Ötkende bır dosym «Astananyŋ köşesınde kele jatsam, ekı student qyz bırınıŋ şaşynan bırı jūlyp töbelesıp jatyr eken, bıraz adam qoralanyp alyp, qyzyq körıp tūr. Al ana ekı qyz ūiatty jerlerı aşylyp jūlysyp jatyr, jügırıp baryp oryndarynan tūrǧyzyp, ajyratsam, bırın-bırı qoia bermeidı, qanym basyma bır-aq şapty da, ekeuın şapalaqpen ekı tartyp ūzynnan tüsırdım, tosyn tigen soqqydan keiın ekeuı ekı jaqqa qaşty, qyzyq körıp qarap tūrǧandardyŋ da jetı atasyn jezdei qaqtadym» dep jany küigen bır jaǧdaidy aitqan edı. Ärine, Astanada ǧana emes, mūndai jaǧdai elımızdıŋ barlyq jerınde bar, äsırese oquşylar arasyndaǧy älımjettılık asqynyp barady.
Soŋǧy kezderı äleumettık jelıde de qyzdardyŋ bırın-bırı şaştan jūlyp, sabap jatqan beinejazbasy köbeidı. Denı – 14-15 jas mölşerındegı qyzdar. 10, 11 klastyŋ nemese student qyzdar bolsa kerek, bärı jabylyp bır qyzdy sabaǧanyna, ūryp qūlatyp, şaştan jūlǧanyna mäz. Al aitylyp jatqan bylapyt sözderın estıseŋ, janyŋ türşıgedı. Ärine, būl qoǧamda ışınara kezdesetın jaǧdai bolǧanymen, ädemılıktıŋ, biiazylyqtyŋ, sūlulyqtyŋ simvoly bolǧan qyzdardyŋ däl osylai alysyp-jūlysyp jatqany bala tärbielep otyrǧan ata-anany beijai qaldyrmaityny anyq.
Bügıngı qyz – erteŋgı ana. «Qyz össe – eldıŋ körkı» dep atamyz qazaq qyzǧa qyryq üiden tyiym salyp, qyzyn törıne şyǧaryp, töbesıne köterıp ösırgen. Qazaq tarihynda qolyna qaru alyp jauǧa şapqan batyr qyzdar bolǧanymen, qazaq qyzyn eşqaşan alystyryp, jūlystyrmaǧan. Kerek deseŋ, «qyzǧa jymiǧan da jetedı» dep qyz balany qarqyldap külmeuge, daraqy ädet körsetpeuge şaqyrǧan. Qazaq qyzy töbelespek tügılı, dauys köterıp te söilemegen. Ondai ädepsızdık tanytsa «kökbet, körgensız»-ge balaǧan.
Onyŋ üstıne, qazırgı şäkırtter ūstazyn syilaudy, olardan qorqudy, ūialudy da ūmytyp barady. Olarǧa mūǧalımderdıŋ jekıp ūrsuyna, tıl almasa qataŋ jaza qoldanyp jönge saluǧa da mümkındık joq
Bıraq batysqa elıkteudıŋ äserı me, joq älde jat jūrttyq tärbienıŋ yqpaly ma, soŋǧy kezderı qazaq qyzdarynan da ūiat kete bastady. Ärine, būl arada bız erkekterdı, er-azamattardy sütten aq, sudan tūnyq deuden aulaqpyz, tūtas qazaq ūltynyŋ ūrpaq tärbiesı ülken daǧdarysqa ūşyraǧany ras. Ūlaǧatty ūl bolmaǧan jerde, qylyqty qyzdyŋ bolmaityny da aqiqat. Alaida qyz tärbiesı-ūlttyŋ tärbiesı ekenın, äiel bır qolymen besıktı terbetse, endı bır qolymen älemdı terbetetının, äieldık kındıgınde älem ainalatynyn eskersek, qyz tärbiesıne eşqaşan eleusız qarai almaimyz. Qazaqtyŋ osy künge jetuı bır jaǧynan, «aq naizanyŋ ūşy, aq bılektıŋ küşı» bolsa, ekınşı, bır eldıgımızdı saqtap qalǧan ūly qūdıret – jar tösegın jainamazdai küzetıp, jary jauǧa ketkende auyldy aman saqtaǧan analardyŋ arqasy bolatyn.
Ūldyŋ da, qyzdyŋ da tärbiesı – maŋyzdy taqyryp. Är ata-ana öz älınşe balasyna tärbie beredı, eşbır ata-ana balam jaman bolsyn demeidı. Bıraq qazır «qyzdy şeşe tärbielemeidı, köşe tärbieleidı» dep Qadyr Myrza-Älı aitqandai, bügıngı taŋda balany qoǧamdyq orta men äleumettık jelı tärbieleidı. Iаǧni qazırgı ata-analar «qyzǧa qyryq üiden tyiym» dep qyzyn qymtap ūstauǧa şarasyz. Demek, qazır – balany ata-ana, mektep (bılım beretın oryn) jäne qoǧam bolyp tärbieleitın zaman. Ökınışke qarai, bala tärbiesındegı osy üş jaqtyŋ bır-bırımen bailanysy üzılgen. Mektepterdegı tälım-tärbie de älsız, äsırese ūlttyq tärbie, ūlttyq mınez tūrǧysynan tärbie jürgızu joqtyŋ qasy. Sebebı bızdıŋ qazırgı zaŋdarymyzdyŋ köbı balanyŋ adamdyq qūqyq jaǧyna basa män beredı de, balalarǧa tamaşa ūlttyq qasietke tän tälım-tärbie beru tūrǧysynan eşqandai jauapkerşılık jüktelmeidı. Jastar tärbiesındegı qoǧamdyq ortanyŋ mındetı men jauapkerşılıgı eskerusız qalǧan. Sosyn da joǧarydaǧydai ūnamsyz jaittar qoǧamda küştı dümpu tuǧyzbasa, bızdıŋ zaŋ atqaru organdary oǧan aralasa bermeidı. Eger bızdıŋ zaŋ atqaru oryndary joǧarydaǧydai jait tuyla qalǧan jaǧdaida, qoǧamdyq tärtıptı büldıruşılermen qatar, olardyŋ ata-analaryna, ūstazdaryna jäne oqu ornyna dūrys tärbie bermegendıgı üşın qataŋ jaza qoldansa, mūndai ūiatsyz jaǧdailar azaiar edı. Bır auyz sözben aitqanda, bızge de ūlttyq tälım-tärbie men ūlttyq moraldy nasihattaityn jäne qadaǧalaityn ädep saqşylary kerek siiaqty.
Keŋes Odaǧy kezınde de qyz tärbiesıne basa nazar audardy. Mektep qabyrǧasynan «Äielder keŋesı» qūrylyp, qyzdardyŋ tärtıbın, kiım kiısın qadaǧalap otyratyn. Ūlttyq tälım-tärbie de qatar aitylatyn. Qazır bızde osyndai ürdıs bar ma? Onyŋ üstıne, qazırgı şäkırtter ūstazyn syilaudy, olardan qorqudy, ūialudy da ūmytyp barady. Olarǧa mūǧalımderdıŋ jekıp ūrsuyna, tıl almasa qataŋ jaza qoldanyp jönge saluǧa da mümkındık joq.
Şynyn aitaiyq, qazırgı jastardyŋ köbı ūlttyq ǧūryp-ädet, ūlttyq tälım tärbiege pysqyryp ta qaramaidy. «Ūiat bolady, obal bolady, jaman bolady» degen üş-aq auyz sözben bala tärbielegen qazaq būl künde qazaqtyŋ yrym-tyiymymen balaǧa tosqauyl qoia almaidy. Sebebı telefonǧa esı ketken jas ūrpaq qazır bärın «adamzattyq deŋgeide» oilauǧa köşken. Sosyn da olardyŋ nazarynda ūiat bolady, erteŋım ne bolady degen ūǧym ekınşı orynǧa syryldy. Köŋılı nenı qalaidy, sony ıstep köredı, temekı şegedı, araq ışedı, töbelesedı, jat jynystylarmen qarym-qatynasqa tüsedı. «Bärın özım bılem» dep basynan söz asyrmaidy. Mektep qabyrǧasynda oqyp jürıp jüktı bolyp qalatyn qyz balalar köbeiuınıŋ bır sebebı osynda. Būl kezı kelgende olardyŋ otbasy qūru ısıne de yqpal jasaidy. Eldı, erdı syilaudyŋ äiel baqytynyŋ bır şyraǧy ekenın esten şyǧarady da, küieuımen salǧylasyp, üilengennen keiın az künde ajyrasyp tynady.
Soŋǧy jyldary karate, boks, taekvondo siiaqty sport türlerımen ainalysatyn qyzdardyŋ qatary köbeigen. Ärine, olardyŋ köbı osy sport salasyna qyzyqqannan emes, kerısınşe, joǧarydaǧydai töbelesterde bıreuden taiaq jemeu üşın baratyny da jasyryn emes. Mıne, osynyŋ özınen qyzdar arasyndaǧy töbelestıŋ būrymdylar arasynda etek alyp bara jatqanyn aiǧaqtasa kerek. Al mūnyŋ arǧy jaǧynda mektepterdegı älımjettık jatyr. Qyzdardyŋ osy töbelesın körgen ata-ana endı öz qyzdaryn qalai tärbieleidı? Sen myna jaqtan ädeptı bol, ibaly bol dep tärbie bergenıŋmen, erteŋ bıreudıŋ qyzy oǧan älımjettık jasap, sabap jatsa, onyŋ obaly kımde degen sūraqtyŋ barlyq ata-anany mazalaityny ras. Sondyqtan, mūndai ersı qylyqty erkıne jıberuge bolmaidy, būl bassyzdyqty erkıne jıbermeu üşın bükıl qoǧam bolyp jūmylmasa, tek ata-ananyŋ, mekteptıŋ tärbiesı azdyq etedı. Soŋǧy kezderı qoǧamdyq ortada beiädep söilese, 69 myŋ teŋge aiyppūl salu közdelıp otyrǧany siiaqty, qyzdardyŋ qoǧamdyq tärtıptı, ūlttyq tärbienı saqtamaǧany üşın de aiyp pen jazany qataŋdatqan jön siiaqty. Äleumettık jelını şulatqan qyzdardyŋ töbelesınen bız osyndai oi tüidık.
