Qazaq auylynda kommunistık ideologiianyŋ tarauyna basty kedergınıŋ bırı – mūsylman dını ekendıgın partiia-keŋes organdary jaqsy tüsındı. Sondyqtan 1929-1931-jyldardaǧy köterılısterge bailanysty jazalau körnektı dın basylardy tügeldei qamtydy. Tūtqyndalǧandardan bırde-bır dın basy aqtalyp bosatylmaǧan.
Tek, Bostandyq, Taqtaköpır, Sozaq, Sarysu, Talas, Batpaqqara, Balqaş jäne Şoqpar köterılısterıne bailanysty ısterdı qaraǧan kezderde ǧana OGPU üştıgı segız işan men moldany atu jazasyna kesuge ükım şyǧarǧan. Al 12 molda ärtürlı merzımderge sottalǧan jäne jer audarylǧan. Osy jyldarda Qazaqstanda 198 şırkeu men meşıt jabylǧan. Tek 1940 jyly bır ǧana Qaraǧandy lagerınde 355 dın qyzmetker jazasyn ötep jatypty.
* * *
Söitıp, stalindık quǧyn-sürgın nauqanynda mūsylman dınınıŋ körnektı qairatkerlerı tügeldei derlık ūstalyp, şetınen atyldy nemese itjekkenge aidalyp, jaryq düniemen sol jaqta qoş aitysyp jatty. Bıraq sol qiyn-qystau kezeŋnıŋ özınde jer audarylmai, türmede ırıp-şırımei hazıret degen dıni lauazymǧa ie bolǧandardyŋ ışınen repressiiaǧa ılıkpei aman qalǧan jalǧyz adam Jarmūhammed (1885-1960) degen kısı eken. Osy ırı oqymysty moldanyŋ balasy – Hairolla Jarmūhanov Astanada tūrady, būryn komsomolda, oblystyq, audandyq partiia komitetterınde, oqu-aǧartu salasynda basşy qyzmetter atqarǧan, qazır zeinetker. Ötken ǧasyrda, 60-jyldardyŋ basynda, Hairekeŋ Aqmola oblysynyŋ Aqköl audandyq komsomol komitetınıŋ bırınşı hatşysy qyzmetın atqaryp jürgende men sol audanǧa qarasty Aqsu rudnigınde komsomol qyzmetınde ısteitınmın. Söitıp, ol bırer jyl menıŋ bastyǧym bolǧan. Bızdıŋ tanys-bılıstıgımız sol kezden bastau alady.
Hairekeŋ äkesı turaly syr şertedı. Sony tyŋdap köreiık.
– Aqmola oblysynyŋ Aqköl öŋırınde Şılıkbai degen jerde tuǧan, Kürsary kerei. Espol, Qūrmannan taraityn arǧy atasy – Esentai, odan Jarylǧap, Jaman. Jarylǧaptan – Jämilä, Qamila, Aitmaǧanbet, Ermaǧanbet, Jarmūhammed. Öz äkesı Jarylǧap, anasy erte ölgen. Jūmys jasyna kelgen aǧasy Aitmaǧanbet qana bolǧan. Nemere aǧasy Ämırūly Nūrpeiıs qajy qaramaǧyna alyp oqytqan.
Jarmūhammed äkemız ben şeşemız Bätima bibıden Ǧabdıljabbar, Ǧajiakbar, Ǧamaliden, Ǧalauiden, Aqmaliden, Qamariden, Abdrahman, Qazihan, Gülbanu, Nazika, Mädina, Güljihan, Mnauuara, Najiia degen ūl-qyzdar ömırge kelgen.
Atam (äkesın aitady. – A. K.) HIH ǧasyrdyŋ aiaq kezınde Kökşetau meşıtın ūstaǧan Talasūly Nauryzbaidyŋ (Nauan hazıret) kömekşısı Şäimerden hazıretten därıs alǧan. Şäimerden 1907 jyly Qotyrköl bolysynan 37 şar alyp, nebärı 13 şar jinaǧan Abylai tūqymy patşa äskerınıŋ polkovnigı Sūltanǧazy Uälihanovty artqa tastap, Memlekettık Dumaǧa müşelıkke ötken.
Atam Jüken auylynda därıs berıp, bala molda atanǧan. Kämpeske kezınde ūstalyp, etappen Qyzyljarǧa (Petropavl) äketedı. Stansada şamaly üzılıs kezınde aǧaştyŋ köleŋkesın panalap, namaz oqyp otyrǧanda poezd jürıp ketedı. Sodan ol Qyzyltu audanynyŋ Aqtüiesaiyn, Keŋaşyny panalaidy. Keiın Omby oblysy Mäskeleŋke audanynda tūraqtaǧan. Apam (şeşesı – A. K.) Aqköl tübındegı Keŋes auylynda qalady. Tört bölmelı aǧaş üi küigen. Apamnyŋ kışı ınısı audanda raiispolkomda ıstegen Qasymbekūly Ahmetjan degen naǧaşym örtten qalǧan düniesın kök majarǧa tiep, qazırgı Stepniak qalasyna köşırıp aparǧan. Köktomarda jerdı qazyp, itarqa qylyp japqan üide tūrypty.
Atama Mäskeleŋke bazarynda Erden degen tatar därıger jolyǧyp, üiıne aparady. Keiın Nesıp auylynda Jeksenbai meşıtınde Sätqoja hazırettıŋ qaramaǧynda naib imam bolǧan. Meşıttı 1920-jyldary Ombyda qaitys bolǧan sary kerei Baqtybai ūrpaǧy, saudager bai Tıleukeūly Jeksenbai saldyrǧan eken.
1937 jyly mamyr aiynda Sätqoja hazıret ūstalyp, küzde Qyzyljarda atylady. Qaterlı joiqyn küştı sezgen atam endı «ışke» qarai ketudıŋ qamyn oilaidy. Sol jyly jazda duadaq Kerei Moldybai Joldybaiūly Esılköl audany Jaŋa auylǧa köşırıp äkeledı.
Atam – özım estıgen quǧynǧa tüsken tereŋ bılımdı moldalardyŋ ışınen tırı qalǧan jalǧyz hazıret. Qauıp-qaterden jan tüpkırındegı imany, ıştei oqyǧan dūǧalary saqtaǧan şyǧar. Arab, orys tılderın bıletın. Tereŋ bılımdılıgımen, sauattylyǧymen közge tüsken. Qūran sürelerın arabşadan tura audaryp, şariǧat aitatyn. Dauysy erekşe süikımdı bolatyn. Qūran oqyǧanda jürekke jyly sezım ūialap, tyŋdai beresıŋ, tyŋdai beresıŋ. Sondyqtan bolar, qaida jürse de jūrt ony syilaǧan, el azamattary qamqorşy bolǧan. Jaŋǧaraauylda Kereibai, Däniiarūly Nūrbai, Aqsaryda Köşerbai, Jaŋaauylda Jūmabai Joldybaiūly, Üşqūdyqta Esenūly Mūqan, Mūqanūly Lūqpan, Kälesköpte İsanyŋ Mūhamedjary, Qarajanūly Qasym taǧy basqalar aman qaluyna sebepker bolǧan.
Özımızdıŋ auyldan şyqqan petropavldyq Nūrmaǧambetūly Jūmaǧūl Beisenbaev, Astanadan qajy Ǧaliakbarūly Aqylbek, Omby oblysynyŋ tūrǧyny Qasenūly Eslämbek (Maike) aqsaqaldardyŋ aitqany: «1956 jyl. Mausym aiy. Kün ystyq. Jaŋbyr tılegen el tasattyq jasauǧa Meşel üiınıŋ artyndaǧy tomarly kölge jinalady. Qoi soiylady. Jarekeŋ hazıret qūran oqidy. Qu basqa siia qaryndaşpen dūǧa jazyp, Mūhamedǧali degen moldaǧa beredı. Qu bas (jaŋa soiylǧan maldyŋ basy jaramaidy) suǧa kömıledı. Jūrt taramai jatyp-aq, soltüstık-batystan būlt kelıp, jaŋbyr bastalady».
Üş künnen keiın «Ozernyi» sovhozynyŋ ortalyǧy Uticheden selsovet Klimenko Vasilii Ustinovich kelıp: «Gde mulla? Pust zabiraet kost, a to zalivaet», – deptı. Bas sudan alynyp, jaŋbyr toqtaidy. Isınen, mınezınen küdıktener eşteŋe tappaǧan soŋ «uroven duhovnoi kultury i znaniia vyzyvaet k nemu nevolnoe pochtenie» dep milisiia baqylauynan bosatady. Atamnyŋ köp quǧyn körmeuıne osyndai şapaǧatty ısterı sebep bolǧan.
Taǧy bır mysal. Jazǧytūrym qystan qalǧan şöpke jaqyn samauyrǧa şai qūiyp otyrǧan äielder mäsınıŋ qonyşymen samauyrdy ürlegende ot şyǧyp, ört bastalady. Jalyn ūlǧaiyp, etıkşı Qamidollanyŋ üiıne jetedı. Asqa jinalǧan jūrt äbıger bolady. Sol kezde atam sömkesınen siia qaryndaşyn alyp, qaǧazǧa dūǧa jazady da örtke tastaidy. Ot saiabyrlaidy. Jūrt su qūiyp, söndırıp alady.
Atamnyŋ Qūrannan basqa qolǧa ūstaityn sömkesı (sakvoiaj) bolatyn. Taza oramal, sabyn, tıs juatyn poroşok pen şötke, siia qaryndaş, qaǧaz, közge tamyzatyn därısı ünemı bırge jüretın. Tısın tūzdy sumen şaiyp otyratyn. Bırde bır tısı tüspei kettı. El aralap, orys qalalarynan ötkende aldynan äiel zaty kezdese qalsa atty qamşylai bastaityn. Eger ötıp ketse, ainalyp basqa köşemen jüretın.
Auylda kım bolsa da – ülken-kışı, qatyn-qalaş, bala-şaǧa, jaiau adamdar, ūlyqtar, mūǧalımder – äkemnıŋ jolyn kespeitın. Basynan auyrǧan kısılerge em salyp, dūǧa oqityn, şırtkı jazyp, syrqatyn jeŋıldetkenın özım talai kördım. «Ataŋmen otynǧa barǧanda, mynau aǧaş älı jas eken, mynau qaiyŋ tüp-tüzu eken, kesuge obal dep, jyǧylǧan aǧaş pen būtaqtardy jinap äkeletınbız», – deitın apam.
1958 jyly Reseiden elge – Aqmola oblysynyŋ Aqköl audany Keŋes auylyna köşıp keldık. Maqataiūly Ahmetqali, şäkırtterı Jüken nemeresı Qūsaiynūly Käkım, Qabdykärım (Qoŋqa) Bekpanūly, zamandastary Ospanūly Kerımbai, Qasenūly Äblıǧani basqa da kısıler el bolyp jaqsy qarsy aldy. Mūnda da auyl adamdary aldynan ötpei, tosyp tūratyn. Topyraq öz jerınen būiyryp, ekı jyldan keiın 1960 jyly jeltoqsannyŋ 31 künı dünie saldy. Jarty ǧasyr bırge jasasqan anam Qasymbekqyzy Bätima, jūrt «bibı» deitın, 1962 jyly qaitys boldy. Ekeuı de Keŋeste: Kemerköl jiegındegı töbede, Jüken ziratynda jatyr.
«Menıŋ jatqan jerım jūrttan erekşelenbei basqalarmen bırdei jabaiy bolsyn, äşekeilemeŋder, mäiıt müsäpır bolyp jatuy kerek» dep ösiet aitqan. Mūny oryndadym. Ekeuınıŋ basynda tabiǧi mramor tastan belgı ǧana bar.
«Balam, senı ata jūrtyŋa aparyp tanystyru armanym edı. Jasaryp kele jatqan joqpyn, menen de bedeldı dıni ǧūlamalar şähit boldy. Allaǧa rizamyn, özım bıletın hazıret aty barlardan jalǧyz ǧana tırı qalǧan edım» degenı älı jadymda.
Anam Bätima bibı Qasymbekqyzynan tuǧan toǧyz ūl, segız qyzdan qalǧan jalǧyz kındık balasy men Hairolla Astanada jürıp jatyrmyn.
Atam Jarylǧapov Jarmūhammed bolyp jürgen qūjattaryn Sevkraida özgertıp, ūly atasynyŋ atyna tüsıp, Esentaev Jarmūhan bolǧan. Menıŋ Jarmūhanov bolyp jürgenım de sodan.
Hazıret balasy – Hairolla Jarmūhanov zeinetkerlıkke şyqqanyna bıraz jyl bolsa da qoǧamdyq jūmystardan qol üzgen emes. Qazır ol Astana qalasy ardagerler keŋesı töraǧasynyŋ orynbasary mındetın atqaryp jür.
Amantai KÄKEN
