Irgesın Petr patşanyŋ özı qalaǧan 300 jyldyq tarihy bar Sankt-Peterburg qalasyna saparymnyŋ negızgı maqsaty – Sankt-Peterburg jäne Leningrad oblysy qazaqtarymen jüzdesıp, qalanyŋ turizm salasyndaǧy bai täjıribesımen tanysyp, şyǧystanudaǧy Resei men Qazaqstannyŋ özara yntymaqtastyǧy boiynşa şaralarǧa qatysyp, osy salanyŋ bılıktı ǧalymdarymen jüzdesıp qaitu edı. «Sabaqty ine sätımen» degendei, ainaldyrǧan alty künnıŋ ışınde piterlık otandastarymyzdyŋ ortasynda bolyp, olardyŋ sälemı men tılegın arqalap, elge oraldym.
Qazaq tarihy bırlese zertteledı
Aldymen Resei ǧylym akademiiasynyŋ Şyǧys qoljazbalary institutynyŋ professory S.Prozerovpen, Sankt-Peterburgtegı Europa universitetınıŋ professory Sergei Abaşinmen jäne Ūly Petr atyndaǧy RǦA Antropologiia jäne etnografiia sirek jädıgerlerı (Kunstkamera) mūrajaiynyŋ direktory orynbasary Efim Rezvanmen kezdesıp, qazırgı küngı islamtanu, şyǧystanu mäselelerıne bailanysty mol maǧlūmat aldym. Ärine, men siiaqty qarapaiym tılşıge atynan at ürıkken belgılı ǧalymdarmen kezdesudıŋ özındık qiyndyǧy bolar edı, alaida jol bastap barǧan L.N. Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınıŋ professory Äşırbek Muminovtyŋ arqasynda qajet esıkter aldymyzdan aiqara aşylyp, erkın sūhbat aludyŋ mümkındıgı boldy. Būl, ärine, tek qana Qazaqstanda ne Reseide emes, halyqaralyq deŋgeidegı ataǧy bar, ǧylymi ortada özındık orny bar qazaq ǧalymynyŋ bedelın bıldırıp, oǧan degen qūrmettıŋ belgısı edı.
Alystan alty jasar bala kelse, alpystaǧy aqsaqaly sälem beredı emes pe? Osy qaǧidany ūstanǧan Sankt-Peterburg pen Leningrad oblysyndaǧy otandastarymyzdyŋ «Atameken» qazaq qoǧamynyŋ töraǧasy, Sankt-Peterburg qalasy merınıŋ ūlttar jönındegı keŋesşısı Särsenbai Qūspanovpen RǦA Şyǧys qoljazbalary institutynda kezdestık. Būl künı Äşırbek Muminov institut pen L.N. Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetı arasynda ärıptestık bailanys ornatyp, atap aitqanda Resei şyǧystanuşysy Aleksandr Kunnyŋ (1840-1888) artynda qaldyrǧan qazaq tarihyna qatysty jazbalardy bırlese zertteuge jol aşatyn memorandumǧa qol qoidy.
Kezdesu soŋynan Särsenbai Qūspanov orta ǧasyrdyŋ qoltaŋbasy qalǧan institut ǧimaratyna qarap, esıne tüsken bır estelıktı aityp berdı. «Osydan bırneşe jyl būryn Düniejüzı qazaqtarynyŋ qūryltaiyna bardym. Astanaǧa kelgen bette elordada bolyp, N. Nazarbaevpen kezdestık. Sonda Elbasyǧa qazaqtai eldıŋ ordasy körgen adam tamsanyp aityp jüretındei saltanaty artyp tūruy kerek degen edım. Sonda basqa elderden kelgen qandastarymyz da sözımdı quattap, du qol soǧyp jıberdı. Bızder elımızdıŋ, Elbasynyŋ, elordanyŋ şoqtyǧy biık bolǧanyn qalaimyz ǧoi» dedı.
«Menıŋ osynda jürgenıme jarty ǧasyrdan asty, sodan berı qazaqtyŋ bır balasy «ekı qolǧa bır kürek» dep qara jūmysqa jaldanyp kelgen joq. Osynda segız myŋǧa tarta barmyz, olardyŋ bala-şaǧasyn qosqanda, on myŋnan asyp ketemız. Bärı de osynda jaqsy qyzmette jür, kezınde joǧary oqu oryndaryn bıtırıp, joldamamen qalǧandar. Bügınde Qazaqstannan bılım ızdep kelıp jatqandar da jetkılıktı. Olarǧa da qamqor bolyp jüremız. Mūnda Orta Aziiadan kelgen migranttar arasyndaǧy eŋbek dauy jiı bolyp tūrady, merdıŋ keŋesşısı retınde ony şeşuge men de aralasamyn. Sondaida daudyŋ ortasynda şyryldaǧan qazaqty körmei, mereiımnıŋ üstem bolatyny Elbasynyŋ eŋbegı dep oilaimyn» deidı qazaq qoǧamyn basqaryp kele jatqan abzal azamat.
Batyrlarǧa myŋ taǧzym
Sankt-Peterburgtegı Qazaq üiınde bolǧanda kädımgıdei marqaiyp qaldyq. Mūndaǧy aǧaiyndar Pskov oblysynan kele jatqan qonaqtardy kütıp jatyr eken. Aziialyq boks Keŋesınıŋ vise-prezidentı, «Alban-boks-Promouşn» promouter kompaniiasynyŋ prezidentı Altynbek Nūrdäuletovtıŋ jolai Piterdegı Qazaq üiıne soǧyp, aǧaiyndardyŋ amandyǧyn bılmek üşın kelgen betı eken. Dastarhan basynda tanysa kele, Pskov qalasynda ötken «Otan üşın» halyqaralyq bokserlık şouǧa sportşylarymyz qatysyp, jüldelı oryn alǧanyn aityp, quanyşymen bölıstı. Saiystan soŋ osy oblystyŋ Nevel qalasynda jatqan Mänşük pen Äliianyŋ basyna baryp, qūran baǧyştaǧanyn aitty.
«Osy sapardan ülken oimen oraldym. Reseide batyr qazaqtardy qatty qūrmetteidı eken. Osy jerde 100-şı ūlttyq qazaq diviziiasy şaiqasypty. Qalanyŋ ainalasynda 70 bauyrlas zirattar bar eken. Nevelde Mänşük Mämetova atymen atalatyn köşe, mektep, eskertkış boi kötergen. Mänşüktıŋ beiıtıne baryp dūǧa oqyp jatqanymyzda, şökımdei būlty joq aşyq aspannan nöser qūiyp öttı. Al Äliianyŋ basynda bolyp qūran oqylyp jatqanda, aq jauyn sebelep öttı. Mümkın, būl tabiǧat tylsymy şyǧar. Bıraq ony qos qarlyǧaşpen osy jerde dūǧa dämetıp jatqan bozdaqtardyŋ köz jasyndai körıp, osylaişa qabyl aldyq» dedı Altynbek Nūrdäuletov.
Qazaq üiınde köp kıdırmei, osynda oqyp jatqan student jastardyŋ futbol jarysyn baryp tamaşalauǧa şyqtyq. Jolai Sarsenǧali aǧaidy tyŋdap kelemın. «Maǧan qazaq tılın qalai ūmytpaǧansyz dep jatady. Men qazaq tılın qalai emes, nege ūmytpaǧan sebebımdı aitaiyn. Ana tılıŋ – qasietıŋ ǧoi, ony ūmytsaŋ, kım bolǧanyŋ? Ortalyqta qazaq tılın oqytamyz. Bır künı kelsem, japon jıgıtı oqyp jür. Saǧan qazaq tılı nege kerek dep tötesınen sūradym. Sonda älgı jıgıt «Qazaqstan – qarqyndy damyp bara jatqan memleket. Sol memleketke qyzmetke bara qalǧandai bolsam, tılın bıluım kerek qoi» dep jauap berdı. Erteŋın oilaǧannyŋ sözıne qarap, öz tılımızdı özımızdıŋ mıse tūtpaityn qasietsızdıgımızge yzam keledı. Bır jyldary jasy eluden asyp ketken bır azamat oquǧa keldı. Kezınde repressiiaǧa ūşyraǧan äkesınen däpterge jazylǧan öleŋı qalǧan, sony ana tılınde oqyp köruge talpynys jasady.
Menıŋ osyndaǧy bedelımnıŋ köp esıkterdı erkın aşuǧa qauqary jetedı. Kezınde Reseidıŋ ǧylym ordasy bolǧan Petr qalasynyŋ mūrajailarynda, qoljazba qorlarynda, mūraǧattarynda, zertteu instituttarynda qazaq tarihyna qatysty mälımetter jetkılıktı. Zamannyŋ jaqsysynda jastaryŋyzdy jıberıp, nege mümkındıktı paidalanyp qalmaisyzdar» dep aqsaqal oi tastady. Jyraqta jürse de, elım, jerım dep jürgen jasy ülken aǧanyŋ sälemın sızderge jetkızgenım osy edı.
Eŋbek migranty şarasyzdyq pa?
Migrasiia mäselesı bızdıŋ elge de taŋsyq emes. Būl jönınde ǧalymnyŋ da pıkırın bıludıŋ sätı tüstı. Sankt-Peterburg Europa universitetınıŋ professory Sergei Nikolaevich Abaşinnıŋ negızgı zertteu salalary – Ortalyq Aziiadaǧy islam jäne ūlttyq modernizasiia, transformasiia, bırtektılık jäne äleumettık qarym-qatynas, osy aimaqtaǧy migrasiialyq üderıster bolyp tabylady. «Migrasiia älemde, Europada, Reseide maŋyzdy saiasi mänge ie bolyp, saiasi qaqtyǧystardyŋ qūralyna ainaldy. Būl barşa halyqty alaŋdatady. Mäselenıŋ kürdelı tüiınımen qatar, tüsınbeuşılıktı paidalanyp, qoldan kedergı jasalǧan tūstary da bar. Naqty jaǧdai men statistika basqaşa bolsa da, onyŋ jaǧymsyz aty saiasi müddeden tuyndap jatqanyn joqqa şyǧarmau kerek. Jalpy adam balasynyŋ tabiǧatynda daǧdarys örşıp, jaǧdaiy qiyndaǧan saiyn aldymen kınälını ızdeitını bar. Sondai kezeŋde sausaǧynyŋ ūşymen migranttardy körsetıp, būl mäselenı uşyqtyryp jürgen saiasatkerlerdı aqtauǧa bolmas. Mümkın, kei jaǧdaida mäsele migranttan tuyndauy da mümkın, bıraq jalpylama sipat emes.
Migranttar bolǧan, bola beredı de. Mūny joiuǧa qoldan keler qairan joq, qalypty närse dep qabyldaudy üirenu kerek. Eŋbek migranty keldı, tiıstı jūmysyn ıstep, nanyn tauyp jür. Olarǧa da bügıngı naqty tırlıgımızdıŋ bır bölşegı retınde qarap, ortaq tıl tabuymyz kerek bolar. Men ǧalym retınde osy mäselenı jan-jaqty zerttep, jergılıktı halyq pen migranttar arasynda köpır ornatyp, bırıne-bırı jau bolmai, jaǧdaiatty qalypty qabyldauyna män berıp kelemın. Būl qūbylysty janjaldyŋ sebebıne ainaldyrmai, oǧan akademiialyq ǧylymi tūrǧydan taldau jasauǧa tyrysamyn. Menıŋ maqsatym – osy töŋırektegı «miftı» tarqatyp, fobiianyŋ örşuıne jol bermeu, Orta Aziia aimaǧynyŋ mamany retınde naqty aqparatpen jergılıktı tūrǧyndardyŋ közın aşu. Būl degenımız – migrasiia töŋıregındegı qiyndyqtardy joqqa şyǧaru degen söz emes. Migrasiia özınıŋ äleumettık qaişylyqtarymen qatar keledı. Ony joqqa şyǧaruǧa bolmaidy, bızdıŋ mındetımız onymen küresu emes. Ol üşın jergılıktı atqaru oryndary, qūqyq qorǧau organdary, taǧy basqalarynyŋ qyzmetı jetkılıktı.
Osy mäselenı tübınen qazyp, şynaiy körınısın jetkızu, ǧylymi tūrǧydan tüsındıru öte maŋyzdy. Būlar qandai adamdar, olardyŋ qandai qūndylyǧy bar, dästürı qalai özgerıp jatyr – būl bazalyq mäseleler. Ol qalyptastyrǧan soŋ, barşaǧa qoljetımdı bolyp saiasatkerler, jurnalister men qarapaiym halyq ta qarulana alady. Mūnda tarih, etnografiia, sosiologiia, saualnama, zertteu, statistika da qamtylǧan. Tolyq ǧylymi zertteulerden keiın ǧana jaǧdaiat bar qyrynan aiqyndala tüsedı. Bızdıŋ mındetımız – mäselenı idealdandyru emes, tek onyŋ qysymyn tömendetıp, üilesımdı orta qalyptastyryp, ortaq tıl tabuǧa baǧyttau. Odan bölek, taza bılımge negızdelgen aqparattyŋ baǧasy bölek ekenın bılesızder. Qazırgı künı qalyptasqan qoǧamdyq pıkır özgere qoiǧan joq, bıraq jaǧdai özgerdı. Halyqtyŋ nazary basqa saiasi jaǧdailarǧa auǧany sebeptı, mäselenıŋ küiıp tūrǧan qyzuy basylyp, keiınge ysyryldy. Bıraq bırlese jūmys ıstemesek, tüiın kürdelene tüsetını anyq» deidı reseilık ǧalym.
Aigül UAISOVA
