaryzǧa belşesınen batqan halyq dep sanalady (bızdı tanymaidy ǧoi, äitpese tızımnıŋ basynan tabylar edık). Ras, amerika halqy üşın mansabynyŋ bastaluy men daiyndyqtyŋ özı nesie aludan bastalady, öitkenı universitetterde bılım aqyly jäne qymbat. Bıraq, qarapaiym amerikalyqtar bükıl ömırınde bır nesiesın jauyp, ekınşısın alyp jatsa da, ondaǧy bankter klientın däl bızdegıdei qinamaidy.
Ülgı kerek bolsa…
Öitkenı onda bankter klientter üşın qatal bäsekelestıkke tüsedı jäne halyqty özderınıŋ nesielık jelılerıne tartuǧa tyrysady. Mysaly, olar nesielık kartany şyǧarǧan kezde «3 aida 3 myŋ dollar jūmsaŋyz jäne sızdıŋ şotyŋyzǧa 500 dollar syiaqy tüsetın» bonustar ūsynady. Nemese basqa bankten bır jarym jylǧa deiıngı bastapqy kezeŋge jeŋıldıkpen nemese tıptı nöldık mölşerlememen nesienı qaita qarjylandyrudy ūsynady eken. 1-50 myŋ AQŞ dollary mölşerındegı ädettegı tūtynuşylyq nesieler boiynşa paiyzdyq mölşerlemeler 6-8%-dan bastalady. Nesie merzımı – 5 jylǧa deiın. Bız tügılı aqşa sanau bıletın nemıster de qaryz alady. Nemıs bank mamandary qauymdastyǧynyŋ mälımetterı boiynşa, 1-5 jyldyq kezeŋdegı tūtynuşylyq nesieler boiynşa ortaşa mölşerleme Germaniiada 4,8% qūraidy. Qytaida tūtynuşylyq nesie mölşerlemesı – 3-4%, mūnda bankter klientterdıŋ tölem qabılettılıgın baǧalauda öte adal. Arnaiy ekonomikalyq statistika derekqorynyŋ esebıne säikes, 2019 jyldyŋ jeltoqsanyna qarai Qytaidyŋ jalpy üi qaryzdary eldıŋ nominaldy JIÖ-nıŋ 55,8% qūraǧan, būl 2018 jylmen salystyrǧanda 3,7% köp. Demek, tiımdı.
Endı ipoteka boiynşa älemdegı eŋ tömengı nesie mölşerlemelerıne kelsek, Finliandiiadaǧy ipotekalyq nesieler özderınıŋ azamattary üşın 2-2,5 paiyz, şeteldıkterge de qoljetımdı, bıraq säl joǧary – jyldyq mölşerı 3-3,5%. Japoniiada infliasiia öte az, ipotekanyŋ ortaşa stavkasy 1,2% qūraidy. Şveisariiada «ömırlık ipoteka» terminı keŋ qoldanylady. Mūndai nesie 100 jylǧa deiıngı merzımge berıledı jäne zaŋdy türde ol mūragerlık bolyp tabylady. Üidı nesiege satyp aludyŋ ortaşa stavkasy jylyna 1,4-1,6% qūraidy.
Deputattyŋ ūsynysy
Deputat A.Peruaşev düniejüzılık banktıŋ mälımetterı boiynşa, biylǧy jyly kedeilık şegınen tömen ömır süretın qazaqstandyqtardyŋ sany bır jarym esege (800 myŋ adamǧa) köbeiıp, 2,3 millionnan asqanyn, būl respublikanyŋ ärbır segızınşı azamaty kedeilık şegınde ömır süretının keltıredı. Deputattyŋ aituynşa, ötken jyly 106 mlrd teŋgege juyq somaǧa az qamtylǧan azamattardyŋ banktık bereşekterı esepten şyǧarylǧan bolsa, bügınde būl mäsele tek şielenıse tüsken, öitkenı onyŋ sebepterı joiylǧan joq. «Onyŋ ekı sebebı bar: bırınşısı bankterdıŋ öte joǧary paiyzdary, olardy Ūlttyq Bank pen Qarjy naryǧynyŋ agenttıgı bazalyq mölşerlemelerdı tömendetpei jäne memleketten 20%-dan nesie berudı qoldaudy aşyq talap etuı. Ekınşı sebep – Qarjy ministrlıgınıŋ tölemge qabıletsız otbasylardyŋ baspanalary men äleumettık kepıldıkterın saqtap, nesie beruşılerden qorǧauǧa mümkındık beretın jeke tūlǧalardyŋ bankrottyǧy turaly zaŋdy qabyldauǧa qūlşynysynyŋ bolmauy» dei kele deputat Azat Peruaşev jaǧdaidy şeşu üşın parlamentten barlyq ipotekalyq, tūtynuşylyq nesielerdıŋ şektı paiyzdyq mölşerlemelerın aqylǧa qonymdy deŋgeige, 7-8% deiın tömendetu boiynşa şaralar qabyldaudy sūrady.
Aiyrmaşylyq jer men köktei
Nesie mölşerlemesıne qatysty mäselenı Qazaqstan Respublikasy Ūlttyq käsıpkerler palatasy basqarma töraǧasynyŋ orynbasary Rahym Oşaqbaev ta būǧan deiın kötergen bolatyn. Ol, ärine, käsıpkerler müddesın qorǧaidy, olardyŋ biznesı jüru üşın nesielık mölşerlemenıŋ tiımdı bolǧanyn qalaidy. «Käsıpker Qazaqstanda da bar, İspaniiada da bar. Bıraq, bızdegı nesie 14%-ben, al İspaniiada 1,5%-ben esepteledı. Nesiege qol jetkızudı retteitın aqşa-nesie saiasatyn özgertu kerek, ol aqşa ūsynysyn keŋeituge baǧyttaluy kerek, sondyqtan mölşerleme tömen bolsyn dep būl mäselenı bırneşe ret köterdık. Sondyqtan bäsekelesuge mümkındık beretın qalypty paiyzdyq mölşerleme 5,6% boluy kerek dep sanaimyz» deidı ol.
Jyldam nesie qamyty
Onlain-nesie qyzmetın ūsynatyn kompaniialar zaŋdy ainalyp ötıp, qazaqstandyqtarǧa joǧary paiyzdyq nesie beredı, komissiia alyp, joǧary aiyppūldar salady. Mäjılıs deputaty Amanjan Jamalov būǧan narazy.
«Tötenşe jaǧdai men karantin jaǧdaiyna bailanysty aqşasyn joǧaltqan köptegen azamattar tūtynuşylyq nesie aluǧa mäjbür. Mūny mikroqarjy ūiymdary, lombardtar, üiden şyqpai nesie ūsynatyn barlyq onlain kompaniialar paidalanady. Aqparatsyz, tez, lezde aluǧa bolady, mūndai azǧyruǧa internettıŋ de septıgı tiıp otyr» deidı deputat. Amanjan Jamalovtyŋ aituynşa, «kompaniia nesie somasynyŋ 56 paiyzyn qūraityn» üşınşı tarapqa qaryz aluşynyŋ mälımetterın teksergenı üşın tölem alady. 100 myŋ nesie somasyna eseptesek, «jyldam şyǧaru» qosymşa qyzmetı 27 150 teŋgenı qūraidy. Sonymen bırge, sol kelısımde negızgı qaryz boiynşa keşıktırılgen tölem somasynyŋ 1 paiyzy mölşerınde jäne qaryzdy öteu qūnyn būzǧan ärbır jaǧdai üşın 3 myŋ teŋge mölşerınde, är keşıktıruge bır rettık komissiia belgılenedı jäne ärbır keşıktırılgen kün üşın syiaqy tölenedı. Iаǧni mūndai nesielerde, eŋ aldymen, nesie ūiymdarynyŋ qyzmetterı üşın tölemder, nesie beruşınıŋ şyǧyndary, tūraqsyzdyq aiyby, syiaqy, sodan keiın ǧana negızgı qaryzdyŋ mölşerı joiylady. Iаǧni bankten qaryz alsaŋ, öz qaryzyŋnan bölek osynyŋ bärın töleuge mındettı bolyp şyǧa kelesıŋ degen söz. «Būl adam eşqaşan qaryzyn tölei almaityndai jäne aiyppūl men ösımpūldy ünemı tölei almaityndai etıp jasalǧan. Mūndai jaǧdaida qarjy naryǧyn retteu jäne damytu agenttıgınıŋ enjar bolyp qala beretını taŋqalarlyq» deidı deputat.
Esterıŋızde bolsa, biylǧy jyldyŋ 10 nauryzynda bazalyq mölşerleme 9,25%-dan 12%-ǧa deiın köterılıp, 3 säuırde 9,5%-ǧa deiın tömendetılgenı belgılı. Ūlttyq Bank mūny öz tarapynan nesieleudı ūlǧaitudyŋ tiımdı şarasy dep tüsındırdı. Al Amanjan Jamalovtyŋ mamandyǧy ekonomist bolǧandyqtan, mūnyŋ mänın basqaşa esepteidı. Bazalyq mölşerleme, onyŋ pıkırınşe, nesie boiynşa paiyzdyq mölşerlemenı anyqtamaidy jäne teŋgenıŋ aiyrbas baǧamyna äser etpeidı. «Sondyqtan bazalyq mölşerlemenı bırtındep tömendetudı bastaǧan jön, paiyzdyq mölşerleme arnasynyŋ jūmysyn qamtamasyz etkende baryp bazalyq mölşerleme nesieler boiynşa paiyzdyq mölşerlemege äser etedı jäne nesieleudı qalpyna keltıredı. Ükımet pen Ūlttyq bank ekonomikany qarjylandyru infliasiiany tejeuden görı joǧary basymdylyq ekenın bırtındep tüsınetın kez keldı» deidı Jamalov.
Sarapşy senbei otyr
Halyk Finance aǧa taldauşysy Jansaia Kantaeva memlekettık qoldau basym bolatyn ipoteka naryǧynda nesieler boiynşa paiyzdyq mölşerlemelerdıŋ ösuı mümkın deidı. «Baspana-Hit baǧdarlamasy boiynşa ekınşı deŋgeilı tūrǧyn üi naryǧyna baǧyttalǧan nesieler boiynşa paiyzdyq mölşerlemeler ösuı mümkın. Sebebı osy baǧdarlama boiynşa nesie mölşerlemesı bazalyq mölşerlemege bailanǧan. Eger basqa nesielık önımderdı qarastyratyn bolsaq, olar boiynşa stavkalarda aitarlyqtai özgerıster bolady dep kütpeimız. Menıŋ oiymşa, jekelegen bankter tūtynuşylyq nesie boiynşa öz stavkalaryn köteredı, öitkenı olar biznesterınıŋ kırıstılıgın ūstap tūrulary kerek. Bıraq nesie mölşerlemesınıŋ ösuı äleuetı naryqtaǧy joǧary bäsekelestıkpen şekteledı. Ūlttyq banktıŋ mälımetterı boiynşa tūtynuşylyq nesieler boiynşa ortaşa alynǧan stavkalar 2020 jylǧy 1 aqpanda 21,4%-dy qūrady. Būl körsetkış qysqa merzımde 3-4% ösedı dep kütemız. Korporativtık nesieler boiynşa stavkalar da ösedı, öitkenı olar bölşek nesieler siiaqty, banktık qarjylandyru qūnyna bailanysty» dep pıkır bıldıredı ol. Sonymen, äl-äzırge bız kütken tömen paiyzdyq mölşerlemenıŋ köleŋkesı de körınbeitın sekıldı-au, al sız ne tüsındıŋız?
Jeŋıldık bolar edı
Soŋǧy kezderı nesienıŋ paiyzdyq mölşerlemesın tömendetu mäselesı ülken mınberlerden köterıle bastady. Eger şynymen de şeşımın tapsa, būl qara halyq üşın jeŋıldıgı bar igılık bolar edı. Al äzırge halyq paiyzdyq mölşerlemesı tym joǧary bolsa da nesie aludan bas tartar emes. Ainalamyzdaǧy qanşa adamnan sūrap-bılgenımızde bärınıŋ derlık qaryzy bar bolyp şyqty, bırı baspana alǧan, bırı ūlyna toi jasaǧan, bırı… Ala beredı jäne onysyn arqa etı arşa, borbai etı borşa bolyp jürıp, bırneşe ese qylyp qaiyrady. Al eger jaman aitpai jaqsy joq, qaryzyn merzımınen keşıktırse ne qaitara almasa, onda äŋgıme basqaşa. Öitkenı «qaryz al da qatyn al, qatynyŋ qalar qasyŋda» degen ejelgı maqal būl künde jürmeidı. Bank naǧaşyŋ emes…
