Bılım beru ısıne betbūrys kerek
Qaŋtardaǧy oqiǧalar el Prezidentı Qasym-Jomart Toqaev öz Joldauynda atap ötkendei, köptegen qordalanǧan problemalardyŋ betın aşty.
Qasym-Jomart Toqaevtyŋ aitylǧan synyn qoldai otyryp, osy mäselege qatysty bırer oiymyzdy aitsaq deimız.
Täuelsızdık alǧannan berı, bızdıŋ oiymyzşa, eŋ köp reformalardy bastan keşırgen joǧary bılım beru jüiesı ekendıgı jasyryn emes. Kezektı ministrdıŋ keluımen bas-aiaǧy joq reforma, modernizasiia bastalatyn, jaŋaşyldyqtan äbden yǧyr bolǧan salaǧa taǧy bır bastama engızıletın. Osylaişa bırınen bırı asyp tüsetın, nätijesız reformalardy qabyldau jalǧasyp kete beretın.
Ötkennen üzıldı-kesıldı bas tartu, jaŋa standarttardy engızu, bıtpeitın jaŋalyqtar universitetterdı köbınese qaǧazbastylyqpen ainalysuǧa jäne joǧary reitingke qol jetkızudegı jelökpelıkke äkeldı.
Sondai jaŋaşyldyqtardyŋ barysynda oqytuşy är semestrde būrynǧydan erekşelenetın sillabustardyŋ jaŋa formalaryn toltyruy qajet boldy. Keide semestr ışınde sillabustardyŋ pışını ekı ret özgeretın. Būl turasynda öz kezegınde bırlı-jarym oqytuşy narazylyq bıldırdı. Alaida ondailardy tyŋdaityn qūlaq bolmady.
Bılım sapasy men studentterdıŋ özı ekınşı qatarǧa yǧystyryldy. Eŋ bastysy, ädemı, syzbaǧa salynǧan jäne estetikalyq jaǧynan süikımdı sillabus daiyndalsa boldy. Onyŋ mazmūny oqytuşyny da, basşylardy tolǧandyryp jatpady. Mysal ızdep, alysqa barmai-aq qoialyq. Jaqynda ǧana äl-Farabi atyndaǧy QazŪU oqytuşylaryn «bezgek küige» tüsırgen 2019 jylǧa arnalǧan QS reestrınde baǧdarlama boiynşa qūjattardy şūǧyl türde tez arada daiyndau boldy.
Būl netken talap? Nege bızder, oqytuşylar eşteŋe bılmeimız, nege eşkım eşqandai tüsınık bermeidı. Ötıp ketken uaqyttardaǧy baǧdarlamalardy qaita daiyndaudyŋ qajettılıgı qandai? Ol jaǧy beimälım. Bälkım, bırazdan keiın universitettıŋ kelesı reitingke kırgenı mälım bolatyn şyǧar. Uaqyt körseter. Degenmen būl baǧdarlamalardyŋ studentterge, magistranttarǧa, doktoranttarǧa bererı ne? Jauap bıreu-aq – eşteŋe.
Osyǧan orai bırınşı ūsynys – qajetsız atyşuly reitingterdıŋ soŋyna tüsudı doǧaru üşın moratorii (Prezident jalaqy boiynşa ūsynǧandai) engızu. Oqu baǧdarlamalary boiynşa jaŋa qūjattamany älsın-älsın engızudı toqtatu qajet. Oqytuşylarǧa studenttermen, magistranttarmen, doktoranttarmen köbırek jūmys jasauǧa uaqyt bölu kerek. Bılım sapasyn arttyru üşın oqytuşy men bılım aluşynyŋ arasyndaǧy bailanysty küşeitu qajet.
Bügınde joǧary oqu ornynda studenttıŋ bılımın baǧalau – öz aldyna bölek taqyryp. Emtihan nätijelerı boiynşa üşke oqityndardyŋ sany az ekendıgı anyqtalady. Köbınese emtihan vedomosterınen dästürlı «jaqsy», «öte jaqsy» degen baǧalarǧa säikes keletın 70-ten 100-ge deiıngı ball oryn alady. Mūnyŋ özı studentterdıŋ köpşılıgı jaqsy nemese üzdık oqidy degendı bıldıredı. Şyndyǧynda solai ma? Tekserıs kezınde qyzyl diplom alatyn tülekter tömengı daiyndyq körsetedı. Ärine, bärıne bırdei küie jaǧa bermeiık, aralarynda üzdık diplomǧa laiyqtylary joq emes. Osy oraida Prezident Qasym-Jomart Toqaev jalpy daiyndyǧy men bılımı tömen joǧary oqu oryndaryn bıtırgen tülekterge sūranystyŋ joqtyǧyn tılge tiek etkendıgı de beker emes. Ökınıştısı, zamanaui «üzdık» degen baǧa köp jaǧdaida «halyqaralyq», iaǧni keŋestık kezeŋdegı üş degen baǧaǧa teŋ desek artyq aitqandyq emes.
Oqytuşylar tömen ball qoiudan jasqanady, öitkenı olar bılımdı naşar beretındıgın tüsındıruı şart. Al studenttıŋ sabaqqa nemqūraily qaraityny tıptı de talqylanbaidy. Osyndai syŋarjaq közqaras bılım sapasyn tüsıretındıgıne män berıle bermeidı.
Aqyly bölımde oqityn studentter özderınıŋ aldyna bılım alu mındetın qoimaidy. Olar oquǧa nemkettı türde qaraidy. Osynau olqylyqty bızder öz kezegınde bırneşe ret körsetıp, keleŋsız jaitty joiu kerektıgı turaly pıkır bıldırdık. Ol az deseŋız, olardyŋ tölegen aqylary üşın özgelerge qaraǧanda oqytuşyǧa köbırek talap qoiulary tiıs ekendıkterın, jiı aqyl-keŋes, konsultasiia jäne t.b. alu kerektıgın qadap aittyq. Bıraq, ökınışke qarai, aitylǧannyŋ bärı jelge ūşty. Aqymen oqityndardyŋ ūstanymy basqaşa: aqy tölendı, endeşe joǧary baǧa qoiyluy haq.
Täuelsızdık alǧannan berı, bızdıŋ oiymyzşa, eŋ köp reformalardy bastan keşırgen joǧary bılım beru jüiesı ekendıgı jasyryn emes. Kezektı ministrdıŋ keluımen bas-aiaǧy joq reforma, modernizasiia bastalatyn, jaŋaşyldyqtan äbden yǧyr bolǧan salaǧa taǧy bır bastama engızıletın. Osylaişa bırınen bırı asyp tüsetın, nätijesız reformalardy qabyldau jalǧasyp kete beretın
Universitetterdegı oŋtailandyru studentterdıŋ emtihandardy jiı test türınde tapsyruyna alyp keldı. Mūǧalımder basşylyqqa bılımdı qorytyndy baǧalauda testıleu obektivtı bola almaitynyn tüsındıruge tyrysty. Alaida būl jüie köptegen universitetterde bekıtılıp, tolyǧymen engızılgen. Jıbı üzılmei, sabaqtasa tızbektelgen emtihandar: orta mekteptı bıtırıp, joǧary oqu ornyna tüserde de testıleu, ony tämamdap jatqanda da testıleu. Mylqau nemese öz pıkırı joq, bılımı taiaz mamandardy osylai özımız daiyndap jatyrmyz.
Joǧaryda aitylǧandardan kelesı ūsynystar tuyndaidy:
- Studentterdıŋ bılımın baǧalauda közboiauşylyqty toqtatu qajet. Oqytuşylarǧa studenttermen jūmys jasauda qysym körsetpei, bılımdı obektivtı baǧalauǧa mümkındık beru kerek.
- Mındettı jäne şūǧyl türde aǧymdaǧy jäne qorytyndy nemese memlekettık emtihandardyŋ auyzşa türlerın engızudı qolǧa alu qajet.
- JOO-ǧa tüsu kezınde ŪBT-dan bas tartqan jön, būl älsız talapkerlerdıŋ joǧary oqu ornyna tüsuıne jol bermeidı.
Tülekterdıŋ jūmysqa ornalasuy universitetter qyzmetınıŋ negızgı körsetkışıne ainaluy tiıs. Qazaqstandaǧy bırınşı oqu orny (äl-Farabi atyndaǧy QAZŪU) tülekterıne degen sūranystyŋ joǧary bolǧandyǧy jäne jas mamannyŋ ūjymda jūmys jasaitynyn maqtan etetın kezder bolǧandyǧy köpşılıktıŋ esınde. Ökınışke qarai, joǧary oqu ornyna degen közqaras özgergen.
Taǧy bır jaǧdaidy eskergen jön. Joǧary oqu oryndary üşın barlyq jaŋaşyldyq bılım salasyndaǧy joǧary lauazymdy şeneunıkter tarapynan tuyndaǧan, solai bolyp ta jatyr. Olar innovasiialar arqyly özderınıŋ belsendılıkterı men qarqyndy jūmystaryn, paidaly ıs jasap jatqandaryn körsetkılerı keledı. Sol bır şeneunık qazaqstandyq joǧary oqu ornyna özınıŋ balasyn oquǧa jıbermeidı, sebebı onyŋ qabyrǧasynda ne bolyp jatqanyn jaqsy bıledı. Äsırese JOO rektorlary özınıŋ studentterı men tülekterı üşın jauapkerşılık arqalaidy. Joǧary oqu ornynyŋ basşysy jaŋa standarttardy kümändı reitingter üşın aldyŋǧysyn aiaqtamai, engızudı ǧana oilap jatqanda, studentterdı aitpaǧannyŋ özınde oqytuşylarǧa eş jaqsylyq kütudıŋ özı artyq.
Scopus jäne Thomson bazalarynyŋ joǧary reitingtı şeteldık jurnaldaryndaǧy jariialanymdar JOO oqytuşylary, sondai-aq ǧylymi qyzmetkerler arasynda tūraqty ärı ädıl narazylyq tudyrady.
Jobalarǧa qoiylatyn talaptardyŋ ışınde osy basylymdarda mındettı türde jariialanym jasau talaby qoiylǧan. Bır ǧylymi-zertteu institutynda 10 joba bolsa, būl mekeme – osy ǧylymi basylymdardaǧy jariialanymdarǧa 5 million teŋgeden astam qarjy böledı degen söz.
Doktorant osy jurnaldarda maqalasy bolsa ǧana qorǧauǧa şyǧa alady. Bır maqalanyŋ özı qyruar qarjyny talap etedı. 172 myŋ şäkırtaqy alatyn doktorant atalǧan basylymdarda maqala jariialau üşın 500 myŋ teŋgeden astam qarajat jinauy kerek. Osynşama aqşany taba almaǧan doktorant nesie aluǧa mäjbür bolady. Ondai jaittardyŋ kezdesetındıgı şyndyq. Būl körsetkıştı bükıl Qazaqstan boiynşa doktoranttar sanyna köbeitseŋız, qomaqty soma şyǧady. Qarapaiym ǧana arifmetikalyq esep Qazaqstannan tysqary jerlerge milliondaǧan aqşanyŋ ketıp jatqanyn däiekteidı.
Osy jurnaldarda mındettı türde maqalalary boluy tiıs oqytuşylar men ǧylymi qyzmetkerlerdıŋ sanyn eskersek, būl körsetkış eselene tüsedı. Bızdıŋ şeteldık ärıptesterımız mūndai essızdıkke taŋ qalyp, taŋdai qaǧady. Nobel syilyǧynyŋ laureattary atalǧan basylymdarda jariialanym jasamai-aq, olardyŋ bar ekendıgın bılmei-aq özderınıŋ tereŋ bılımderı arqyly joǧary ataqtarǧa laiyq boldy.
PhD doktoranttarynyŋ qorǧauy üşın jäne ǧylymi jobalardy oryndauda Scopus derekter bazasynyŋ jurnaldarynda jariialanym jasau qajet degen talapty alyp tastaudy ūsynamyz. Mūnyŋ özı orasan köp qarajatty ünemdeuge äkeledı.
Joǧary oqu oryndarynyŋ basşylaryna oqytuşylardan osy jurnaldarda mındettı türde jariialanym jasaudy talap etuge tyiym salynuy tiıs.
Ötken 2021 jyly ǧylymi joba jetekşılerınen atqarylǧan jūmystardyŋ jyldyq esepterın ötkızu talaby alynyp tastalatyndyǧy turaly jaŋalyq köpşılıktıŋ köŋılınen şyqty. Onyŋ ornyna bır jyldyŋ ışınde atqarylǧan jūmystar turaly qysqaşa mälımet berıldı.
Jyl ışınde atqarylǧan jūmystar turaly qysqaşa aqparat qabyldandy. Būl täsıl jobany oryndauşylarynyŋ jūmysyn jeŋıldetıp, eŋ bastysy, 40-60 bettık qajetsız esep daiyndau maşaqatynan qūtqardy. Osyndai igı bastama jalǧastyrylyp, 27 jäne 36 ailarǧa josparlanǧan jobalar boiynşa atqarylǧan jūmystar turaly qorytyndy esepterdıŋ ornyna qysqaşa mälımet berılse, tiımdı bolar edı. Mūnyŋ özı Prezident atap körsetkendei, qaǧazbastylyqtyŋ etek jaiuyna kedergı bolyp, qajetsız makulaturanyŋ azaiuyna septegın tigızer edı.
Zäkış SÄDUAQASOVA, Orazgül MŪHATOVA,
tarih ǧylymdarynyŋ doktorlary, professorlar,
Ş.Uälihanov atyndaǧy tarih jäne etnologiia
institutynyŋ bas ǧylymi qyzmetkerlerı
